Adabiyot so'z san'ati uvchi! -~ ildan boshlab

Nazariy ma'[umot

RIVOYAT VA AFSONA TUSHUNCHALARI

Rivoyat va afsona o'zbek xalq og'zaki ijodining eng qadimiy janrlaridandir.

Rivoyat hayotiy voqealarni hayotiy uydirmalar vositasida aks ettiruvchi og'zaki ijod turidir. Rivoyatlarda tarixiy hodisalar va S}yrim shaxslar bilan bog'liq bo'lgan voqealar hikoya..qilinadi. Rivoyatlar u yoki bu voqea haqida xabar berish va uni tasdiqlash vazifasini o'taydi. Rivoyatlarda lutf va nazokat, aql va tadbir, ilm-ma'rifat, ezgulik kabi insoniy fazilatlar dag'allik, manmanlik, nodonlik, jaholat, adolatsizlik va yovuzlikka qarama-qarshi qo'yiladi.

Rivoyatlar mavzusiga ko'ra tarixiy va joy nomlari bilan bog'liq (toponimik) rivoyatlarga bo'linadi.

Tarixiy rivoyatlar biror shaxs faoliyati yoki xalq qahramonlari bilan bog'liq bo'lgan voqealarni aks ettirib, axloq va odobning go'zal ko'rinishlarini ulug'laydi. To'maris, Shiroq, Amir Temur, Ulug'bek, Ibn Sino, Beruniy, Alisher Navoiy, Mashrab kabi tarixiy shaxslar haqida yaratilgan rivoyatlar shular jumlasidandir.

Toponimik rivoyatlar. Bunday rivoyatlarda joy nomlarining kelib chiqishi bilan bog'liq hikoyalar ifodalanadi. Masalan, Samarqand no mining kelib chiqishi haqida rivoyat, Olmaliq shahrining, Nurota ziyoratgohining kelib chiqishi bilan bog'liq rivoyatlar. Rivoyatlar xalq tarixi, uning estetik qarashlarini o'rganishda zarur bo'lgan og'zaki ijod

janridir.

Afsona forscha so'zdan olingan bo'lib, fantastika, sehr-jodu hamda

hayotiy uydirmalarga asos bo'lgan nasriy hikoyalarni bildiradi.

Osmon, yer, suv parilarining ishlari, ruhlar, yovuzlik va ezgulik ilohlari, devlar, yer yuzida odamning paydo bo'lishi, olamning tuzilishi va hokazolar afsonalarning asosiy mavzusidir. Afsonalar mavzusiga ko'ra shartli ravishda sof mifologik afsonalar hamda tarixiy voqea va hodisalarni aks ettiradigan afsonalarga bo'linadi.

Sofmifologik afsonalar tuzilishiga ko'ra oddiy bayon shaklida bo'lib, ertaklarga xos ayrim belgilarga ega. Bunga «Qayumars», «Odami Od», «Erxubbi», «Anbar ona», «Hazrati Xizr» kabilami misol qilib keltirish mumkin. Xizr - mifologik timsol. U bilan bog'liq afsonalarda Xizr

cho'l piri, hosildorlik homiysi shaklida namoyon bo'ladi. U xalqning orzu-umidlarini ifoda etuvchi, uning manfaatlarini himoya qiluvchi qahramon tarzida tasvirlanadi.

Tarixiy voqea va hodisalar'haqidagi afsonalar guruhiga «Devqal'a», «Shirin qiz», «Kalta minor», «lIon buzgan» kabi afsonalami kiritish mumkin.

Msonalar muayyan xalqning kelib chiqishi, u yoki bu narsaning paydo bo'lishi, shuningdek, jamiyat va tabiatdagi voqea-hodisalami o'rganishda nodir manbadir. Chunki afsonalarda ijtimoiy hayot, kishilarning dunyoqarashi, urf-odatlari, fantaziyasi va tarixiy hodisalar haqidagi ixcham axborot 0' z aksini topgandir.

'

«UCH OG'A-INI BOTIRLAR» ERTAGI HAQIDA

Ertak xalq og'zaki ijodining eng qadimiy, ommaviy turlaridan biridir. Ertakning paydo bo'lishida qadimiy urf-odat, marosimlar, tabiat

hodisalari, jonivorlar muhim o'rin tutgan.

~

Ertak atamasi Mahmud Koshg' ariyning «Devonu lug' otit turk» asarida

uchraydi va biror voqeani og'zaki hikoya qilish ma'nosini bildiradi.

Hayot haqiqat bilan bog'liq bo'lib, xayoliy va hayotiy uydirmalar asosiga qurilgan, didaktik g'oya tashuvchi og'zaki hikoyalar ertak deyiladi. Ertakning ba'zi bir viloyatlarda boshqacha atamasi ham uchraydi. Masalan, Surxondaryo, Samarqand, Farg'onada - matal, Buxoro atrofidagi ba'zi qishloqlarda - ushuk, Xorazmda - varsaki, Toshkent shahri va uning atrofida cho'pchak atamasi ham ishlatiladi.

Ertaklarda xayoliy uydirmalar asosiy o'rinni egallaydi. Ular o'ziga xos qurilishi bilan ham ajralib turadi. Ertak kirish qismi, voqealar rivoji, tugallanmadan tashki!. topadi. Ba'zi ertaklar «Bir bor ekan, bir yo'q eka~ bir podshoh (yoki cho'pon) bo'lgan ekan», «Sizga bog' bo'lsin, bizga hayot» kabi qisqagina boshlamalar bilan boshlansa, ba'zi boshlamalar ancha uzun bo'ladi. Masalan, mana bu boshlamaga e'tibor bering: «Ertagiyo ertagi, echkilaming bo'rtagi, qirg'ovul qizil ekan, quyrug'i uzun ekan, ko'k muzga mingan ekan, muruti singan ekan, g'oz kamaychi ekan, o'rdak sumaychi ekan, ola qarg'a azonchi, qora qarg'a qozonchi, chumchuq chaqimchi ekan, to'rg'ay to'qimchi ekan,

bo'ri bakovul;l

ekan...» - ­

Ertaklar «Qirq kecha-yu qirq kunduz to'y berib, oshlarini oshab, yoshlarini yashab, murod-maqsadlariga yetdilar», «Shu bilan Ayoz podsho bo'lib, o'zining donoligidan xalqni odillik bilan so'rab, mamlakatda adolat o'rnatgan ekan» kabi tugallanmalar bilan yakunlanadi.

Siz o'tgan darslardan ertaklaming bir necha turlarga bo'linishini bilib olgan edingiz. «Uch og'a-ini botirlar» turiga ko'ra maishiy ertaklarga kiradi. Ertakning voqealari juda qiziqarli bo'lib, tarbiyaviy ahamiyati ham kattadir. Qadim zamonda o'rtahol bir kishi bo'ladi. Uning uch o'g'li bo'ladi. O'g'illarini safarga kuzatib qo'yishdan oldin ularga shunday pand-nasihatlar qiladiki, biz bu pand-nasihatlardan ushbu kishining qanday odamligini osongina bilib olamiz. «O'zimdan keyin baxtsiz bo'lib qolmanglar deb, sizlami o'qitdim», - deydi u. Raqiqatan ham o'qigan odam dunyoni taniydi, oq-qoraning farqiga boradi. Ilmli va hunarli oda.m hech qachon xor bo'lmaydi.

Bu kishi o'g'illarini tarbiyalashda uch narsaga amal qiladi. Birinchidan, sog'lom qilib tarbiyalaydi, natijada o'g'illari baquvvat bo'lib o'sadi. Ikkinchidan, qurol-yarog' bilan tanishtiradi, natijada o'g'illari yarog' ishlatishga usta bo'lishadi. Uchinchidan, qo'rqitmay o'stiradi, natijada o'g'illari botir, dovyurak bo'lib voyaga yetishadi. Endi bularning ustiga ilmli ekanligini ham qo'shsak, ular naqadar barkamol yigitlar ekanligining guvohi bo'lamiz. Biroq ularning otasi bu bilan kifoyalanib qolmaydi. U o'g'illarini yanada mukammal bo'lishlarini istaydi. Shu sababli ularga yana uch narsani uqtiradi: «To'g'ri bo'ling­bexavotir bo'lasiz. Maqtanchoq bo'lmang - xijolat tortmaysii. Dangasalik qilmang - baxtsiz bo'lmaysiz». O'g'illari otalarining bu o'gitlariga amal qilganlari uchun ham barcha xatarlardan omon chiqdilar. Ratto podshoh o'zining uch qizini ularga berib, og'a-inilarni o'ziga kuyov qilib oldi. Endi ular saroyda qolib, aysh-ishrat qilib yotsalar ham bo'lardi. Podshohning o'zi ularga shuni taklif qiladi. Biroq og'a­inilar bunga rozi bo'lmaydilar. Nega? Ertakni o'qib chiqsangiz, buni o'zingiz bilib olasiz.