Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon

“ivirsib”, “qalang’i-qasang’i”, “o’lgur” kabi qo’pol jumlalar yengil kulgi hosil 
qilishda muhim o’rin tutadi. Shu o’rinda Said Ahmad mahoratiga xos bir 
xususiyatni ta’kidlash kerak bo’ladiki, adib asarlarida kulgi hosil qiluvchi so’z va 
iboralarning ikki-uch xilidan bir yo’la bir matnning o’zida foydalana oladi. 
Masalan, yuqoridagi matnda kulgi hosil qilish uchun “xo’rozqandni ham chet 
elniki bo’lsa yalayman” iborasi orqali asarga betakror, o’ziga xos joziba baxsh 
etilgan va matndagi kulgining haqiqiy ta’sir kuchi ortgan.
Ushbu komediyada boshqa tildagi so’zni to’g’ridan-to’g’ri keltirish bilan 
ham kulgi hosil qilishga erihsilgan. Kulgi hosil qilish va nutq ta’sirchanligini 
oshirish maqsadida yozuvchi ovsinlarning o’zaro suhbatida chetdan kirgan 
so’zlarni o’zbekcha so’zlarga aralashtirib qo’llaydi:
Sotti. Hozir issiq suv chapishtirib beraman, oyijon. 
Bo’ston.(chiqib ketarkan) Patxalim o’lgur. Shu desangiz… 
Bashorat. Suykalmay joning chiqsin.( Hali ham yelkasida dasturxon bilan 
turgan Nigoraga) Mana shu Sottixon ovsiningizga ehtiyot bo’ling. Aslo sir ayta 
ko’rmang, darrov sotadi. Ishonmagin do’stingga somon tiqar po’stingga. 
Muhayyo. Shpion bu o’lgur, shpion! 
Mehri. Bu shpion o’lgur hammamizni nervniy qilib qo’ygan [Said Ahmad, 
1976: 2-bet]. 

---

116 
Ushbu matnda “patxalim”, “shpion”, “nervniy” kabi ruscha so’zlarni 
o’zbekcha so’zlarga aralashtirib, qahramonlar nutqida o’ziga xos, samimiy kulgi 
hosil qilingan. 
Said Ahmadning “Kelinlar qo’zg’oloni” komediyasida Farmonbibining 
o’gillari nutqida ham ruscha so’zlarni qo’llash orqali o’ziga xos beozor kulgi 
yaratilgan:
Farmon bibi chiqadi. Xamyonini ochib. 
Komil.Oyim taslim bo’lyapti. 
Asqar. Bu bir taktika. Oyim arslonga o’xshab ish tutadilar. Biq qadam 
orqaga chekinib turib, sakrab hamla qiladilar [Said Ahmad, 1976: 7-bet]. 
Matndagi taktika so’zi “Farmonbibining o’z usuli bor” degan ma’noda 
kulgi hosil qilmoqda. Farmonbibi ana shunday taktikalardan bir nechasini qo’llab, 
yetti o’g’ilni yolg’iz o’zi o’qitib, tarbiyalab, uylantiradi. 
Farmonbibi o’g’il va kelinlarining yurish-turishi-yu, qo’lidagi olib kelgan 
narsasigacha tekshirib turadi. Bu holatni yozuvchi “obisk qilmoq” qo’shma fe’lini 
ishlatish orqali tasvirlaydi. Natijada Farmonbibining o’ta sinchkov ayol ekanligi 
yana bir bor samimiy kulgi ostiga olinadi: 
Asqar. Komil to’g’ri aytadi. O’sha o’lgurni ichmasalaring biror narsa bo’lib 
qolasizlarmi? 
To’xta. Nima keragi bor? Oyim bilib qolsalar xafa qiladilar. 
Hakim. To’g’ri sira iloji yo’q. Oyim eshikdan “obisk qilib” kiritadilar [Said 
Ahmad, 1976: 9-bet]. 
Bu kabi so’zlashuv nutqiga xoslangan iboralarning shakllanishi ham 
kitobxon qalbiga yengil kulgi hadya etadi. Asarda Farmonbibi va Sotti nutqida 
ham ruscha so’zlarni o’zbekcha so’zlarga aralashtirib qo’llash hamda shu asosda 
qo’shma fe’llarning bir qismi chettan kirgan so’zlar orqali hosil bo’lishi 
mumkinligi kuzatiladi: 
Farmon. Nima, borib bo’lmaydimi? Or qiladimi? Kimsan palkovnik. 
Uchragan militsiya zoti bo’lsa, hammasi yog’ochdek tik qotib, chest beradi. 
O’zingga nima kerak? 

---

117 
Lutfi. Hech narsa kerakmas. 
Sotti. Sleduyushiy [Said Ahmad, 1976: 12-bet]. 
Asarda ishlatilgan “chest bermoq” qo’shma fe’lining tarkibi bir qismi 
ruscha, bir qismi o’zbekcha ekanligi va oddiy xalq tiliga yaqinligi uchun ham kulgi 
uyg’otishga xizmat qiladi. Bugungi kunda ham odamlar orasida o’z nutqida boshqa 
tildagi so’z va iboralarni aralashtirib gapirish «moda» tusiga kirgan, ayniqsa, rus 
tilidan so’z va ibora qo’shib, bilsa-bilmasa gapirish ham kulgi (satiraga yaqin) 
uyg’otadiki, bu salbiy odat, afsuski, u yoki bu tarzda davom etib kelmoqda. 
Said Ahmadning “Kelinlar qo’zg’oloni” komediyasida meditsina kasbiga 
oid atamalardan foydalanib ham kulgi hosil qilinganligini kuzatish mumkin. 
Masalan, Mehri har bir gap orasida meditsinaga oid qarashlar yoki inson organizmi 
uchun kerakli vitaminlar haqida gap ochadi. Bu bilan yozuvchi uning o’ziga xos 
komik xarakterini namoyon etadi. Asarda Farmonbibining o’g’li Mahkam nutqi 
orqali ham meditsina kasbiga oid atamadan foydalanib, betakror kulgi yaratadi: 
Ma’mur. Obbo siz-ey. Doim shunaqa suv qo’shilmagan gaplarni topasiz. 
Mahkam. Ha, endi, akasi… Ko’pni ko’rganmiz-da. Zarur bo’lgan paytda 
xotiniga chap berib, aroqdan klizma qilganlarni ham ko’rganmiz [Said Ahmad, 
1976: 10-bet].  
Matndagi “aroqdan klizma” qilish jumlasi shu o’rinda kulgi yaratibgina 
qolmay, aroqning xumori tutgan ichuvchi odamlar har qanday yo’l bilan bo’lsa 
ham uni ichishi mumkinligi, bu og’uni ichish yaxshi emasligi yumor orqali 
tasvirlangan. 
Nutqda shunday so’zlar borki, ular o’z nomi bilan atalsa hech qanday 
yslubiy ma’no aks ettirmaydi. Agar ularni biror qo’shimcha nom bilan atalsa, shu 
nom tufayli bu so’z kulgi hosil qiladi. Said Ahmadning “Kelinlar qo’zg’oloni’ 
komediyasida ham xuddi shu holatni uchratish mumkin, masalan, asarda oddiy 
daftardan ikkitasi yuritiladi. Bu daftarlarga Sotti tomonidan oila xarajatlari, ya’ni 
kirim-chiqim yozib boriladi: 
Farmon. O’rgilay, Sottiniso, “Kirim daftari”ni yoping. Endi “Chiqim