Акциз солиғининг моҳияти ва унинг ўзига хос хусусиятлари

O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti soliqli daromadlarining asosiy ko’rsatkichlari⁷ (2011-2013 yillar)

	2011 yil		2012 yil		2013 yil (prognoz)
	mlrd.so’m	foiz	mlrd.so’m	foiz	mlrd.so’m	foiz
1.To’g’ri soliqlar	4238,7	26,2	5196,4	25,2	6583,1	26,2
1.1. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i	825,0	5,1	917,2	4,4	1239,0	4,9
1.2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan olinadigan yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratma	527,5	3,3	703,5	3,4	817,3	3,3
1.3. Yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratma	378,4	2,3	538,5	2,6	755,1	3,0
1.4. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i	1789,7	11,1	2372,7	11,5	2769,7	11,0
1.5. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy soliq	187,5	1,2	218,1	1,1	342,1	1,4
1.6. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i	530,6	3,3	446,4	2,2	659,9	2,6
2. Egri soliqlar	8656,9	53,5	11187,8	54,3	13039,4	51,9
2.1. Qo’shilgan qiymat solig’i	5228,8	32,3	6784,5	32,9	7737,8	30,8
2.2. Aktsiz solig’i	2481,8	15,3	3115,5	15,1	3726,5	14,8
2.3. Bojxona boji	516,0	3,2	732,4	3,6	992,6	4,0
2.4. Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq	430,3	2,7	555,4	2,7	582,5	2,3
3. Mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari	2308,9	14,3	2746,4	13,3	3755,5	15,0
3.1. Mol-mulk solig’i	490,5	3,0	642,0	3,1	831,4	3,3
3.2. Er solig’i	346,9	2,1	446,0	2,2	646,3	2,6
3.3. Er qa’ridan foydalanganlik uchun soliq	1409,7	8,7	1585,3	7,7	2180,1	8,7
3.4. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq	61,8	0,4	73,1	0,4	97,7	0,4
4. Qo’shimcha foyda solig’i	142,3	0,9	250,0	1,2	294,5	1,2
5. Boshqa daromadlar	831,8	5,1	1233,5	6,0	1432,4	5,7
JAMI SOLIQLI DAROMADLAR	16178,6	100,0	20614,1	100,0	25104,9	100,0

Keltirilgan jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Davlat byudjeti daromadlari umumiy summasi yildan-yilga o’sib bormoqda, ya’ni 2011 yilda 16178,6 mlrd.so’mni, 2012 yilda 20614,1 mlrd.so’mni tashkil etgani holda, 2013 yilda 25104,9 mlrd.so’mni tashkil etishi rejalashtirilgan.
Ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, mahalliy soliqlarning davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyati unchalik yuqori emas. Jumladan, tahlil qilinayotgan yillarda (2011-2013 yillar) mos ravishda mol-mulk solig’ining ulushi 3,0; 3,1; 3,3 foizni, yer solig’ining ulushi 2,1; 2,2; 2,6 foizni, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ining ulushi 3,3; 2,2; 2,6 foizni, transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliqning ulushi 2,7; 2,7; 2,3 foizni tashkil etgan.
Tahlillar ko’rsatmoqdaki, mahalliy soliqlarning davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi ulushi so’nggi yillarda keskin ravishda o’zgarmagan.
O’zbekiston Respublikasining ma’muriy hududlari bo’yicha byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning ahamiyatini tahlil qilish lozim.
2-jadval
O’zbekiston Respublikasining ma’muriy hududlari bo’yicha byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning ahamiyati⁸

Ma’muriy hududlar			Yillar			O’rtaasi
	2006	2007	2008	2009	2010
Qorakalpog’iston Res.	10,87	11,45	12,70	15,15	14,01	12,84
Andijon viloyati	13,72	16,45	18,33	17,91	17,60	16,80
Buxoro viloyati	10,20	12,49	12,98	13,34	10,45	11,89
Jizzax viloyati	14,91	15,91	18,44	18,27	17,84	17,07
Qashqadaryo viloyati	16,21	18,57	18,27	19,05	14,65	17,35
Navoiy viloyati	13,52	13,90	6,31	6,53	8,34	9,72
Namangan viloyati	15,45	17,41	17,78	20,42	21,03	18,42
Samarqand viloyati	14,35	18,11	17,08	17,65	20,00	17,44
Surxondaryo viloyati	15,20	17,02	16,27	18,76	18,18	16,89
Sirdaryo viloyati	13,61	14,22	14,05	13,59	14,47	13,99
Toshkent viloyati	11,67	14,50	11,83	13,14	14,90	13,21
Fargona viloyati	10,87	11,90	12,91	12,61	12,17	12,10
Xorazm viloyati	10,13	10,79	11,91	15,78	17,55	13,23
Toshkent shahri	13,22	13,54	14,82	17,64	19,01	15,65
O’zbekiston Respublikasi	12,87	14,31	13,37	14,54	14,98	14,01

2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, 2006-2010 yillarda mamlakatimiz byudjeti daromadlarining mahalliy soliqlar hisobidan shakllanganlik darajasi 12,87 foizdan (2006 yil) 14,98 foizgacha tebrangan bo’lsa-da, bu ko’rsatkichning o’rtacha darajasi shu yillar oralig’ida 14,01 foizga teng bo’lgan. Ana shu ko’rsatkichning o’rtacha darajasiga qarab turib, respublikamizdagi ma’muriy hududlarni shartli ravishda ikki guruhga ajratishimiz mumkin:

• 
  byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning darajasi respublikadagi o’rtacha darajadan past bo’lgan ma’muriy hududlar;
  
• 
  byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning darajasi respublikadagi o’rtacha darajadan yuqori bo’lgan ma’muriy hududlar.
  

Byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning salmog’i ularning rolini belgilab beruvchi yakka-yu, yagona ko’rsatkich bo’lmasligi kerak. Shu munosabat bilan ana shu ko’rsatkichning darajasiga qarab turib byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning roliga baho beriladigan bo’lsa, bunday bahoni etarli darajada asoslanmagan baho sifatida e’tirof etmoq lozim. Chunki xalkaro tajribaning ko’rsatishicha, har qanday mamlakatning milliy iqtisodiyotida qo’llanilayotgan byudjet daromadlari tizimining samaradorligi faqat yukoridagi ko’rsatkich bilan xarakterlanmasdan, balki mablag’larning byudjetga tushumini tashkil etishga ham borib taqaladi. Boshqacha so’zlar bilan aytganda, byudjetga tegishli bo’lgan mablag’larning byudjetga tushumini qanday tashkil etilganligiga qarab ham byudjet daromadlari tizimining samaradorligini aniqlash va byudjet daromadlarini shakllantirishda ularning roliga baho berish mumkin. Bizning nazarimizda, masalaga xuddi shunday tarzda yondoshilsagina, jumladan, byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning rolini ob’ektiv va kompleks tarzda baholasa bo’ladi. Buning uchun esa, o’z navbatida, ana shu jarayonni, ya’ni mablag’larning byudjetga tushumini tashkil etishning tegishli tartibi (ko’rsatkichlari)ni ishlab chiqmok lozim.

2-rasm. Byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning rolini oshirish maqsadida ular byudjetga tushumini oqilona tashkil etishning asosiy yo’nalishlari
Demak, 2-rasmdan ko’rinib turibdiki, byudjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlarning roliga baho berilayotgan va ularning rolini oshirish bilan bog’liq bo’lgan muammoning echimi izlanayotgan paytda, fakat mahalliy soliqlarning byudjet daromadlariyu shakllantirishdagi salmog’i bilan cheklanib qolmasdan, balki muammoni xal etishning ana shu rasmda keltirilgan jihatlariga ham jiddiy e’tior bermoq lozim.
Mahalliy soliqlar va yig’imlarni undirish mexanizmi hozirgi amaliyotining tahlil qilishni mol-mulk solig’idan boshlar ekanmiz, bu jarayonda mol-mulk solig’ining Denov tumani mahalliy byudjeti daromadlari tarkibidagi ahamiyatiga to’xtali o’tish maqsadga muvofiq.
3-jadval