Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.Mirvaliyev S. O‘zbek adiblari. – Toshkent.: Fan, 1993. 68-69-b. 
2.Said Ahmad. Tanlangan asarlar. I jild. – Toshkent.: Sharq, 2000. 
“SAROB” HIKOYASIDA QAHRAMONLAR PSIXOLOGIYASI 
Gavharoy MURODOVA Sayfiddin qizi 
FarDu talabasi
Annotatsiya: Ushbu maqolada Said Ahmad asarlaridagi qahramonlar 
psixologiyasi haqida fikr yuritilgan. Aynan “Sarob” hikoyasidagi obrazlar 
psixologiyasi badiiy nuqtayi nazardan tahlil qilingan. Bosh qahramonlar 
hisoblangan obrazlarning ruhiy kechinmalari, boshidan o‘tkazgan ko‘rguliklari 
asardagi hayotiy misollar asosida yoritib berilgan. 

---

242 
Kalit so‘zlar: hikoya, obraz, psixologiya, badiiy asar, ruhiyat, xarakter, 
ijtimoiy muammo. 
 
Badiiy asarda ruhiyat muhim o‘rin tutadi. Xoh nasriy asar, xoh nazmiy, xoh
dramatik asar bo‘lsin, asar qahramonlarining ruhiyati asosiy masala hisoblanadi. 
Chunki badiiy so‘z ham, inson ham ruhiyatsiz mavjud emas. 
Obrazlar psixologiyasi ustida ishlash dastlab Yevropada paydo bo‘lib, 
taraqqiy etdi. O‘zbek adabiyotida psixologizm XX asrning birinchi yarmidan keyin
keng tadqiq etila boshlandi. Dastlab bu holat she`riyatda namoyon bo‘ldi. “Nasrda 
esa jo‘n, yuzaki realizmdan qoniqmaslik, adabiyot tasvir maydoni hududlarini 
“buzib”, inson ruhiy qatlariga “sayohat qilish” 80-yillar adabiyotida kuzatilmoqda” 
[1. 52-bet]. 
80-yillar qissachilikda ko‘tarilish davri bo‘ldi. Bu nafaqat qissalarga , balki 
butun nasriy janrlar qatori hikoyachilikka ham xosdir. “Bunday sifat o‘zgarishining 
yuz berishi esa badiiy asardagi ruhiyat tasviri bilan bog‘liqdir. Bu davr ijodkorlari 
inson ruhiy olamini turli psixologik vositalar orqali tasvirlay boshladilar. Natijada 
kitobxon ruhiyatini rom etuvchi milliy xarakterlar shakllana boshladi” [2. 175-
176-betlar]. Milliy xarakterlarni shakllantirishda Said Ahmad ijodi alohida 
ahamiyatga ega. Ijodkor qaysi janrda ijod qilmasin, obrazlar psixologiyasini 
ochishda juda mahoratli ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Umuman olganda, badiiy 
asarda inson ruhiyati tasvirlanar ekan, uni shakllantiruvchi, yuzaga chiqaruvchi 
asosiy vosita jamiyat, ijtimoiy muhit ekanligi ma`lum. Jumladan, Said Ahmadning 
“Sarob” hikoyasida ham azaliy ijtimoiy muammolarga xos avlodlar silsilasi, otalar 
va bolalar muammosi hamda ijtimoiy ruh alohida o‘rin tutadi. Ushbu hikoyada ota 
va o‘g‘il o‘rtasidagi keskin munosabat ildizi asr fojiasi, mustabid tuzum siyosati, 
mafkurasi, axloqiy aqidalarga borib tutashadi. Ya`ni jamiki ko‘rguliklar, fojialar 
mash`um siyosatning mudhish oqibati tarzida ko‘rsatiladi. Muallif hikoyalarining 
o‘ziga xos tomoni ham uning muhim hayotiy masalalarni hajman kichik bo‘lgan 
hikoyaga moslab kirita olishi bilan xarakterlanadi.

---

243 
“Sarob” hikoyasi mavzusi asar epigrifidayoq mohiyatini namoyon qiladi. 
Ya`ni hikoya epigrafi sifatida buxorolik 100 yil yashagan temirchi Usto Amin 
bobo o‘gitlaridan deya izohlangan “Ota qarg‘ishi misoli o‘q-u u oxiratda emas, shu 
dunyoning o‘zida nishonga tegadi” degan jumla keltiriladi. Hikoyada fojeaviy 
voqea o‘g‘il bilan ota o‘rtasidagi mudhish munosabatlar bu yorug‘ dunyoning naq 
do‘zaxi ichida mustabid tuzum qurbonlari- mahbuslar jam bo‘lgan jezqozon 
legeralaridan birida o‘z nihoyasiga yetadi. O‘sha davr tuzumining millatga qarshi 
qaratilgan ikkiyuzlamachi siyosati shunda ediki, hukumat tepasidagilar norasida 
o‘g‘londan zamon ramziga aylangan Pavlik Marozov izdoshini yasashib, millatvar, 
ziyoli insonga qarshi kurashga soladilar, otasi haqida kerakli ma`lumot yig‘ishga 
erishadilar. Shundan so‘ng otani xalq dushmaniga chiqarib qamoqqa olishadi. 
Tabiiyki, o‘g‘li esa qahramonga aylanib shon-shuhratga erishadi. O‘sha paytdagi 
tuzum o‘yini oqibatiga nazar soladigan bo‘lsak, “Vatanparvar” deya ulug‘langan 
o‘g‘il lagerda otasi bilan yuzma-yuz ko‘rishadi. Tuhmatlar va jabr-zulmlardan ota 
yurak oldirib qo‘ygan bo‘lsada, ammo vijdoniga hech qachon gard yuqtirmagan. 
Farzand juda ayanchli, telba holida. Lagerda ham yoshligidagi ishi - sotqinlikni 
davom ettiradi. Buning natijasida qo‘li sinib qiyshiq bitib qolgan, yurganida boshi 
u yoq-buyoqqa og‘ib ketaveradigan bo‘lib qolgan. Lagerda ota o‘g‘lini tanigan 
bo‘lsada, o‘g‘il otani tanimaydi, taniy olmasdi ham. O‘g‘lini bu holatda ko‘rish esa
ota uchun naqadar og‘ir ekanligini hamda otaning xayolidan nimalar kechganini 
hikoyani o‘qigan har bir o‘zbek otasi yaxshi his qiladi. Eng daxshatlisi esa o‘g‘il 
ota ko‘z o‘ngida azoblanib jon beradi va janozasiz bekafan ko‘miladi. Aynan shu 
joyda otasiga tuhmat toshlarini otgan paytda o‘g‘liga qarata aytgan Olimjon 
Rahmonovning qilgan “duo”sini keltirib o‘tsak: 
“E-e, attang, attang!- deya o‘g‘lining betiga qarab: - Iloyo, juvonmarg bo‘l! 
Umring xor-zorlikda o‘tsin!- deb yuziga fotiha tortdi” [3. 10-bet ]. 
Ushbu jumlalar asar epigrafi sifatida keltirilgan jumlaga naqadar mos 
tushgani va bu hayot haqiqati ekanligini ko‘rsatadi. Shunday bo‘lsa-da, 
farzandining ahvolini lagerda yuqorida ta`riflangan holda ko‘rish ota uchun juda 

---

244 
ayanchli holdir. Farzandini qarg‘agan bo‘lsa-da, lagerda uni ko‘rish qalbini 
iztirobga solganligi tayin. Mana uning farzandini qamoqda ko‘rgandagi holati: 
“Boya oftobda yotgan mahbuslarga qarab yum-yum yig‘laydi… 
… Olimjon domla oldimga kelib, orqa o‘girib tizzaladi-da, yelkasini tutdi. 
Yangilar kelgandan beri domla ozib ketdi. Yana besh-olti yosh qarigandek edi.
-Domla, yaxshi yuribsizmi? – dedim yelkasiga raqam yozarkanman. 
- Xudoga shukur, o‘lmagan qul yashayverarkan [4. 31-bet]. 
O‘sha paytda otaning xayollaridan nimalar kechganini tasavvur qilish juda 
mushkul. Ushbu mudhish hodisalarni, fojeaviy qismatlar haqida yozish asar 
muallifiga oson bo‘lmagan, albatta. “ Hikoya adibning lager hayotidan olib yozgan 
ilk asari, hikoyadagi roviy – mahbus rassom yozuvchining o‘zi. Muallif 50- yillar 
boshlarida hikoyada tasvir etilgan lagerda bo‘lgan va bu hayotni u ichdan biladi. 
Shunday bo‘la turib, nega bu haqida uzoq yillar yozmadi. Ehtimol qo‘rquv 
saltanati bunga yo‘l bermagandir, ehtimol, mudhish hodisalar haqida yozish azob-
iztirobi uni qiynagandir. Har ikki tahminda ham asos bor. Faqat mustaqillik 
yillaridagina vujudidagi qo‘rquv chekinib, lager hayotidan dadil so‘z ochishga 
jur`at eta oldi. O‘zi uchun qanchalik azob bo‘lmasin, lager hayotiga oid 
xotiralarni, o‘sha mudhish voqealarni qog‘ozga tushirishga jazm etdi” [5. 10-bet]. 
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, Said Ahmad mustaqillik davrida ham 
samarali ijod qildi. Uning har bir janrda yaratgan ijodi asarlarini o‘qigan o‘quvchi 
yuragiga singib boradi. Jumaladan, deyarli barcha hikoyalari badiiy mustahkamligi 
bilan adabiyotshunoslar e`tiborini o‘ziga jalb etadi. Undagi qahramonlar ruhiyati 
tasvirining berilishi, obrazlar psixologiyasini ochib berishi adibning o‘ziga xos asar 
yaratish mahoratidan hisoblanadi.