Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

Poetik fonika. Yuqorida tahlil etganimiz-qofiya va poetik sintaksis qonuniyatlari-poetik fonika 
hodisasini yuzaga chiqaradi. Poetik fonika hodisasini yuzaga chiqaradi. Poetik fonika (fonetika 
fanining bir bo’limi) misra va satrlarda bir xil nutq tovushlarining takrorini va ularning estetik-
emosional vazifasini tekshirish bilan shug’ullanadi.
Nutq tovushlarining evfoniyasi (ing. euphony – yaxshi ovoz), ya’ni ohangdosh va ohangdorligi 
asarda shunchalik zarurki, uning tufayli ritm izchillashadi, poetik fikr latiflik (yoqimlilik) kasb etadi, 
hissiy ta’sirni kuchaytiradi. Nutq tovushlarining takrori orqali so’zlar ohangdoshligi, so’zlar 
ohangdoshligi orqali misralar ohangdoshligi voqye bo’ladi; ohangdoshlik, pirovardida, zaruriy 
musiyqiylikni yuzaga keltiradi. 
Poetik fonikaning unsurlari ko’p va ancha murakkabdir, hozircha ba’zilarining umumiy 
xususiyatlarini o’rganimiz.
Alliterasiya (lat. ad-ga, da; littera-harf) nutqda tovushlarning bir-biriga ohangdosh bo’lish 
hodisasisidir. Alliterasiya ikki xil ko’rinishga ega:
1. Misra tarkibidagi unli tovushlarning ohang jihatidan o’zaro mosligi – vokal alliterasiyani yuzaga 
chiqaradi:
O’tar dunyoni o’tarini o’yladi 
Tanqa tashlab Olatog’ni yoyladi 
(“Alpomish”) 
2. Misra tarkibidagi undosh tovushlarning ohang jihatidan o’zaro mosligi – konsonant alliterasiyani 
bunyod etadi: 
Sochilgan sochingdek sochilsa siring 
Anor yuzlaringni kimga tutasan. 
(Cho’lpon) 
Estetik nuqtai-nazardan ohangdorlikni yuzaga chiqarib, kitobxon diqqatini tasvirlanayotgan 
voqea-hodisa yoki holatga qaratmoq maqsadida so’zlar “buzub” ishlatilishi ham mumkin. Jumladan: 
“Uchqur eding, qanotingdan qayrilding, 
Yugruk bo’lsang, tuyog’ingdan toyrilding. 
E’tibor bersangiz, baxshi birinchi misrada leksik-grammatik qoidani ataylab buzadi, “Uchqur 
eding, qanotingdan ayrilding ” deb kuylamaydi. Maqsad – konsonant alliterasiya yo’li bilan qalmoqlar 
eliga majburan jo’nab ketayotgan Barchinning holini hayajonli va ta’sircha ta’riflash. Ana shunday 
badiiiy san’atni hosil qilish yo’lida ikkinchi misrada ham leksik-grammatik normativ buzilad. 
“Toyrilmoq” dialiktizmi “toymoq”, “sirpanmoq” so’zlariga sinonim. Barchinning Alpomishdan ayro 
tushushi yugruk otning tuyog’i sirg’anib muvozanatini yo’qotilishiga o’xshatilayapti. Demak, 
misralardagi “Qanotingdan qayrilding, tuyog’ingdan toyrilding” kabi ohangdosh birikmalarda fonik 
takrorning doston estetikasini yuzaga chiqarishdagi ahamiyati yana bir karra ayon bo’lar ekan”
1
.  
Alliterasiyaga asoslangan yaxlit she’rlar ham yaratilgan; “q” tovushining takroriga misol:
1
Исомиддин Ёрматов. Ўзбек хал
қ қаҳрамонлик эпоси бадиияти (Ўқув қўлланма), -Т.: 1994, 132-бет. 

---

103 
 
Qaro qoshing, qalam qoshing, qiyiq qayrilma qoshing, qiz. 
Qilur qatlima qasd, qayrab qilich qotil qaroshing, qiz. 
Qafasda qalb qushin qiynab, qanot qoqmoqqa qo’ymaysan, 
Qarab qo’ygin qiyo, qalbimni qizdirsin quyoshing, qiz. 
(Erkin Vohidov) 
“Yo” tovushining takroriga misol: 
Yomon – yomon,
Yolvortirgan yor yomon, 
Yog’ib yotgan yozdagi yomg’ir yomon. 
Yog’iy – yomon,
Yonboshida yoyi yomon,
Yosuman yolg’on yomon, 
Yovuz yomon. 
Yorni yodlab yonog’idan yoshi – yo 
Yoqasiga, yostig’iga yog’sa yomon. 
Yozug’ikim, 
Yondirib yoronlarin, 
Yoriga yolchimagan yolg’iz yomon... 
(“Yomon” - Malik Egamov)