Ahmadjonov ahmadjonning botanika fanidan mineral elementlarningo

1.1.O’simliklarning mineral tarkibi.
O’simliklarning tuproq orqali oziqlanishi dehqonchilikning rivojlanishi bilan bog’liq bo’lib, eramizdan oldingi davrlarda hamma'lum edi. Mintahamizda yashagan allomalarning kitoblarida bu to’g’rida ma'lumotlar qoldirilgan. Xususan, bundan 650 yil avval Buxoroda nashr etilgan "ziroatnoma" kitobida mevali daraxtlarga ozuqa sifatida go’ngdan, kuldan foydalanish tavsiya etiladi.
Ilmiy nuqtai nazardan tajriba asosida olingan ma'lumotlar, bizga ma'lum bo’lgan adabiyotlarda ko’rsatilishicha XVII - asrga to’qri keladi. 1629 yilda Gollandiyalik olim Van Gel'mont o’zining suv gipotezasini yaratadi. U katta ko’zaga 2,25 kg.li tol qalamchasini o’tqazadi va unga 91 kg tuproq soladi. 5 yil davomida yomqir suvi bilan suqorilgan tol 77 kg yetadi 75 kg ko’shimcha massaga ega bo’ladi. Ko’zada tuproq bori-yo’qi 56 grammga kamayganligi aniqlanadi. Gel'mont massaning o’sishi suv qisobiga bo’lgan degan xulosagan keladi.
XVShasrda nemas olimi A.Teyer "gumus nazariyasini" yaratadi. Uning kuzatishicha tuproq qancha qoraroq bo’lsa, u shuncha maqsuldor bo’lishi aniqlangan. Odatda tuproq rangi uning tarkibidagi gumus moddasiga bog’liq. Bu nazariyaga asosan o’simliklar suv va gumus bilan ozuqlanadi.
X1X-asrning o’rtalarida agroximiya fanining asoschisi qisoblangan nemis olimi Yu.Libix o’simliklarning mineral ozuqlanish nazariyasini ishlab chiqadi. U birinchi bo’lib, tuproqqa toza mineral elementlarni o’qit sifatida solishni tavsiya etadi. Libix "minimum qonuni"ni hamishlab chiqdi. Bu qonunga asosan qosiddorlik ko’p miqdorda talab qilinadigan mineral elementlarga emas, balki kam miqdordagi elementlar bilan bog’liqdir.
Uzbekistonda o’simliklarni mineral elementlar bilan oziqlanishini o’rganish asosan qo’za o’simligi bilan bog’liq bo’lib, bu soqada olimlarimizdan J.Sattarov, I.Madraimov, T.Piraxunov, B.Isayev va boshqalarning ishlari diqqatga sazovordir.
Mineral ozuqlshshsh jarayonlarida, o’simliklarga xos bo’lgan muhim xususiyat, ularning avtotrofligi yaqqol namoyon bo’ladi, ya'ni organ va to’qimalarni anorganik moddalardan hosil qiladi . qishloq xo’jalik ekinlarni me'yorda o’sishi va rivojlanishi uchun ularni mineral ozuqalar bilan ta'minlash zarur.
O’simliklarning mineral tarkibi. O’simliklar tuproqdan ko’p yoki oz miqdorda deyarlik barcha elementlarni o’zlashtirish xususiyatiga ega. Ular asosan o’simlik kulida bo’ladi. O’simliklarning qayot faoliyati uchun zarur bo’lgan elementlar 19ta bo’lib, ularni harbirini vazifasini boshqa element bilan almashtirib bo’lmaydi.
Bu elementlardan asosan 16 tasi qaqiqiy mineral element hisoblanadi , chunki S,N va O o’simliklarga CO2,O2 va H2O sifatida o’tadi. N 3, 51, So elementlari qavsga olingan bo’lib, bularning o’simliklar uchun zarurligi qaligacha aniqlanmagan. Natriy elementi sho’radoshlar oilasiga mansub bo’lgan ayrim o’simliklar masalan lavlagi, hamda sho’r tuproqqa moslashgan ayrim o’simliklar tomonidan ko’p miqdorda o’zlashtiriladi.
To’rtta element - S, N, O, N - organogenlar deb ataladi va ular quruq moddaga nisbatan 95% - ni tashkil qiladi , bundan 45% - S, 42% - O, 6,5% - N va 1,5%- N tashkil qiladi . qolgan 5% ni R, 5, K, Sa, Md, qe, 51, Ka ga to’qri keladi.
O’simliklarning mineral tarkibi, ularning o’ziga qarab aniqlanadi. O’simliklar tarkibida uchraydigan barcha elementlar 3 ta katta guruhga bo’linadi.
Makroelementlar. O’simlik tarkibida quruq moddaga nisbatan
10% dan 0,01 % - gacha miqdorda uchradigan elementlar. Bularga
S, O, N, N. R, 5, K, Sa; Md, qe, N3 lar kiradi.
Mikroelementlar. O’simliklar tarkibida quruq moddaga nisbatan 0,001% - dan 0,00001% - gacha miqdorda uchraydigan
elementlar. Bularga Mp, Si, 2p, So.Mo.V, S1, V, R, N1, K', Re va boshqalar kiradi.
Ultra mikroelementlar. O’simliklar tarkibida quruq moddaga nisbatan (10-6 – 10 12 %) mikdorda uchraydigan elementlar, ya'ni oltin, kumush, qo’rqoshin, germaniy, radiy, litiy va boshqalar kiradi.
O’simlik tarkibidagi u yoki bu elementning miqdori tashqiomillar ta'sirida o’zgaruvchan bo’ladi. Masalan Al, Ni ,F va boshqalar o’simliklar tarkibida zaqarli darajalargacha to’planishi mumkin. Yuksak o’simliklarning ayrimlari natriy (natriyfil) va kalsiy (kalsifil) elementlarni ko’plab to’plash xususiyatiga ega. Dukkakli o’simliklar kalsifillarga yaqqol misol bo’ladi.
O’simliklarda u yoki bu mineral elementning yetishmasligini uning tashqiko’rinishi, birinchi navbatda bargda bo’ladigan o’zgarishlarga qarab (rangi, joylanishi, uzunligi, satqi, massasi) aniqlash mumkin. Bu usul barg diagnostikasi deb ataladi. Bunda barg kuli taqlil qilinadi va azot, fosfor, kaliyning foizdagi miqdori aniqlanadi. Bu usulning boshqa ko’rinishda barg shirasi taqlil qilinadi.Mineral elementlarni yetishmasligini vizual usulda ya'ni o’simlikning tashqiko’rinishga qarab hamaniqlasa bo’ladi.
Azot yetishmaganda barglar sargayadi, och-yashil rangga ega bo’ladi, o’sish sekinlashadi, barglar erta to’kila boshlaydi.
Fosfor yetishmaganda barglar qavorang, to’q-yashil rangga ega bo’ladi, qirmizi va qizil tusga ega bo’ladi, qurish davrida barg qorayib ketadi.
Kaliy yetishmaganda barglar burishadi yoki past tomonga kayrilgan bo’ladi, qo’nqir yoki sarqish rangga aylandi.
Temir barg tomirlari atrofida bir tekisda xloroz paydo qiladi , och-yashil va sarqish rang ko’payadi.
Mis. Barg uchlari oqarib, xloroz paydo bo’ladi, puch uruqlar .
O’simliklarni tashqi ko’rinishiga qarab mineral elementlarni yetishmasligini aniqlash murakkab asbob-uskunalarni talab qilmaydi. O’simliklar mineral elementlarni yetishmasligiga harxil reaksiya beradi. Biron-bir elementga nisbatan sezgirlik bildirgan o’simlik indikator deb ataladi.
G’o’za - bor elementini yetishmasligiga, beda kaliyga, tsitrus o’simliklar ruxga, makkajo’qori fosforga nisbatan indikator qisoblandi. Ularning yordamida o’simlikni o’z vaqtida mineral elementlarni yetishmasligidan saqlash va yuqori hosil olishni ta'minlash mumkin.
O’simliklarning mineral oziklanishni o’rganish uzoq tarixga ega, ya’ni bu jarayonni o’rganishga odamlar qadim- qadim zamonlardan qiziqib kelganlar.
O’simliklarning oziqlanish jarayonini uch etapga (davrga) bo’lib o’ganish mumkin. Birinchi etap - emperik etap. Kadim zamonlarda (fanda) «o’simliklar o’z tanasini tuproqni shirasi xisobiga kuradi» deyilgan.Bu fikir eramizdan avvalgi 384-322 yillarda Gresiyalik olim Aristotel tamonidan ilgari surilgan. Ikkinchi – eksperimental etap bo’lib, bu gollandiyalik olim Van Gelmont nomi bilan uzviy bog’lik. 1629 yilda Ya.B. Gelmont idishga 91 kg kuruk tuprok solib, unga og’irligi 2,25 kg keladigan tol ko’chatini ekadi. Uni besh yil davomida yomg’ir suvi bilan sug’orib turadi. Besh yil o’tgandan keyin o’simlikni tortib ko’rganda uni quruq og’irligi 77 kg ya’ni taxminan75 kg ga og’irligi ortganligini va tuproq og’irligi esa, 56,6 gr. kamayganligin kuzatdi. Tajribadan olingan natijalar asosida U, o’simlik o’z tanasini suv xisobiga kuradi degan xulosaga keladi. Shu tariqa botanikada « Suv nazariya» si paydo bo’ladi.
18-asrning oxiri 19-asrning boshida nemis agronomi A.Teer tamonidan«Gumus nazariya»si yaratiladi. Bu nazariyaga binoan o’simlik suv va gumus bilan oziklanadi degan g’oya ilgari suriladi..
Shunday qilib sekin – sekin o’simliklarning mineral oziklanishi to’g’risidagi ma’lumotlar to’plana bordi.1777 yilda A.T. Bolotovning «Tuproq o’g’itlari to’g’risi» da monogrfiyasi chop etiladi. Bolotov tomonidan mineral o’g’itlarni ko’llash usuli ishlab chiqildi. Uning bitta ilmiy maqolasida 53 ta o’g’itning qishloq ho’jalik ekinlariga yaroqli ekanligi ko’rstilgan.
Shvesaryalik tabiatshunos N.T. Sossyur o’simliklarni mineral oziqlanishi buyicha ma’lumotlarni to’plab, tuproq o’simliklarni azot va mineral elemnetlar bilan ta’minlanadi degan hulosaga keladi. U, 18O4 yilda «O’simliklarni kimyoviy analiz kilish» degan kitobida har-hil tuzlarning o’simliklar ildiziga bir xil tezlikda yutilmasligini ko’rsatib beradi.
1837 yilda fransiyalik agroximik J.B.Bussengo o’simliklarni mineral tuzlar (kul va selitra) bilan ta’minlansa, qumda xam o’stirishni mumkinligini ko’rsatib beradi.
1840 yili nems ximigi Yu.Libix o’simliklarning mineral oziqlanish nazariyasini yaratadi.Bu nazariyaga binoan tuproq unumdorligi shu yerda bo’ladigan mineral moddalarga bog’lik. U birinchi bo’lib, yerga o’g’it sifatida toza xoldagi minerel moddalar berilishligini ko’rCatib beradi.
1859 yilda I.Knop va Yu.Cakss tamonidan o’tkazilgan tajriba natijalri shu payitgacha hukum surib kelayotgan «Gumus nazarisiga»zarba beradi. Ular, agar o’simliklarni N, P, S, K, Ca, Mn va Fe elementlari bilan ta’minlansa, o’simliklarni normal holda vegetatsiya davrini oxirgacha suvli sharoitida o’stirish mumkinligini ko’rsatib beradi.
O’simliklarning normal o’sib rivojlanishi uchun zarur bo’lgan elementlarni ozuqa moddalar deyiladi. Haqiqatda xam mana shu moddalarning o’simliklarga ozuqa modda ekanligini bilish uchun o’simliklarni shu elementlar bor yoki bo’lmagan sharoitda o’stirish kerak.
1860 yilda Caks va Knop o’simliklarni, tarkibida mineral tuzlar tutgan eritmalarda o’stirish orkali, o’simliklarning normal xayot kechirishi uchun C, O₂ va H₂ dan tashqari N, P, S, K, Ca, Mg, Fe elemenlarining bo’lishligini ko’rCatib berdilar. Agar mana shu elementlardan birortasini oziqa eritma tarkibiga kiritilmasa yoki uning tarkibidan olib tashlansa, o’simlikni normal o’stirish mumkin emasligini ko’rsatib berdilar.
Knop eritmsini tarkibi quyidagicha:
1.Ca(NO₂)₃ -1g/l; 2. KH₂PO₄ ;- O,25 g/l; 2.MgSO₄ - O,25g/l;
KCI—O,125 g/l; va FeCI₃ - O.O125 g/l. Mana shu tuzlardan ko’rsatilgan mikdorda olib, 1l suvda eritilsa, uning tarkibida o’simliklarning normal o’sishi uchun zarur bo’lgan 7 ta elementning (N, P, S, K, Ca, Mg, Fe) bo’lishligini ko’ramiz. Bu ozuqa eritmasi hozirgi kunda ham boshqa eritmalarga nisbatan ko’prok ko’llanib kelayotga eritmalardan xisoblandi.
Bunga Sabab:
1.Knop ozuqa eritmasida xar kanday sharoitda ham, har turdagi o’simliklarni o’stirish mumkin.
2. Bu eritma tarkibida o’simliklarga zarur bo’lgan hamma elementlar mavjud bo’lib, ular oson o’zlashtira oladigan darajada.
3.Umumiy tuzlar konsentratsiyasi 0,2% atrofida ya’ni o’simliklar ildiziga suv va suvda erigan moddalarning kirishiga xalaqit bermaydi.
4. Bir va ikki valentli ionlar muvozanat xolatda bo’ladi.

5.Eritma pH neytralga yaqin. Caks va Knopning ijobiy xizmatlari bilan bir vaqtda ularning kattakamchiliklari ham bulgan. Ular tajribadigan ishlatiladigan suvning, vegitatsion idishlarini va ko’llaniladigan tuzlarni tozaligiga e’tibor bermaganlar. Shularning natijasida o’simliklarga ham kam miqdorda zarur bo’lgan elementlar yechilmasdan kolib ketgan. 20-asrning boshlarida uslubiy jixatdan o’ta toza xolda o’tkazilgan tajribalar natijasi o’simliklarning norml o’sishi uchun yukorida ko’rsatilgan 7ta elementdan tashqari yana 5 ta (B, Mn, Zn, Co, Cu) elementlari zarurligini ko’rsatadi. Ammo ayrim o’simliklarnin normal o’sib rivojlanishi uchun bu elementlardan tashkari yana CI, Co, va Na elementlari zarur degan qarashlar ham bor. Umuman aytganda manashu yukorida ko’rsatilgan elemenlarning xammasi zarury elemenlar bo’lib, birining o’rnini ikkinchisi bosa olmaydi. Agar bu elementlarning kaysi birini oziqa eritmasini tarkibidan chikarib tashlansa, yoki shu elementning keskin yetishmasligi bo’lsa, o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi sekinlashadi, ba’zi bir paytlarda nobud xam bo’ladi.tarkibida o’simliklarga zarur bo’lgan hamma elementlar mavjud bo’lib, ular oson o’zlashtira oladigan darajada.