Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

 Цивилизациявий парадигма: социализм ва капитализмнинг 
қарши туриши жараѐнида 1991 йилда жаҳон социалистик 
системасининг қулаши ва СССРнинг чўкиши натижасида жаҳон 
миқѐсида геосиѐсатнинг аввалги мафкуравий парадигмаси ўрнини 
тамоман янги ѐндашув олди.
Янги даврнинг бу янги парадигмаси фанда “цивилизациявий 
ѐндашув” номини олди. Инсониятга хавф туғдираѐтган глобал 
табиий ва ижтимоий муаммоларни биргаликда ҳал қилиш ғояси 
айрим европалик олимлар томонидан ҳали 1970-1980 йиллардаѐқ 
илгари сурилган эди. Шу ғоя янги ѐндашувнинг методологик асоси 
бўлиб хизмат қилди. У халқаро ҳуқуққа асосланган давлатлараро 
муносабатлар, инсон омилига, унинг манфаатларига, кишиларнинг 
эркин ҳаракати ғоясига таянган “цивилизациявий дунѐ тартиботи” 
концепциясида ўз ифодасини топди.
Кўриниб турганидек, тенг ҳуқуқли, адолатли давлатлараро 
муносабатлар, барча муаммоларни иснсонийлик нуқтаи назаридан 
баҳолаш, кишиларни маънавий янгилаш ва маърифатли қилиш 
тўғрисида ҳали XVIII мутафаккирлари томонидан асослаб берилган 
ғоялар икки юз йил давом этган макон ва мафкуравий зиддият 
давридан кейин яна инсоният учун долзарб бўлиб қолди ва янги 
геосиѐсий парадигма кўринишида таърифлаб берилди. 
Моҳият эътибори билан, “янги дунѐ тартиботи” деган умумий 
ном олган геосиѐсий назарияларнинг асосида цивилизациявий 
парадигма туради. Олдинги даврда, айниқса, классик геосиѐсат 
даврида инсониятнинг тарихий тараққиѐти асосида фақат бир неча 
катта халқлар ва давлатлар туради деб ҳисоблашган бўлса, 1991 
йилдан кейин тадқиқотчиларнинг катта гуруҳи дунѐ ранг-баранг ва 
ҳозирги инсониятнинг цивилизациявий ривожига туртки берадиган 
кўпдан-кўп халқлар ва давлатлар цивилизация ижодкоридир, деган 
хулосага келди. Бу ѐндашув тарафдорлари бугунги дунѐнинг барча 
ижтимоий, сиѐсий, иқтисодий, маданий жараѐнлари, умуминсоний 

---

267 
қадриятлар 
йўналишининг 
ўзи 
бешта 
асосий 
жаҳон 
цивилизациясини белгилаб беради, деган фикрни билдиришади
1
. 
Тўғри, ҳозирги даврда ҳам С.Хантингтонга ўхшаш қатор 
тадқиқотчилар тамаддунларни бир-бирига қарши қўйишади, улар 
ўртасида абадий ва муросасиз кураш боради, келгусидаги 
геосиѐсий муносабатлар айни цивилизациялараро курашга 
асосланади деб ўйлашади (бу ҳақда китобнинг кейинги бобида сўз 
юритамиз). Лекин асосий масала шундаки, геосиѐсат ривожининг 
бу босқичида унинг олдинги қиймат кўрсаткичлари ва системалари 
ўз ўрнини янги – цивилизациявий ѐндашувга бўшатиб берди.