Al-Azkor min kalami sayyidil abror

www.ziyouz.com kutubxonasi 
227
850/2. Abu Hurayradan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Maslahat beruvchi ishonchli shaxsdir», dedilar. Abu Dovud , Termiziy, Nasaiy va Ibn 
Mojalar rivoyati. 
 
 
306-bob Muloyim so‘zlashga undash haqida 
 
Alloh taolo Hijr surasining 88-oyatida: «O’zingizga ergashgan mo‘min kishilar 
uchun 
qanotingizni past tuting» (ya’ni, ularga xushxulqlik bilan kamtarona muomalada 
bo‘ling), deb aytgan. 
 
851/1. Adiy ibn Hotamdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Xurmoning yarmicha (sadaqa berib) bo‘lsa ham, do‘zaxdan saqlaninglar. Kimki uni topa 
olmasa, muloyim kalima bilan bo‘lsa ham saqlansin», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim 
rivoyatlari. 
 
852/2. Abu Hurayradan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Har kuni kishi har bir a’zosi va bo‘g‘imiga sadaqa qilishi lozimdir. Ikki kishining orasini 
isloh etish ham sadaqadir. Uloviga chiqayotganda yordamlashib qo‘yilsa yoki yukini 
yuklashib berilsa, u ham sadaqadir. Muloyim so‘z ham sadaqadir. Namozga yurib 
borilgan har bir qadam ham sadaqadir. Yo‘ldan aziyat beruvchi narsalarni olib tashlash 
ham sadaqadir», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari. 
 
853/3. Abu Zarrdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Yaxshiliklardan birortasini past sanamagin, agar birodaringga ochiq yuz bilan yo‘liqib 
bo‘lsa ham, yaxshilik qilgin», dedilar (ya’ni, birodariga ochiq yuz bilan yo‘liqish ham 
yaxshilikdir). Imom Muslim rivoyatlari. 
 
 
307-bob Xitob qilinayotgan kishilarga so‘zni bayon qilib, sharhlab berishning 
mahbubligi haqida 
 
854/1. Oishadan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning so‘zlari 
batafsil bo‘lib, har bir eshitgan kishi fahmlar edi. Abu Dovud rivoyatlari. 
 
855/2. Anasdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam biror kalima 
so‘zlasalar, uch bor takrorlardilar. Hattoki, uni anglab olinar edi. Agar biror qavm 
huzuriga kelsalar, ularga salom berardilar. Salomlari uch bor bo‘lar edi. Imom Buxoriy 
rivoyatlari. 
 
 
308-bob Mazaxlash to‘g‘risida 
 
856/1. Anasdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam uning kichik 
ukasiga: «Ey Abu Umayr, nima qildi nugayr (kichik qush),?» deb aytdilar. Imom Buxoriy 
va Muslim rivoyatlari. 
 

Al-Azkor. Al-Faqih an-Navaviy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
228
857/2. Anasdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam unga: «Ey 
ikki quloqegasi», deb aytdilar. Abu Dovud , Termiziylar rivoyatlari. 
 
858/3. Bir kishi Rasululloh sollallohu alayhi vasallam huzurlariga kelib, «Meni (tuyaga) 
mingashtirib ko‘ying», dedi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Men seni tuyaning 
bolasiga mingashtiraman», dedilar. Shunda u kishi: «Ey Rasululloh, tuyaning bolasida 
nima qilaman?» deb (ajablanganida), u zot: «Axir tuyaning bolasini ham ona tuya 
tugadimi?» deb aytdilar. Abu Dovud va Termiziylar rivoyati. 
 
859/4. Abu Hurayradan (r.a.) rivoyat qilinadi. Bu zot: «Ey Rasululloh, siz ham biz bilan 
hazillashasiz-ku», deganlarida, u zot: «Men faqat haq narsani aytaman», dedilar. 
Termiziy rivoyatlari. 
 
860/5. Ibn Abbosdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Birodaring bilan tortishma, mazax qilma va xilof qiladigan bo‘lsang, va’da berma», deb 
aytdilar. Termiziy rivoyatlari. 
 
Ulamolar: «Man qilingan mazax haddan oshib uzluksiz bo‘lishdadir. Chunki u kulgi va 
qalb qattiqlashishini keltirib chiqaradi hamda Alloh zikridan va dinning muhim ishlaridan 
to‘sib ko‘yadi. Ko‘p vaqtlarda u aziyat berishgacha olib boradi. Va ginaga sabab bo‘lib, 
kishidan haybat va viqorni ketkazadi. Ammo kimki bu ishlarda haddan oshmasa, 
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qilganlaridek mazax qilish mahbubdir. Rasululloh 
bularni ayrim holatlarda kishilarning do‘stlashishi va dilkashlik uchun qilardilar. Qat’iy 
holatda bunga man yo‘q, balki u yuqorida zikr qilingan sifat ila sunnat va mustahabdir», 
deganlar. 
 
 
309-bob Shafe’lik (vositachi bo‘lish va himoya qilish) haqida 
 
Bilingki, agar shafe’lik biror had (shar’iy jazo) yoki muhim ishlarda bo‘lmasa, boshliq va 
ularga haqdorlarning shafe’ bo‘lishlari mahbub amaldir. Agar had va unga o‘xshash 
muhim ishlarda bo‘lsa, shafe’ bo‘luvchiga ham, shafe’ bo‘linganga ham uni bilib turib 
harakat qilganga ham haromdir. Bunga Qur’onda, hadisda va ummat ulamolari 
so‘zlarida dalillar ko‘p. 
 
Alloh taolo Niso surasining 85-oyatida: «Kim (odamlar orasida) chiroyli - haq taraf olish 
bilan taraf olsa, o‘ziga ham uning savobidan bir ulush tegur. Kim nohaq taraf olish bilan 
taraf olsa, o‘zi uchun uning gunohidan bir ulush tegur. Alloh hamma narsaga qodir 
bo‘lgan Zotdir», deb aytgan. 
 
861/1. Abu Muso al-Ash’ariydan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi 
vasallamga biror hojattalab kishi kelsa, atroflaridagi o‘ltirganlarga yuzlanib, «Shafe’ 
bo‘linglar, ajr olasizlar va Alloh nabiysining tili bilan yaxshi ko‘rgan narsasini hukm 
qildiradi», dedilar. Ba’zi rivoyatlarda «xohlagan narsasi» bo‘lib kelgan. Imom Buxoriy va 
Muslim rivoyatlari. 
 
Abu Dovudning rivoyatida: «Alloh nabiysining tilida xohlagan narsasini hukm qilish 
uchun va ajr olish uchun menga shafe’ bo‘linglar», deb kelgan. Bu rivoyat Imom Buxoriy 
va Muslim rivoyatlarini yanada ravshanlashtirib beradi. 

Al-Azkor. Al-Faqih an-Navaviy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
229
 
862/2. Ibn Abbosdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Barira va uning eri haqida keltirilgan qissada 
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Bariraga: «Agar o‘z eringga murojaat qilsang 
yaxshi bo‘lardi», deganlarida, Barira: «Ey Rasululloh, erimga qaytishni buyurasizmi?», 
dedi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Shafe’ (vositachi) bo‘laman xolos», dedilar. 
Barira esa: «Erimga menda hojat yo‘q», dedi. Imom Buxoriy rivoyatlari. 
 
863/3. Ibn Abbosdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Uyayna ibn Hisn ibn Huzayfa kelib, akasining 
o‘g‘li Hirr ibn Qaysning uyiga tushdi. U Umarning (r.a.) yaqinlaridan va yoshlar orasidagi 
maslahatdosh hamda majlisdoshlaridan edi. Uyayna jiyaniga: «Ey akamning o‘g‘li, amir 
bilan tanishliging bor. Uning huzuriga kirishga men uchun izn olib ber», dedi. Jiyani izn 
so‘raganida Umar (r.a.) kirishga izn berdilar. Uyayna kirib, «Ey Ibn Xattob, Allohga 
qasamki, bizga mukofot bermaysan, adolat bilan hukm qilmaysan», dedi. Shunda Umar 
(r.a.) g‘azablanib, uni jazolamoqchi ham bo‘ldi. Hirr oraga tushib: «Ey mo‘minlar amiri, 
albatta Alloh taolo payg‘ambariga «Marhamatli bo‘ling, yaxshilikka buyuring va 
johillardan yuz o‘giring», degan, amakim o‘sha toifa johillardandir», deb aytganida, 
Allohga qasamki, Umarga (r.a.) mazkur oyat tilovat qilingan paytda g‘azabidan tushdi va 
Alloh taolo hukmiga itoat qilib jazolamadi. Imom Buxoriy rivoyatlari. 
 
 
310-bob Xushxabar va tabriklashning mahbubligi haqida 
 
Bu haqda Alloh taolo Qur’oni karimda quyidagi oyatlarni aytgan: «(Zakariyo) 
mehrobda namoz o‘qib turgan vaqtida unga farishtalar nido qildilar: «(Ey 
Zakariyo), Alloh senga Yahyo ismli farzand xushxabarini berur» (Oli Imron 
surasi, 39-oyat); «Qachonki bizning elchilarimiz (ya’ni, farishtalar) Ibrohimga 
(farzand ko‘rish haqidagi) xushxabarni keltirishgach...» (Ankabut surasi, 31-
oyat); «Darhaqiqat, bizning elchilarimiz farishtalar Ibrohimga (Ishoq ismli 
farzand ko‘rish haqida) xushxabar bilan kelib...» (Hud surasi, 69-oyat); «Bas, Biz 
unga bir halim o‘g‘ilning xushxabarini berdik» (Vas-saffot surasi, 101-oyat); 
«Ular: «Qo‘rqmagin, (bizlar farishtalarmiz, shuning uchun taom yemaymiz)», 
dedilar va (Ibrohimga) bir dona o‘g‘il xushxabarini berdilar» (Vaz-zoriyot surasi, 
28-oyat); «Ular dedilar: «Qo‘rqmagin, (biz Alloh yuborgan elchi - farishtalarmiz). Biz 
senga bir bilimdon o‘g‘il (ya’ni, Ishoq) xushxabarini yetkazurmiz» (Hijr surasi, 53-oyat); 
«(Parda ortida Ibrohimning) xotini turgan edi. U (farishtalarning Lut qavmini halok qilish 
uchun kelganliklarini eshitib) kuldi - xursand bo‘ldi. Shunda Biz (farishtalarimiz 
vositasida) u ayolga Ishoq (ismli o‘g‘il ko‘rish) haqida va Ishoqdan keyin Ya’qub (ismli 
nabira ko‘rish) haqida xushxabar berdik» (Hud surasi, 71-oyat); «Farishtalar: «Yo 
Maryam, albatta Alloh senga Uzining so‘zini xushxabar qilib beradiki...» (Oli Imron 
surasi, 45-oyat); «Alloh imon keltirgan va yaxshi amallar qilgan bandalariga beradigan 
xushxabari ana shudir» (Sho‘ro surasi, 23-oyat); «Bas, (ey Muhammad), Mening 
bandalarimga - so‘zga quloq tutib, uning eng go‘zaliga (ya’ni, najotga eltuvchi rost 
So‘zga) ergashadigan zotlarga xushxabar bering» (Zumar surasi, 17-18-oyatlar); 
«Sizlarga va’da qilingan jannat xushxabari bilan shodlaninglar» (Fussilat surasi, 30-
oyat); «Mo‘min va mo‘minalarning oldilarida va o‘ng tomonlarida nurlari (ya’ni, qilgan 
yaxshi amallari va nomai a’mollari yo‘llarini yoritib) ketayotganini ko‘radigan Kunni 
(eslang)! (Usha Kunda ularga deyilur): «Sizlar uchun bugungi xushxabar - ostidan 
daryolar oqib turadigan, (sizlar) mangu qoladigan jannatlardir» (Hadid surasi, 12-oyat); 
«Parvardigorlari ularga Uz tarafidan rahmat va rizolik hamda ular uchun bo‘ladigan 

Al-Azkor. Al-Faqih an-Navaviy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
230
jannatlar xushxabarini berurki, u jannatlarda doimiy ne’matlar bordir» (Tavba surasi, 
21-oyat). 
 
Xursandchilik xabarini berish haqida vorid bo‘lgan sahih hadislar ham juda ko‘p. 
Bulardan - Jannatda Xadichaga (r.a.) qamishdan qurilgan uy haqida xushxabar berilishi. 
U uyda charchash ham, shovqin ham bo‘lmaydi. 
 
Va yana ikki «Sahih» kitobida Ka’b ibn Molikdan (r.a.) rivoyat qilingan tavba qissasidir. 
U zot shunday dedilar: «Baland ovoz bilan «Ey Ka’b, xursandchilik xabarini ber», deb 
qichqiruvchining ovozini eshitdim. Insonlar bizga xushxabar bera boshlashdi. Men 
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga iqtido qilib namoz o‘qishga borsam, kishilar 
jamoat-jamoat bo‘lib, meni tavba bilan tabriklab, «Alloh tavbangni qabul qilgani bilan 
qutlaymiz», deb tabriklashdi. Masjidga kirsam, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam 
atroflarida odamlar turishgan ekan. Talha ibn Ubaydulloh turib yugurib keldi. Ko‘l berib 
so‘rashdi-da, tabrikladi. Talha qilgan bu ishni hech unutmayman. Rasululloh sollallohu 
alayhi vasallamga salom bersam, u zot xursand bo‘lganlaridan yuzlari yaraqlab ketdi. 
Va: «Onangdan tug‘ilganingdan beri o‘tgan kunlarning eng yaxshisi bilan xursandlik 
xabarini ber», dedilar». Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari. 
 
 
311-bob Tasbeh («Subhanalloh»), tahlil («La ilaha illalloh») lafzlari bilan 
taajjublanish joizligi haqida 
 
864/1. Abu Hurayradan (r.a.) rivoyat qilinadi. Bu zot junubliklarida Rasululloh sollallohu 
alayhi vasallamga yo‘liqdilar. Shunda hech kimga bildirmay ketdilar-da, g‘usl qilib 
keldilar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam esa bu zotni yo‘qotib qo‘ydilar. Kelgan 
vaqtlarida «Qaerda eding, ey Abu Hurayra?» dedilar. Bu zot: «Ey Rasululloh, siz menga 
yo‘liqqaningizda men junub edim, shuning uchun yuvinmagunimcha siz bilan o‘tirmoqni 
karih ko‘rdim», deganlarida, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Subhanalloh, 
mo‘min kishi najas bo‘lmaydi», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari. 
 
865/2. Oishadan (r.a.) rivoyat qilinadi: «Bir ayol Rasululloh sollallohu alayhi 
vasallamdan hayzdan tozalanish haqida so‘raganida, u zot qanday tozalanishni 
(quyidagicha) buyurdilar: «Xushbo‘y bir parcha (latta)ni olasan-da, u bilan poklaysan», 
dedilar. U ayol: «Qanday qilib tozalayman?» deganida, u zot: «U bilan tozalaysan», 
dedilar. U yana: «Qanday qilib?» deganida, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Subhanalloh, tozalaysan-da», dedilar. Men u ayolni o‘zimga tortdim-da, «Qonning 
izidan uni ergashtirib (artasan)», dedim». Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari. 
 
866/3. Anasdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rubay’ning singlisi Ummu Horisa bir kishini 
jarohatlab ko‘ydi. Shunda ular xusumatlashib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam 
huzurlariga borishdi. U zot: «Qasos, qasos», dedilar. Ummu Rubay’: «Ey Rasululloh, 
falon ayolga jazo berasizmi? Allohga qasamki, ayol jazolanmaydi», deganida, Rasululloh 
sollallohu alayhi vasallam: «Subhanalloh! Ey Ummu Rubay’, qasos olish Allohning 
buyrug‘idir», dedilar. Imom Muslim rivoyatlari. 
 
867/4. Imron ibn Husayndan (r.a.) rivoyat qilinadi. Asirga olingan bir ayolning qissasi 
haqidagi uzun hadisda keltirilishicha, u ayol Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning 
tuyalarini minib asirlikdan qochib ketdi. Va agar Alloh uni qutqarsa, o‘sha tuyani 

Al-Azkor. Al-Faqih an-Navaviy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
231
so‘yishni nazr qildi. Bu haqda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga zikr qilinganida: 
«Subhanalloh! Mukofot qilgan narsasi muncha ham yomon», deb aytdilar. Imom Muslim 
rivoyatlari. 
 
868/5. Abu Muso al-Ash’ariydan (r.a.) rivoyat qilingan izn so‘rash haqidagi hadisning 
oxirida Umarga (r.a.): «Ey Ibn Xattob, siz Rasululloh sollallohu alayhi vasallam 
sahobalariga azob beruvchi bo‘lmang», deganlarida, u zot: «Subhanalloh! Men eshitgan 
narsamni ishonchli qilmoqni mahbub ko‘rdim xolos», dedilar. Imom Muslim rivoyatlari. 
 
869/6. Abdulloh ibn Salomdan (r.a.) rivoyat qilingan uzun hadisda u zotga «Siz jannat 
ahlidanmisiz?» deyilganida, «Subhanalloh, biror kishiga bilmagan narsasini aytmog‘i 
lozim emas», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari. 
 
 
312-bob Yaxshilikka buyurish va yomonlikdan qaytarish haqida 
 
Bu hakda ko‘p narsalar kelgani va mavqei ulug‘, ammo aksariyat kishilar yengil 
sanashgani uchun bu bob ahamiyatlidir. Buni shu yerda batafsil tadqiq qilish imkoni 
bo‘lmadi. Lekin usul qoidalaridan birortasini buzmadik. Ulamolar bu to‘g‘rida turli 
narsalar tasnif etishdi. «Sahih Muslim» sharhining avvalida bu haqda biroz narsalarni 
jamladim. Bilish lozim bo‘lgan narsalardan ogoh etdim. Alloh taolo bu haqda quyidagi 
oyatlarni nozil qilgan: «Oralaringizdan yaxshilikka (Islomga) da’vat qiladigan, 
ibodat - itoatga buyuradigan va isyon-gunohdan qaytaradigan bir jamoat 
bo‘lsin. Ana o‘shalar najot topguvchilardir» (Oli Imron surasi, 104-oyat);«(Ey 
Muhammad), marhamatli bo‘ling, yaxshilikka buyuring» (A’rof surasi, 199-oyat); 
«Mo‘min va mo‘minalar bir-birlariga do‘stdirlar. Ular yaxshilikka buyuradilar, 
yomonlikdan to‘xtatadilar» (Tavba surasi, 71-oyat); «Ular bir-birlarini qilgan 
noloyiq ishlaridan qaytarmas edilar» (Moida surasi, 79-oyat). 
 
870/1. Abu Said al-Xudriydan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi 
vasallam: «Sizlardan bir kishi munkar (yomon ko‘rilgan) ishni ko‘rsa, qo‘li bilan 
o‘zgartirsin. Agar qodir bo‘lmasa, tili bilan. Agar qodir bo‘lmasa, qalbi bilan (o‘zgartirsin). 
Ana shu (qalbi bilan bo‘lgani) imoni zaifligidandir», deb aytganlarini eshitdim. Imom 
Muslim rivoyatlari. 
 
871/2. Huzayfadan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Jonim 
Uning ko‘lida bo‘lgan Zotga qasamki, amru ma’ruf va nahiy munkar qilasizlar yoki Alloh 
taolo sizlarga iqob yuboradi. So‘ngra duo qilsangizlar ham ijobat etilmaydi», dedilar. 
Termiziy rivoyatlari. 
 
872/3. Abu Bakr Siddikdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Bu zot: «Ey insonlar, sizlar Allohning 
«Ey mo‘minlar, o‘zingizni bilingiz! (Ya’ni, gunohlardan saqlaningiz!) Modomiki, haq yo‘lni 
tutgan ekansiz, adashgan kimsalar sizlarga zarar yetkaza olmas», degan so‘zini 
o‘qiysizlar. Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan «Agar ular zolimni ko‘rib, 
ko‘lidan tutmasalar (ya’ni, zulm qilishdan to‘xtatmasalar), Alloh barchalarini to‘plab birga 
jazolaydi», deganlarini eshitganman», dedilar. Abu Dovud, Termiziy, Nasaiy va Ibn 
Mojalar rivoyati. 
 

Al-Azkor. Al-Faqih an-Navaviy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
232
873/4. Abu Saiddan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Jihodlarning afzali zolim podshoh huzurida adolatli so‘z aytmoqlikdir», dedilar. Abu 
Dovud va Termiziylar rivoyati. 
 
Bu bob zikr qilganimizdan ham mashhurdir. Yuqorida kelgan oyatni ko‘pgina johil 
kimsalar noto‘g‘ri talqin qilishadi. To‘g‘ri ta’vili esa bunday: «Albatta sizlar buyurilgan 
narsalarni qilsangizlar, zalolatdagi kishining zalolati zarar bermaydi. Quyidagi oyat ham 
amru ma’ruf va nahiy munkarga buyurilganlar jumlasiga kirib, yuqoridagi ma’nolarga 
yaqindir: «Payg‘ambar zimmasida esa faqat (Alloh farmonini bandalarga) ochiq-
ravshan yetkazishgina bordir» (Ankabut surasi, 18-oyat)». 
 
Bilingki, amru ma’ruf, nahiy munkarning o‘ziga xos shart va sifatlari bordir. Bu yerda 
ularni mufassal aytish o‘rinli emas. Bu hakda eng yaxshi manba Imom G’azzoliyning 
«Ihyou ulumid-din» kitoblaridir. Men buning muhimlarini «Sharhi Muslim»da ham bayon 
etdim. 
 

Al-Azkor. Al-Faqih an-Navaviy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
233
TILNI SAQLASH KITOBI 
 
313-bob Tilni saqlash haqida 
 
Alloh taolo Qof surasining 18-oyatida: «U biron so‘zni talaffuz qilmas, magar 
(talaffuz qilsa) uning oldida hoziru-nozir bo‘lgan bir kuzatuvchi (farishta u 
so‘zni yozib olur)»; Val-fajr surasining 14-oyatida esa: «Shak-shubhasiz, 
Parvardigoringiz (barcha narsani) kuzatib turguvchidir», deb aytgan. 
 
Oldingi o‘tgan boblarda Alloh oson qilganicha mustahab bo‘lgan zikrlarni aytib o‘tdim. 
Endi lafz ahkomlarini jamlab, qismlarini bayon etish uchun makruh yoki harom bo‘lgan 
lafzlarni bularga qo‘shmoqni ham xohladim. Har bir diyonatli kishi muhtoj bo‘ladigan ana 
shu narsalarni zikr qildim. Ularning aksariyati ma’lum va mashhur bo‘lgani uchun 
ko‘pchiligidan dalillarni tark qildim. Allohning Uzi bu ishda tavfiq bersin. 
 
Fasl: Bilingki, har bir mukallaf kishi manfaat (foydali) bo‘lgan so‘zlardan tashqari qolgan 
barchasida tilini tiymog‘i lozim bo‘ladi. Gapirish va gapirmaslik manfaatda barobar bo‘lib 
qolganida gapirmaslik sunnatdir. Chunki gohida muboh so‘zlar haromga yoki makruhga 
olib boradi. Aksariyat yoki ko‘p hollarda shunday bo‘ladi. Bundan saqlanishni esa biror 
narsaga tenglashtirib bo‘lmaydi. 
 
874/1. Abu Hurayradan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Kimki Allohga va oxirat kuniga imon keltirsa, yaxshi so‘z aytsin yoki jim tursin», 
dedilar. Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari. 
 
Bu hadisi sharif sahih ekanligiga ittifoq qilingan. Buning ma’nosi: «Manfaat zohir bo‘lgan 
yaxshi so‘zni gapirsin. Qachonki, manfaat zohir bo‘lishida shak qilsa, gapirmasin». 
 
Imom Shofeiy (r.a.): «Agar kishi gapirishni xohlasa, so‘zlashdan oldin fikrlamog‘i lozim. 
Agar manfaat zohir bo‘lsa, gapirsin. Agar shak qilsa, toinki zohir bo‘lgunicha 
gapirmasin», dedilar. 
 
875/2. Abu Muso al-Ash’ariydan (r.a.) rivoyat qilinadi. «Ey Rasululloh, musulmonlarning 
qaysinisi afzal?» deb so‘ralganida, u zot: «Agar musulmonlar uning tili va qo‘lidan 
omonda bo‘lishsa, ana shunisi afzal», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari. 
 
876/3. Sahl ibn Sa’ddan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Kim menga ikki jag‘i va ikki oyog‘i orasini (sakdashga) kafolat bersa, uning jannatga 
kirishiga kafolat beraman», dedilar. Imom Buxoriy rivoyatlari. 
 
811/4. Abu Hurayradan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Banda o‘ylamay bir so‘zni aytib qo‘yadi-da, keyin do‘zaxda mashriq bilan mag‘rib 
oralig‘idek joyda sarson bo‘lib yuradi», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari. 
 
Buxoriyning rivoyatlarida «mag‘rib» so‘zi zikr qilinmagan. 
 
878/5. Abu Hurayradan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Bir 
banda Alloh taolo rozi bo‘ladigan so‘zni aytib, natijasini o‘ylamay yuraveradi-da, ammo 
Alloh taolo Uzi bilib, uning darajasini ko‘taradi. Yana bir banda Alloh taoloni norozi 

Al-Azkor. Al-Faqih an-Navaviy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
234
qiladigan bir so‘zni aytib, oqibatini o‘ylamay yuraveradi-da, biroq Alloh taolo buni ham 
Uzi bilib, jahannamga tashlaydi», dedilar. Imom Buxoriy rivoyatlari. 
 
879/6. Bilol ibn Horis al-Muzaniydan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi 
vasallam: «Kishi Allohning roziligidan bo‘lgan so‘zni gapirib, u bilan oliy darajaga 
yetishni fikr qiladi. Alloh taolo so‘zi sababli Unga yo‘liqadigan kungacha roziligini yozib 
ko‘yadi. Va yana bir kishi Allohning g‘azabini keltiruvchi so‘zni gapirib u bilan oliy 
darajaga yetishni fikr qiladi. Alloh taolo so‘zi sababli Unga yo‘liqadigan kungacha 
g‘azabini yozib ko‘yadi», dedilar. Imom Molik, Termiziy va Ibn Mojalar rivoyati. 
 
880/7. Sufyon ibn Abdullohdan (r.a.) rivoyat qilinadi: «Ey Rasululloh, menga bir ishni 
aytib bering, men uni mahkam ushlay», deganimda, u zot: «Rabbim - Alloh, deb ayt, 
so‘ngra istiqomatda (sobitqadam) bo‘l», dedilar. Yana «Ey Rasululloh, menga 
qo‘rqiladigan narsaning eng xavflisi (xabarini bering)», deganimda, u zot tillarini ushlab, 
«Bu», dedilar». Termiziy, Nasaiy va Ibn Mojalar rivoyati. 
 
881/8. Ibn Umardan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Allohning zikridan boshqa so‘zlarni ko‘paytirmanglar. Chunki Allohning zikridan boshqa 
so‘zlar bag‘ritosh qilib qo‘yadi. Allohdan insonlarning eng uzog‘i bag‘ritoshlaridir», 
dedilar. Imom Termiziy rivoyatlari. 
 
882/9. Abu Hurayradan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Alloh kimni ikki jag‘i orasidagi yomonlikdan va ikki oyog‘i orasidagi yomonlikdan 
saqlasa, jannatga kiradi», dedilar. Imom Termiziy rivoyatlari. 
 
883/10. Uqba ibn Omirdan (r.a.) rivoyat qilinadi: «Ey Rasululloh, najot nimada?» 
desam, u zot: «Tilingni tiygin va xatolaringga yig‘lagin. Shunda turmushing farovon 
bo‘ladi», deb javob berdilar. Imom Termiziy rivoyatlari. 
 
884/11. Abu Said al-Xudriydan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi 
vasallam: «Agar odam bolasi tong ottirsa, a’zolarning barchasi tilning gunohini kechirib, 
«Bas, ey til, Allohdan ko‘rq! Biz ham sendanmiz. Agar sen to‘g‘ri bo‘lsang, biz ham to‘g‘ri 
bo‘lamiz. Agar sen egri bo‘lsang, biz ham egri bo‘lamiz», deydi», deb aytdilar. Termiziy 
rivoyatlari. 
 
885/12. Ummu Habibadan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
«Odam bolasining har bir so‘zi uning foydasiga hal bo‘lmaydi. Faqatgina yaxshilikka 
buyurgan va yomonlikdan qaytargan yoki Allohni zikr qilganigina foydasiga hal bo‘ladi», 
dedilar. Termiziy va Ibn Mojalar rivoyati. 
 
886/13. Muozdan (r.a.) rivoyat qilinadi: «Ey Rasululloh, menga bir amalning xabarini 
beringki, u meni jannatga kiritib, do‘zaxdan uzoq qilsin», desam, u zot: «Sen juda katta 
narsa so‘rading. Albatta, u Alloh oson qilgan kishiga yengildir», deb, so‘ngra: «Allohga 
biror narsani shirk keltirmasdan ibodat qilasan. Namozni qoim qilasan. Zakotni berasan. 
Ramazon ro‘zasini tutasan. Baytullohni haj qilasan», dedilar. Va yana u zot: «Seni 
eshiklarning yaxshisiga dalolat qilaymi? Ro‘za pardadir. Sadaqa xatolarni xuddi suv 
olovni o‘chirgandek o‘chiradi. Kishining kechaning o‘rtasidagi namozi», deb quyidagi 
oyatni o‘qidilar: «Ularning yonboshlari o‘rin-joylaridan yiroq bo‘lur (ya’ni, tunlarini ibodat 
bilan o‘tkazishib, oz uxlaydilar). Ular Parvardigorlariga ko‘rquv va umidvorlik bilan duo-

Al-Azkor. Al-Faqih an-Navaviy