Adabiyot toshkent – 2022 10

O‘ylab ko‘ring: 
Muallifning ikki do‘st haqidagi lavhani Chingizxon tushida tasvir­
lashi sababini qanday izohlaysiz?
Iki yor-u qotilda ul mojaro
Ki, om o‘ldi baxshish so‘zi xalq aro,
Qilib erdi kofirg‘a dog‘i asar,
Yetishti qulog‘iga chun bu xabar.
Qilib raf’ koʻnglidin ozorni,
Eshib qildi ozod iki yorni.
Iki shoh chun bo‘ldilar kinaxoh,
Jahon ahli bo‘ldi sarosar taboh.
Vale iki darveshning himmati,
Muvofiqlig‘i yumni xosiyati.
Ki, qildilar isor joni hazin,
Ko‘tardi jahon ahlidin tig‘i kin.
Kishi aylasa rifq yumnin havas,
Anga to abad ushbu tamsil bas.
Ikki do‘st bilan qotil o‘rtasida bo‘lgan 
bu mojaro xalq ichida yaxshilik tim-
soli bo‘lib qoldi.
Bu xabar kofirning qulog‘iga yetib, 
koʻngli yumshadi-da, ozor berishdan 
qo‘l silkib, ikki do‘stning oyoq-qo‘lini 
yechib, ularni ozod qildi.
Ikki shohning bir-birlariga qilgan ado-
vatidan jahon ahli boshdan oyoq xarob 
bo‘lib turganda, ikki darveshning him-
mati va ahilligi hamda o‘z hazin jonla-
rini birlarini bir-birlariga nisor qilishga 
tayyorligi tufayli, jahon ahlining boshi-
dan dushmanlik tig‘i ko‘tarildi.
Agar, kishi do‘stlikni havas qilsa. 
unga ushbu masal mangu o‘rnak 
bo‘lib qolajak.
O‘ylab ko‘ring: 
Navoiy bu xulosa orqali nima demoqchi?
Chingizxon yurishlari.
XVI asr fors miniatyurasi
?
?
1. Ikki do‘stning sadoqatiga qanday 
baho berasiz? Do‘stlik siz uchun qanday 
tuyg‘u?
2. Nima uchun dostonda Chingizxon 
va Xorazmshoh o‘rtasidagi kelishmovchi-
liklarga o‘rin berilgan, deb o‘ylaysiz? Bu 
ixtilofning Iskandar va Doro munosabat-
lariga qanday aloqasi bo‘lishi mumkin?
3. Iskandarning “noahilchilik va urus-
hga qarshi hamma uchun maqbul va foy-
dali bir qoida topiladimi?” degan savoliga 
Arastu shunday javob beradi: “Nizodan 
foyda ham, zarar ham chiqishi mumkin. Modomiki, bu ishning janjalsiz hal 
bo‘lish imkoniyati yo‘q ekan, unda dushman ustidan g‘alaba qozonishga ko‘zi 
yetsa, u paytda olishishga bel bog‘lasa durust. Lekin unga kuchi yetmasligini 
his qilsa, unday vaqtda nasihat bilan kifoyalanib qo‘ya qolgani yaxshiroqdir”. 
Sizningcha, Arastuning fikrlarini hozirgi zamon uchun ham qabul qilish 
mumkinmi?

---

99
LXVIII
Iskandarning Mag‘rib diyori fathidin soʻngra Rumg‘a azm etganida 
Ya’juj zulmidin Qirvon navohisi xalqining tazallum qilg‘oni va aning ul 
balo raxnasini berkitgali sad tarhi solg‘oni va muhandisvash me’mor­
lar va handasaoyin sangkorlar shihobkirdor raja bila sad o‘rnig‘a 
rang to‘kmak va Atoridxayol ustodlar va Zuhalosor haddodlar ganch 
o‘rnig‘a ro‘yi mahlul va ohak eriga po‘lodi masqul quyub sad uchin 
falak toqig‘a etgurganlari
Mazmuni: Iskandarning Mag‘rib diyori fathidan soʻng Rumga azm 
etganida, Qirvon o‘lkasining xalqlari Ya’juj zulmidan shikoyat qilgani 
va uning balo rahnasini bekitish uchun sad chekish rejasini tuzgani. 
Muhandisvash me’morlar, handasa asosida tosh bosib, temir eritu­
vchi olovkorlar sad chekiladigan yerga reja bilan rang to‘kib, Atorud 
xayol ustozlar va Zuhal monand temirchilar ganch o‘rnida eritilgan 
rux va ohak o‘rniga yaltiroq po‘lat quyib, sadning boshini falak toqiga 
yetkizganlari
Dabiri raqamsanji farxundaroy,
Bu nav’ o‘ldi kofur uza mushksoy
Ki, chun oldi shohi sipehrihtishom, 
Bori mulki mag‘ribni andoqki kom.
Hamul bul’ajab xayl-u nodir guruh
Ki, fikridin erdi xaloyiq sutuh.
Alar sarfarozikim erdi asir
Ki, shah lutfi bo‘ldi anga dastgir.
Mute’ o‘ldi-yu qulluq etti qabul,
Yo‘q ulkim, bori xayli ham bo‘ldi qul.
Shah ul mo‘rlarni qilurg‘a halok
Dedi: “Otlanib xalq bevahm-u bok,
Tuzub charga, solsunlar ul nav’ sho‘r
Ki, ul dasht aro qolmasun jinsi mo‘r”.
Tabarruk fikrli donishmand oq qo-
g‘ozga qora siyoh bilan shun day 
yozadi:
Shunday qilib, falak hashamatli 
shoh butun mag‘rib yerlarini o‘z 
muddaosidek fath qilib oldi. U 
hammani hayron qoldirgan, hech 
yerda ko‘rilmagan g‘aroyib inson-
lar xayli – guruhini ko‘rdi. Ularning 
boshlig‘ini asir qilib oldi. Shoh-
ning lutfi-marhamati bilan ozod 
etilgan yovvoyilar boshlig‘i tobe 
bo‘lib, shohga o‘zini xizmatkor 
deb e’lon qildi. Ugina emas, uning 
butun qavmi ham shohning qulla-
riga aylandi. Shundan soʻng, shoh 
chumolilarni qirib tashlash haqida 
buyruq berdi: “Butun xalq shijoat 
bilan otlanib, saf tortib, shunday 
bosqin yasasin va ur-yiqit ko‘tars-
inki, u dashtda bironta ham chu-
moli qolmasin!” dedi.