Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

 Сиѐсий 
макон ва чегаралар: Геосиѐсатда қуйидаги 
категориялар энг муҳим ҳисобланади: 
- сиѐсий макон: давлатнинг асосий белгиларидан бири бўлиб, 
унинг ташқи оламдан чегаралар билан ажратилган, 
суверенитетини ҳеч қандай чекловларсиз амалга оширадиган 
ҳудудини англатади. 
- чегаралар: бу соҳа асосан сиѐсий географиянинг тадқиқот 
объекти бўлса-да, айни чоғда геосиѐсий категория 
ҳисобланади. Геосиѐсий категория сифатида чегаралар мазкур 
сиѐсий маконнинг ижтимоий ва ҳарбий хавфсизлигини 
таъминлашда муҳим роль ўйнайди, ташқи дунѐ билан макон 
муносабатлари чегараларини аниқлаб беради ва ҳудудни чет 
эл хуружларидан ҳимоя қилади. 
Чегарларнинг асосий геосиѐсий функциялари қуйидагилардир:
- миллий суверенитетнинг таъсир доирасини ажратиш; 
- давлат мудофааси ва хавфсизлигининг олдинги марраларини
ҳимоя қилиш;
- чегарадош давлатлар ѐки бошқа чет мамлакатлардан бўладиган 
ноқонуний миграциянинг олдини олиш, номатлуб шахсларнинг 
кириб-чиқишига моне бўлиш; 
- жиноятчиларни қўлга олиш; 
1
Қаранг: Карло Ж., Савона П.Геоэкономик. М., 1997, с.34-35. 

---

250 
- киритилаѐтган ѐки чиқарилаѐтган моллардан солиқ ундириш; 
- киритилаѐтган молларни назорат қилиш; валюта айланмаси ва
учишлар устидан назоратни амалга ошириш, санитария 
хавфсизлиги ва ҳ.к. 
Давлат чегараси – давлат тузуми, мамлакат миллий-маданий 
хусусиятлари, божхона-чегара назорати, ташқи тижорат нормалари 
ва б. меъѐрларга боғлиқ ҳолда мамлакатнинг лимитланган сиѐсий 
ва иқтисодий ҳудуди.
Чегаралар ва чегара минтақалари давлатнинг ташқи олам билан 
алоқа нуқталари бўлиб, алоҳида ҳуқуқий ва геосиѐсий статусга 
эгадир. 
Сиѐсий маконни назорат этиш, қўшиб олиш ва ўзлаштириш учун 
кураш бошланган вақтда доимо чегара геосиѐсий муаммоси келиб 
чиқади. Геосиѐсат классикларидан Ф.Ратцель мана шу хусусиятга 
эътибор қаратган. У чегара давлат – жонли организмнинг вилоят 
органи ҳисоблаб, давлатнинг юксалиши, кучи ва заифлиги, 
шунингдек ўзгаришларидан далолат беради, деб қайд қилган. 
Немис геосиѐсатида чегара масаласини Альберт Ҳаусҳофер 
махсус тадқиқ қилган. У халқда миллий онг ва руҳни 
шакллантиришда геосиѐсий “ҳислар”ни таҳлил қилиш билан бирга, 
давлат чегараларининг халққа кўрсатадиган таъсирини ҳам 
ўрганган. Бунда у чегараларни “қотиб қолган бир борлиқ” деб 
қараш керак эмас, улар “инсон организмининг тери ва бошқа 
мудофаа органлари каби” ташқи олам таъсири остида доим 
ўзгаради (кенгаяди ва тораяди), деб таъкидлаган. 
Британия лорди Ж.Н.Керзон (1859-1925) чегара геосиѐсий 
масаласини биринчи бўлиб тадқиқ этган кишилардан бўлди. 
Англиянинг мустамлакаси Ҳиндистонда вице-қирол бўлган Керзон 
Осиѐнинг кўпгина халқларининг чегара борасидаги тажрибасини 
ўрганган ва бу халқларнинг кўпи чегараларни қатъий белгилашдан 
қочади, бу уларнинг кўчманчилик турмуш тарзи ва тартибга 
солувчи ҳар қандай кўрсатмаларни қабул қилмасликлари 
натижасидир, деб қайд қилган.
Муаллиф “қатъий белгиланган чизиқ” сифатида чегара биринчи 
навбатда ва энг кўп даражада Европада тарқалган, деб ҳисоблаган. 
Керзон давлатлар орасидаги чегара баҳс-мунозаларини ҳал 
этиш учун оралиқ зона яратишни тавсия қилган.