Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

“Индивидларнинг 
пассионарлиги 
кенг 
ѐйилган 
халқларда 
пассионарлик турткиси майдонга келадики, бу унинг миллий 
ташаббускорлигини анча кучайтиради. Агар халқнинг кўпчилиги 
пассионар туртки эгаси бўлса ва табиий кўпайиш натижасида 
унинг сони тобора ортса, у ҳолда этноснинг хатти-ҳаракати 
ўзгаради, ташаббускорлиги ва фаоллиги кескин кучаяди. Кундан-
кунга ортган ошиқча пассионар энергия нимагадир сарфланиши 
лозим. Бу қувват қандайдир бунѐдкорлик мақсадларига ҳам, 
вайроналик мақсадларига ҳам сарфланиши мумкин”. 
Муаллифнинг айтишича, халқ биокимѐвий энергияни норма 
даражасида олса ва асосан насл давом эттириш мақсадида яшаса, бу 
этнос тажовузкор бўлмайди ва ўз ҳаѐтидан мамнун яшайди. Этнос 
нормадан ошиқча энергия олса ва пассионарлар сони кўп бўлса, 
этник фаоллик кучаяди ва кишилар ҳар нарсага тайѐр бўладилар. 
Бундай фаоллик гоҳо шунга олиб борадики, раҳнамо-
пассионарлар, кейин бўлса, уларнинг авлодлари (урушда, 
инквизиция гулханида, ўзаро қирғинларда) йўқ бўлиб кетади. 
Шундан кейин этноснинг бу гуруҳи яна биринчи гуруҳ ҳолига 
қайтади ва фақат “ўз ҳаѐтини давом эттиришга ҳаракат қиладиган 
ва ўз ҳаѐтидан мамнун халққа” айланади. 
Пассионар туртки лаҳзасидан (сокин кўпайиш даврида илк 
пассионарларнинг пайдо бўлишидан) янги мувозанат ҳолигача 
қайтишгача бўлган даврни Гумилев гомеостаз деб атайди. Бу давр 
тахминан 1200-1500 йил вақтни қамраб олади. Бу вақт ичида 
пассионарлик кескин ўсади ва кўтарилиш босқичи бошланади. 
Этник система тузилмаси доимий равишда мураккаблашиб боради 
ва тарқоқ субъектлардан (табақалардан) ягона янги этнос вужудга 
келади. Пассионарлик чўққисига етган вақтда айрим-айрим, хулқ-
атвори ва маданияти бир-бирига яқин этнослардан ташкил топган 
ягона этник дунѐ – улкан этнос вужудга келади. Кейинги этник 
тарихда тескари жараѐн юз беради – пассионарликнинг чўкиши 
натижасида вужудга келган улкан этнос емирилади. 
Этник пассионарликнинг чўкиши шу билан боғлиқки, авлоддан 
авлодга ўтган сари жўшқин пассионар кишилар тобора камайиб 
боради, улар томонидан барпо этилган ижтимоий система 
тараққиѐтдан орқада қолади, чунки унинг фаолияти табиий муҳитга 
қараганда янада сустлашади. Этнос борган сари ларзага тушади, 

---

184 
янада оғир шартларга мослашиш, доим ўзгариш мажбуриятига 
гирифтор бўлади ва бунга кўникади. Агар бу жараѐн яхшилик 
билан тугаса, этнос этногенезнинг кейинги – инерцион босқичигача 
яшаш имконига эга бўлади. Бу босқичда пассионарлик аста-секин 
сўнади ва кишилар фақат моддий ва маданий неъматлардан 
завқланиб яшайдилар холос. Лекин пассионарлик танг нуқтадан 
пастга тушадиган бўлса, инсонларнинг моддий неъматлардан ҳис 
қилаѐтган алдамчи беҳбудлиги ўз пассионарлари томонидан йўқ 
қилинади ва этнос воқелик сифатида йўқ бўлади, омон қолган баъзи 
кишилар бўлса, ѐ ассимиляцияга дучор бўлиб, янги этносга 
айланади, ѐки умрининг охирига қадар этник қолдиқ сифатида 
мавжуд бўлади. 
Гумиливнинг айтишича, этногенез босқичларининг алманишуви 
ѐки ўтиш босқичлари этнос ҳаѐтида энг оғир лаҳзалардир. Ўтиш 
босқичи – пассионарлик даражасининг ўзгариши, янги босқичга 
мослашиш учун хулқ-атвор ақидаларининг психологик жиҳатдан 
кескин ўзгариши билан боғлиқ бўҳрондир. 
Тадқиқотчилар Гумилев назариясининг айрим масалалари 
баҳсли характерда бўлса-да, умуман унинг великороссларнинг 
этногенези ва давлатчилиги шаклланиши масалаларига ѐндашуви 
мутлақо тўғри деб ҳисоблайдилар. Гумилевнинг фикрича, 
“великоросслар пассионарликнинг буюк турткиси остида турк-
славян бирлиги асосида майдонга келган алоҳида этносдир”. Бу 
тезиси билан у турк этнослари яшайдиган ерлар устидан рус 
назорати ўрнатишни ўзига хос тарзда амалда асослаб берди. 
Гумилев у ѐки бу ландшафт, табиий шарт-шароитнинг этнос 
шаклланишига таъсирини, этнослараро алоқаларнинг шакллари ва 
ўзига хос хусусиятларини ҳам изоҳлаб берди.У бундай 
алоқаларнинг учта асосий турини ажратиб кўрсатди: 
Симбиоз – этносларнинг қўшилиши. Бунда ҳар бир этнос ўз 
экологик ҳудудини, ўз ландшафтини эгаллаб туриши билан бир 
чоғда миллий ўзига хослигини ҳам тўла сақлаб қолади. Симбиозда 
этнослар ўзаро алоқада бўлади ва бир-бирини бойитади. У 
халқларнинг ҳаѐтий имкониятларини кўпайтиради, мамлакатни 
қудратли қилади. 
Ксения – мослашиш, уйғунлашиш. Бунда “меҳмон” этнос 
бошқасининг ҳудудида яшайди. “Меҳмон” ажратилган ҳолда 
яшайди, “хўжайин”нинг этник системасини бузмайди. Ксениянинг 
борлиги уни қабул қилган этнос учун бетаҳликадир. Аммо 

---

185 
“меҳмон” яккаланиш қобиғидан чиқадиган бўлса, у ҳолда у 
химерага айланади. 
Химера – бирлаштириб бўлмайдиган нарсани бирлаштиришдан 
иборат. У улкан этносларга мансуб икки этнос ягона маконда 
аралашиб яшаган ва қадриятлари бир-бирига уйғун келмаган 
тақдирда майдонга чиқади. Бундай ҳолларда қон тўкилиши, 
вайронгарчилик, бу этнослардан бирининг ѐки иккаласининг ҳам 
ҳалокати муқаррардир. Этносларнинг бўлиниб кетиш жараѐни 150-
200 йил ва ундан кўроқ давом этиши мумкин
1
.