Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika institutining Tu’rkiy tillar Fakulteti oʻzbek tili va adabiyoti ta’lim yoʻnalishi 3-”b” guruh talabasi akimniyazova tazagulning hozirgi oʻzbek adabiy tili fanidan taqdimoti

Qattiq kayf qilgan er xotinidan iltimos qilyapti:

- Kostyumimni tozalab qо‘y.

- Tozaladim.

- Shimimni tozalab qо‘y.

- Tozaladim.

- Tuflimni tozalab qо‘y.

- Ie, tuflining ham chо‘ntagi bormi?

Yuqoridagi matnda tozalamoq sо‘zining «shin-shiydan qilmoq» ma’nosi kulgiga sabab bо‘layotganligini anglash qiyin emas. Aslida bu ma’no tozalamoq leksemasining mazmun mundarijasida yо‘q, u asar muallifining uslubiy maqsadda kashf etgan leksik qо‘llanishidir.

Bunday leksik qо‘llanishini (okkazional ma’noni) gul leksemasi misolida ham uchratib turamiz: gul leksemasining tо‘g‘ri («о‘simlik guli») va kо‘chma («yigitlarning guli», «qizlarning guli») ma’nolari borligi ma’lum, ular shu leksemaning uzual ma’nolari (leksik ma’nolari) sanaladi, chunki gul sо‘zining bu ma’nolari shu leksemaning semantik tarkibidan barqaror о‘rin olgan:
Shoh qiz, shakar qiz, qizlarning guli,
Qoshlaringni kо‘rsatgil, men uning quli.
(«Doxunda»dan.)
Biroq gul leksemasining fan arboblariga nisbatan metaforik qо‘llanishi odat bо‘lmagan, atoqli yozuvchi Oybekning quyidagi misralarida esa bu sо‘z ayni shu ma’noda ishlatilgan, demak, uning mazmun mundarijasiga okkazional ma’no tusi berilgan:
Fan, san’atning gullari butun,
Tо‘plangandi suhbati uchun.
Gul leksemasining okkazional ma’noda qо‘llanishi quyidagi gapda yanada kо‘proq voqe bо‘ladi: «Gul yuzing ochib, ey gul, majlisim guliston qil». (Feruz).
Demak: a) uzual ma’no til birligi (leksik ma’no), b) okkazional ma’no esa nutq birligi (leksik qо‘llash) sanaladi; b) uzual ma’no (yoki ma’nolar) kontekstgacha shakllangan bо‘ladi, okkazional ma’no esa kontekstning о‘zida yuzaga keladi, shu kontekst darajasidagina leksemaga biriktiriladi; v) uzual ma’no leksemaning leksemaning biror predmet yoki hodisasi nomlashi bilan bog‘langandir (unda oyurazlilik ifodasi bо‘lishi ham, bо‘lmasligi ham mumkin), okkazional ma’no esa nomlamaydi, unda obrazlilik ifodalanadi, xolos.
G)uzual ma’no tilning lug‘at boyligidan о‘rnin oladi, okkazional ma’no esa esa vaqt о‘tishi bilan lug‘at boyligiga kirib qolishi (hozirgacha kirmagan) potentsial imkoniyatdir. Bunday imkoniyat amalga oshishi ham, oshmay qolishi ham mumkin chunonchi, о‘girmoq leksemasining tilda quyidagi leksik ma’nolari bor: 1) biror tomonga qaratmoq, burmoq. Ra’no yuzini chetga о‘girib, boshidagi rо‘moli bilan yuzini artdi, uzun entikdi. («Mehrobdan chayon»dan.); 2) aziz-avliyolarga atab boshi yoki ustidan pul yoki biror buyumni aylantirib sadaqa qilmoq: Oftob oyim erining bu sо‘zini eshtishi bilan Xо‘ja Bahoviddin yо‘liga о‘girib qо‘ygan etti tanga pulini Tо‘ybekaga berib, darrov eshannikiga jо‘natdi. («О‘tgan kunlar»dan.). Biroq, о‘girmoq leksemasi keyingi yillarda «tarjima qilmoq» ma’nosida ham qо‘llanmoqda.