Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika institutining Tu’rkiy tillar Fakulteti oʻzbek tili va adabiyoti ta’lim yoʻnalishi 3-”b” guruh talabasi akimniyazova tazagulning hozirgi oʻzbek adabiy tili fanidan taqdimoti

Tilda nomlash xususiyatiga ega bо‘lmagan, binobarin, leksik birlik sanalmaydigan sо‘zlar ham bor, ular faqat grammatik yoki modal ma`nolarni ifodalaydi, shunga kо‘ra grammatik sо‘zlar yoki morfema-sо‘zlar hisoblanadi: yordamchi sо‘zlar, modal sо‘zlar, taqlidiy sо‘zlar, undovlar, olmoshlar shular jumlasidandir.

Tilda nomlash xususiyatiga ega bо‘lmagan, binobarin, leksik birlik sanalmaydigan sо‘zlar ham bor, ular faqat grammatik yoki modal ma`nolarni ifodalaydi, shunga kо‘ra grammatik sо‘zlar yoki morfema-sо‘zlar hisoblanadi: yordamchi sо‘zlar, modal sо‘zlar, taqlidiy sо‘zlar, undovlar, olmoshlar shular jumlasidandir.

Bо‘lar tilshunoslikda ifodalovchi sо‘zlar (undovlar, modal sо‘zlar, yuklamalar), kо‘rsatuvchi sо‘zlar (bog‘lovchilar, kо‘makchilar), olmoshlovchi sо‘zlar (olmoshlar) va atovchi sо‘zlar (atoqli otlarning ma`lum turlari) kabi guruhlarga ajratiladi.

Leksik ma`no leksemaning nimanidir nomlashi (atashi), anglatishi va ifodalashidir. U quyidagi uch hodisa о‘rtasidagi bog‘lanishdan tarkib topadi: a) fonetik sо‘z (leksemaning fonetik qobig‘i, shakli); b) fonetik sо‘z tomonidan nomlangan predmet, hodisa, tushuncha (denotat, referent); v) fonetik sо‘z tomonidan ifodalangan ma`no (signifikat, u inson ongida denotot haqida shakllangan ma`nodir). Demak, fonetik sо‘z predmetni, denototni ataydi (denototiv ma`no), fonetik sо‘z inson ongidagi signifikatni ifodalaydi (signifikativ ma`no). Ana shu uchta birlik о‘rtasidagi bog‘lanishdan yuzaga kelgan semantik birlik leksik ma`no sanaladi.

Leksik ma`no leksemaning nimanidir nomlashi (atashi), anglatishi va ifodalashidir. U quyidagi uch hodisa о‘rtasidagi bog‘lanishdan tarkib topadi: a) fonetik sо‘z (leksemaning fonetik qobig‘i, shakli); b) fonetik sо‘z tomonidan nomlangan predmet, hodisa, tushuncha (denotat, referent); v) fonetik sо‘z tomonidan ifodalangan ma`no (signifikat, u inson ongida denotot haqida shakllangan ma`nodir). Demak, fonetik sо‘z predmetni, denototni ataydi (denototiv ma`no), fonetik sо‘z inson ongidagi signifikatni ifodalaydi (signifikativ ma`no). Ana shu uchta birlik о‘rtasidagi bog‘lanishdan yuzaga kelgan semantik birlik leksik ma`no sanaladi.

Leksik ma`noning yana bir muhim belgisi shuki, u leksemaning til sistemasidagi boshqa sо‘zlar bilan turli darajada aloqaga kirisha olish imkoniyatini (valentligini) ham belgilaydi. Masalan, non va emoq leksemalarining ma`nolari shu ikki sо‘zning nutqda birikishini taqozo qiladi (“non emoq” kabi).
Leksek ma`no leksemaning ifoda plani (fonetik sо‘z) bilan tarixan bog‘langandir, ammo birdan ma`no va tovushlar о‘rtasida tabiiy bog‘lanish bor degan xulosa chiqmasligi kerak, chunki tovush – ma`nosiz birlik, fizik-akustik hodisa; ma`no esa mavhum umumlashmadir. Tovushlar bilan ma`no о‘rtasida tabiiy bog‘lanma bо‘lganda edi, bir ma`no tilda bitta sо‘z bilan ifodalanardi, aslida esa tilda bir ma`noning bir necha sо‘z bilan nomlanish hollari ham uchraydi: kulgi va xanda, yolg‘onchi va aldamchi, chelak va satil kabi sinonimlarning birligi buning isbotidir.