Алижон турдалиев к о м п о з и ц и я

ПОРТРЕТ - ТАСВИРИЙ САНЪАТНИНГ АЛОҲИДА ЖАНРИ

Тасвирий санъатнинг бу жанрига конкрет бирор инсон (ёки гуруҳ кишилар)нинг ташқи қиёфаси тасвирланган асарлар киради. Ҳар бир портрет ўзида портретга олинган инсонгагина хос бўлган белгиларни ифода этади. Жанрнинг ўзини номи қадим франсуз сўзидан келиб чиққан бўлиб «қандай белги бўлса, ўшандай тасвирлаш» деган маънони билдиради.

Ваҳоланки, портретда ташқи ўхшашлик, портретнинг бадиий қимматини белгиловчи асосий критерия эмас. Портрет санъати инсонниг ташқи кўринишини ифода этиш билан бирга унинг қиёфаси орқали маънавий қизиқишлари, социал ҳолати, Дунеқараши - у яшаган ўша даврнинг типик хусусиятлари мужассам этмоғи талаб этади. Шунингдек, рассом портрет олинувчига нисбатан хиссиз, ташқи ва ички хусусиятларини рўйхатга олувчи эмас, унинг моделга нисбатан шахсий муносабати, дунёқараши, ижодий қарашлари шу асарда маълум бир изларини қолдиради.
Портрет санъати бир неча минг йиллик тарихга эга. Аллақачоноқ, қадимги Мисрда ҳайкалтарошлар одамнинг ички ҳиссиётларига чуқур кириб бормасаларда, унинг ташқи қиёфасини етарли аниқлик билан ўхшатганлар. Грек усталари эса худолар ва афсонавий қаҳрамонларнинг, шоир, файласуф ва жамоат арбобларининг сиймоларни идеаллаштирилган ҳолда тасвирлаб ўзларининг гўзаллик оламига муносабатларини пластик ечим билан ифодалаганлар. Кескин психологик ҳарактерлиликни ҳайрон қоларли даражада ҳаққонийлиги билан қадимий Рим портрет-ҳайкаллари ҳам алоҳида ажратиб туради. Ўзининг пайдо бўлиши билан буюк янгилик бўлган тимсолий-рамзий аҳамиятга молик бўлган портретлар Мисрда эрамиздан аввалги IV асрларда яратилган рангтасвир портретлари ишланганлиги маълум бўлди. Кейинроқ бу портретлар улар топилган жойни номи билан «фаюм портретлари» деб атадилар (49-расм).
Ўрта асрларда Европа санъатида диний-мифологик образлар қадрландилар, айрим усталар психологик жиҳатдан аниқ портрет асарлари яратдилар. Бунга мисол, Наумберг шаҳри соборидаги графиня Ута ҳайкали; Прагадаги авлиё Вита соборидаги ҳайкал-портретлардир.
Портрет санъати ўзининг энг гуллаган даврини Уйғониш даврида олади. Бу даврда олий-юқори янгиликнинг бошланиш сифатида инсон шахсининг улуғланиши санъатдаги оламшумул бойлик ва қаҳрамонлик деб саналди.
Улуғ италян рассоми Тициан замондош шоирлар, алломалар, ҳукмронларнинг алоҳида портретларини яратди. Интелектуал қудрати, мустақил-ички самимий гармонияси билан тасвирланган унинг автопортрети (1560., Прадо музейи. Мадрид) алоҳида ажралиб туради. Рассом кичик Ханс Холбейн томонидан ишланган Шарл де Моретта портретида куч, яширин энергия, жиддийлик, ва жасурлик (1536., Дрезден галереяси, Германия) ифода этилади (50-расм).
Европа рангтасвирида биринчи планга камер, ҳиссиётли портретлар чикди ва тантанавий ва расмий портретлар билан қарама-қарши қуйилди, бунда тасвирланувчини улуғлаш ва кўкка кўтариш мақсади илгари сурилди. Гениал голланд рассоми Рембрандт «Қария кампир портрети»да (1654., Д.Е.С.М.) оддий бир инсон қиёфаси орқали инсонийлик меҳру-саҳоватининг улуғ бойликлигини кўрсатиб беради (51-расм). Рембрандт ўзининг бошқа гуруҳ портретларида турли инсоний хусусиятлар, темперамент ва ҳиссиётларнинг кенг ва ранг-баранг гаммасини айнан, «Сукон цехининг улуғлари» ёки «Синдиклар» (1662., Рейксмюсеум, Амстердам) асарида ифода этади.
Испан миллий характерининг энг юқори белгилари - камтарона ирода, шахсий фазилатларни ҳис қилиш кабиларни бошқа бир рассом Веласкес томонидан моҳирона тасвирланади. Машҳур портретлар эса аёллар ҳақида қўшиқлардир (52-расм).
XVIII асрда эса портрет рус санъатида ҳам фаол ривожини топди. Рассомлар И.Н.Никитин, Ф.С.Рокотов, Д.Г.Левицский, В.Л.Боровиковскийлар томонидан мураккаб ва кўпёқлама, нозик руҳиятли, камер ва тантанавий, қалб туғёнли, лирикага бой аёллар образи тасвирланган портретлар яратилди.
XIX асрнинг биринчи ярмида портрет санъатида асосий қаҳрамон сифатида орзули шахслар ифодаланди. Орзуманд ва қаҳрамона ҳаракатга мойил, тирик табиий юз ва гавданинг тетик ҳолатлари О.А.Кипренскийнинг гусар «Е.В.Давидов портрети»да (1809., ДРМ) яққол кўринади. Романтик ишонч ва орзу, маънавий кучи ижодкорнинг «Қўлда альбом ушлаган автопортрети»да (1848., Г.Е.Г) муҳрланган.
1860-1870 йилларда рус санъатининг демократик тарзда янгиланиши, реализмни дуёнга келиши, кўчманчи рассомлар ижодида тўла-тўкис рангтасвирнинг ривожланишига катта туртки бериб юборди. Портретнинг алоҳида тури «портрет-тип» асосий ўринни эгаллади, қайсики одам бу ерда бутун бир психологик мураккабликлари билан тасвирланди, яъни унинг жамиятдаги роли баҳоланди, унинг индивидуал ва типик белгилари бир-бирига мос холда юзага чиқарилди.
Бундай асарлар қаторига Н.Н.Генинг «А.И.Герцен портрети» (1867., ДТГ), унинг кетидан В.Г.Перовнинг «Ф.М.Достоевский портрети» (1877, ДТГ) ва И.Н.Крамскойнинг «Л.Н.Толстой портрети» (1873., ГТГ), ва бошқа кўплаб замондошлар портретлари дунёга келди. И.Е.Репин инсонлардаги орзу-умидларнинг кучини катта темперамент билан «Н.М.Пирогов портрети» (1881, ДТГ)да кўрсатади ва у ўз моделларида бетакрор-конкрет, фақат уларгагина хос поза, ҳаракат, юз ифодаси ва улар орқали шахснинг маънавий ҳусусиятлари ва унинг социал харакатеристикасини топади. Ички кечинмалар, артистона важоҳат «Актриса Е.А.Стрепетова портрети» (1882., ГТГ) да ифода этилган.
Кейинроқ Г.Р.Ряжскийнинг «Раис» (1928, ДТГ), Н.И.Струнниковнинг «Партизан» (1929, ДТГ), М.В.Нестеровнинг «Академик И.П.Павлов портрети» (1935., ДТГ) каби асарлар ўша йилларнинг алоҳида баркамол асарлари бўлиб қолди. Урушдан сўнгги йилларда халқ хаётини тасвирлашда, айниқса деҳқон – юрт-дошларини қатор портретларида А.АПластов томонидан инсоний, иродавий хусусиятлари ифодаланди. Кутилмаган композицион ракурслар, локал ранг контрастлари П.Д.Кориннинг ижодига хос бўлиб, улар кескин характерли ифодавийлик вужудга келтирган, Т.Т.Салаховнинг «Композитор Қора-Қораев портрети» (1960., ДТГ) ҳам алоҳида яхлит композицион воситаларига эга бўлган асарлардан ҳисобланади.
Миниатюравий портрет Шарқ мамлакатлари тасвирий санъатида ривож топган. Буюк Камолиддин Беҳзод чизган портретлар орасида Султон Ҳусайн Мирзо, Шайбонийхон портретлари диққатга сазовордир. Шунингдек Британия музейида сақланаётган Бобур портрети ҳам машҳурдир.
Маҳмуд Музаҳҳаб ишлаган Алишер Навоий портрети муносаввирнинг юксак маҳоратидан дарак беради. Бу асар Теҳрондаги Шаҳаншоҳ кутубхонасида сақланмоқда. Ҳиндистонда яшаган ҳам-юртимиз Мурод Самарқандийнинг ҳам Шоҳ Жахон, Аврангзеб портретлари ва ўзининг автопортрети юксак маҳорат билан яратилган миниатюравий портретдир (53-расм).
XX асрнинг иккинчи ярмида ўзбек портретчи рассомларидан Лутфилла Абдуллаев, Абдулҳақ Абдуллаев, Раҳим Аҳмедов, Малик Набиевлар самарали ижод қилдирлар. Л.Абдуллаевнинг «Мулла Тўйчи Тошмуҳамедов», «Йўлдош Охунбобоев портрети» (Узб.ДСТ) каби асарлари реалистик анъаналардан фойдаланиб моҳирона .
А.Абдуллаев биринчи ўзбек портретчи рассомларидан бири бўлиб, салмоқли ижод қилди. «Аброр Ҳидоятов Отелло ролида», «Ойбек портрети» муаллифнинг бадиий етук асарларидан ҳисобланади. Рассом «Ойбек портрети»да буюк адибнинг сиймосини чуқур ва мукаммал очиб берилган. Рассом бу асарда инсон қиёфасини абадийлаштирибгина қолмай, балки ҳамма юксак инсоний фазилатлар эгаси, оташ қалб, ҳаяжон ва ташвишга тўла буюк ёзувчининг жонли образини яратди (54-расм).
Раҳим Аҳмедов ўзининг «Сурхандарёлик аёл», «Она ўйлари», «Деҳқон» каби портретларида инсоннинг ички кечинмалари, ҳис-туйғулари, орзуларини ва гўзал қалбини очиб берган (55-расм).
Малик Набиев асосан портрет жанрида кўп йиллар ижод қилди. Унинг «Беруний портрети» (1952., Ўзб. Д.С.М.), «Амир Темур» (1993,__) портретлари эталон сифатида қабул қилинган.
А.Абдуллаевнинг «Назарали Ниёзов» П.П.Беньковнинг «Қаҳрамоннинг онаси», «Миллий кийимдаги татар қизи портрети», С.Абдуллаевнинг «Генерал Собир Рахимов портрети», Б.Жалоловнинг «Комил Ёрматов портрети» каби асарларда ҳам ўзига хос талқин ва ҳар бирида рассомларнинг ўз ижодий услублари сезилиб туради (56-расм).