Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

chaqmoq toshni bir-biriga o’rib o’t yoqishga urinishday tentaklikdir”(Ta’kidlar bizniki-H.U.), 
Yoki janrlarning xususiyatlarini chuqur o’rganmasdan turib, yuzaki fikrlar yuritish noto’g’ri 
xulosalarga olib kelaveradi. Natijada, “Povest o’zbek adabiyotshunosligida “Qissa” deb 
yuritiladi”(Abdulla Ulug’ov, 63-bet), “Sharqda poema “doston” deb yuritiladi”(Erkin Xudoyberdiyev, 
196-bet) kabi asossiz fikrlar haqiqatdek aytilaveradi. 
Demak, o’qish va o’rganishsiz, to’plangan ijodiy saboq va tajribalarni chuqur o’zlashtirishsiz – 
o’zida mehnatga nisbatan mehr va hurmatni tarbiyalamasdan adabiyot dargohida yangilik kashf qilish 
judayam qiyin. Demak, janrlarni o’rganmay turib uni tushunish, o’sha janrda yuksak asarlar yaratish 
ham mumkin emas. 
Tayanch tushunchalar 
Drama. Dramatik turning janrlari. Tragediya, komediya, drama; tragikomediya, melodrama, 
monodrama, insenirovka, intermediya, libretto. Janrlarni o’rganish zarurati. 
 
Adabiyotlar: 
1. T. Boboyev. Adabiyotshunoslik asoslari, T., «O’zbekiston», 2002, 512-519- betlar. 
2. D. Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish, T., A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi 
nashriyoti, 2004, 191-199-betlar. 
3. H. Umurov. Adabiyotshunoslik nazariyasi, T., A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi 
nashriyoti, 2004, 239-244-betlar. 
 
Mavzu: Badiiy uslub va ijodiy metod 
Reja: 
1. Uslub haqida umumiy tushuncha 
2. Uslubni yuzaga keltiruvchi zarur omillar 

---

131 
Borliqdagi biror bir hodisaning aynan takrori yaratilmagan. Hatto qor qalinligi 50 sm bo’lgan 
har metr kvadratda 1.000.000 dona atrofida qor uchqunlari bor. Shunga qaramay, butun yer yuzini qor 
qoplasa-da, hyech bir qor zarrasi shaklan bir - birini takrorlamaydi. Bu haqiqat amerikalik Vilson 
Bentleyning 50 yil davomida olib borgan kuzatish va tajribalarining xulosasida 1985 yilda ayon bo’ldi. 
Xuddi shunday ovozlarni, siymolarni, barmoq uchlarining aynan o’xshashi yo’qligi bugungi kunda 
ko’pchilikka ayon.
Hayotning ana shu betakror qonunidan kelib chiqsak, ikkita bir xil yozuvchi (shoir) ning 
bo’lishi ham mumkin emas. Chunki, yaratilgan har bir insonning ichki va tashqi tuzilishi o’ziga xos 
biqiq bir olamki, uning betakrorligi o’zligida mujassam etilgan. Shunga asosan har–bir san’atkorning 
olami – hayotiy tajribasi,bilim darajasi, didi, go’zallikni ko’ra bilishi, tasavvuri, xayolot dunyosi, qalb 
ko’zi o’zigagina tegishlidir va ana shu o’zlik uning har bir asarida akslanadi. Shuning uchun “Uslub – 
odam” (Getyo) tushunchasi asosli va hayotiydir. Shunga asosan V.G. Belinskiyning “Yozuvchining 
mazmun bilan shaklga quyma bir holat bag’ishlay olish qobiliyatini va shu bilan birga hamma - hamma 
narsaga o’z shaxsi, o’z ruhini takrorlanmas, original muhrini tushirib o’ta olish xususiyatini ” - uslub 
deb belgilashi to’g’ridir.
Hazrat Alisher Navoiyning “El netib topgayki meni, men o’zimni topmasam”, - deganlarida 
hikmat bor. Mavlono Zahiriddin Boburning: 
“Qachonki ko’rgaysan mening so’zimni, 
So’zimni o’qib anglaysan o’zimni,” - 
deganlarida haqiqat bor. 
Adabiyotda uslub faqat “o’zlik” bilan cheklanmaydi, faqat individual belgilarning yig’indisi 
emas. Unda, albatta, “o’zlik” ni vujudga keltirgan, o’stirgan ijtimoiy muhitning ta’siri bo’ladi, unda 
“shaxsiylik va umumiylik juda murakab dialektik birlikda bo’lib, o’zaro shartlangan, bir – birini 
ifodalaydigan ” 
1
tarzda voqye bo’ladi. Shunga asosan romantik tasvir uslubi, realistik uslub, davr 
uslubi, zamonaviy uslub, milliy uslub, adabiyot uslubi, tasviriy san’at uslubi... degan sohalarning 
mavjudligini ham tan oladi.
Uslubda ob’ektivlikning mavjudligini tan olgan holda shuni aytish lozimki, “o’ziga xoslik”, 
ijodkor qalbining betakror urishi – uslubning bosh alomati sanaladi. Uslub asarning “butun yaxlit 
sistemasida namoyon bo’luvchi badiiy o’ziga xoslik” (G. L. Abramovich), “Adabiy asar unsurlarining 
bir – biriga bog’liqligi va ularning yozuvchi talantiga mos tarzda garmonik chatishuvi” (Vuysiskiy) dir. 
Uslub bir vaqtning o’zida mazmun ham, shakl ham, g’oya ham, motiv ham. Bularning barchasi 
birlashganda asar busbutunligini uslub ta’minlaydi. Shunga ko’ra yozuvchi uslubini so’zga, tilga – 
ulardan foydalanishdagi o’ziga xoslikka bog’lab qo’yish noo’rindir. To’g’ri, adabiyot – so’z san’ati, til 
adabiyotning birinchi elementi bo’lsa-da, uslubni yuzaga keltiruvchi vositalardan biri – zaruriy 
elementi sanaladi. 
Uslubni yuzaga keltiruvchi eng zarur omillardan yana biri – san’atkorning hayotni, hayotning 
mohiyatini, uning qa’ridagi haqiqatni tadqiq va tahlil qila bilishi bilan bog’liqdir. Inson ruhiyatining 
boy va yashirin sirlarini, ularning tub estetik qimmatini kashf etish san’ati – ruhiyat bilimdonligi bilan 
bevosita aloqadordir. 
Demak, uslub – yozuvchining voqyelik va insonni idrok qilishi, ularning qalbidagi