Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

 
Masala  4.  Gorizontga  α
1
  burchakka  og’gan  tyekislikdagi  uchburchak  shaklidagi 
tirqishni  chiziqli  o’lchamlari  b  va  h  bo’lgan 
qopqoq  bilan  yopiladi  (rasm  2.4).  Qopqoqning 
aylanish o’qi H chuqurlikda joylashgan. 
Qopqoqni  aylanish  o’qidan    l  masofada 
qopqoq  tyekisligiga 
б
  burchak  ostida  qo’yilgan 
qanday  miqdordagi  T  kuch  vositasida  yopiq 
holda 
ushlab  turish  mumkinligi  aniqlansin.  Qopqoq 
massasi e’tiborga olinmasin. 
Yechish.  Bu  masalaning  yechilishi  oldingi 
masalanikidek. 
Faqatgina 
bu 
yerda 
uchburchakning  og’irlik  markazi  uning    b  tomoniga  tushirilgan  balandligining    1/3 
qismida  yotishini  va  uchburchakning  og’irlik  markaziga  nisbatan  inyersiya  momenti 
quyidagi formula yordamida hisoblanishini e’tiborga olish kyerak: 
 



bh
J
c
  . 
 (3.6) 
Trosning  izlanayotgan  taranglik  kuchi  O  nuqtaga  nisbatan  momentlar  tenglamasidan 
topiladi. 
 Masalani yechishda 2.4-jadvaldagi qiymatlar olinsin. 
 
Jadval 2.4 
Oxirgi 
raqami 
α
1
, 
grad 
b, m 
h, 
m 
l, m 
Dastlabki 
raqami 
H, m 
α
2
, 
grad 
0 
60° 
2,5 
1,6 
1,5 
0 
3,2 
60° 
1 
55° 
2,6 
1,7 
1,6 
1 
3,4 
65° 
2 
50° 
2,8 
1,8 
1,7 
2 
3,6 
70° 
3 
45° 
3,0 
1,9 
1,8 
3 
3,8 
75° 
4 
40° 
3,2 
2,0 
1,9 
4 
4,0 
80° 
5 
65° 
3,4 
2,2 
2,0 
5 
4,2 
60° 
6 
70° 
3,5 
2,4 
2,2 
6 
4,6 
65° 
7 
75° 
3,6 
2,6 
2,3 
7 
4,8 
70° 
8 
85° 
2,7 
2,8 
2,4 
8 
3,5 
75° 
9 
30° 
2,9 
3,0 
2,5 
9 
3,9 
80° 
Rasm2.4
 

 
85 
Sinov savollari: 
1.  Suyuqlik va gaz moddalari tuchunchalarini ayting va misollar keltiring. 
2.  Bosim haqidagi asosiy qonunlarni ayting. 
3.  Ortiqcha, manometrik, absolyut bosim nima? 
4.  Mexanik  parametrlar  (masalan,  qovushoqlik  va  bosim,  zichlik,  bosim  va  hokazo)  o’rtasidagi  o’zaro  bog’lanishni 
qanday izohlaysiz? 
5.  Suv va havoning xossalari haqida nimalarni bilasiz? 
 
6. « Suyuqlikning har xil yuzalarga bosim kuchini aniqlash » mavzusidagi 
amaliyot mashg’ulotining texnologik modeli 
O’quv soati – 2 soat 
Talabalar soni:  25 ta 
O’quv mashg’ulot  shakli 
Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy mashg’ulot 
Amaliyot rejasi   
1. Ortiqcha bosim. 
2. Atmosfera bosim. 
3. Asosiy qonunlar. 
4. Masalalar yechish. 
O’quv  mashg’ulotining  maqsadi:  Suyuqlik  va  gazlarning  eng  muhim  asosiy  fizik  xossalari 
haqida  tushuncha  berish;  hisob  imkoniyatlaridan  samarali  foydalanish  ko’nikmalarini  hosil 
qilish; ularni amaliyotga qo’llashni o’rganish. 
Pedagogik vazifalar: 
O’quv faoliyati natijalari: 
 
Har xil suyuqliklarning bosim va 
solishtirma og’irliklarini topish bo’yicha 
bilimni  mustahkamlash; 
 
 Bosimni aniqlash bo’yicha bilimni  
mustahkamlash; 
 
Hajmni 
aniqlash 
bo’yicha 
bilimni  
mustahkamlash; 
 
Qo’yilgan savollarga javob beradilar; 
 
Suyuqliklarning zichlik va solishtirma og’irliklarini 
topadilar; 
  Suyuqliklarning bosimini aniqlaydilar; 
 
Temperaturaviy  kengayish  koeffitsiyentini  va  hajmni 
aniqlaydilar. 
O’qitish vositalari 
Ma’ruza  matni,  kompyuter  slaydlari,  doska  ekspert 
varaqlari, grafiklardan foydalanish. 
O’qitish usullari-texnikasi 
Amaliy  mashg’ulot,    topshiriqlar,  amaliy 
ishlash  usuli,  suhbat,  guruhlarda  ishlash  usuli. 
Bahs munozara usuli. Charxpalak 
O’qitish shakllari  
Individual, guruh 
O’qitish sharoiti  
Texnik  vositalar  bilan  ta’minlangan,  guruhlarda 
ishlash  usulini qo’llash mumkin bo’lgan auditoriya. 
Monitoring va baholash 
Og’zaki savollar, blis-so’rov 
« Suyuqlikning har xil yuzalarga bosim kuchini aniqlash » mavzusidagi 
amaliyot mashg’ulotining texnologik xaritasi 
Ish bos-
qichlari 
 
O’qituvchi faoliyatining mazmuni 
Tinglovchi faoliyatining 
mazmuni 

 
86
 
1-bosqich 
 (20 min) 
1.1. O’quv mashg’uloti savollarni tahlil qiladi va 
o’quv faoliyati natijalarini aytadi. 
1.2. 
Tinglovchilarning 
mashg’ulotdagi 
faoliyatini  baholash ko’rsatkichlari  va  mezonlari 
bilan tanishtiradi (1-ilova). 
1.3.  Mavzu  bo’yicha  tayyorlangan  topshiriqlarni 
tarqatadi.(2-ilova). 
1.4.  Savollar  berib  suhbat  tarzida  tinglovchilar 
bilimlarini jonlantiriladi  
Tinglaydilar. 
 
Tinglaydilar. 
 
 
Topshiriqlar 
bilan 
tanishadilar 
 
Javob beradilar 
2 -bosqich 
Asosiy 
bo’lim.  
(50 min) 
 2.1. Topshiriqlarni aniqlaydi  va  guruhda ishlashni tashkil 
etadi. Yechimni tekshiradi va baholaydi. (3-ilova).  
2.2.  Topshiriqlar  mazmunini  tushuntiradi  va  bajarish 
bo’yicha maslahatlar beradi.   
2 
ta 
mini 
guruxga 
ajraladilar.  
Topshiriqda 
keltirilgan 
savollarga 
1-2 
javob 
tayyorlaydi. 
3-bosqich. 
Yakun 
lovchi 
(10 min) 
3.1.  Mavzu  bo’yicha  yakunlovchi  xulosalar 
qiladi.  
3.2. Mavzu maqsadiga erishishdagi tinglovchilar 
faoliyati tahlil qilinadi va baholanadi. 
3.3.  Mavzu  bo’yicha  bilimlarni  chuqurlashtirish 
uchun adabiyotlar beradi. 
Savollar beradilar 
 
UMKga qaraydilar. 
 
Mustaqil  ish  topshiriq-lari  va 
uy vazifalarini yozib oladilar 
Suyuqlikning har xil yuzalarga bosim kuchini aniqlash 
Masala  1.  R  =  4,48  m  radiusli  sektor 
ko’rinishidagi  damba  (rasm  4.3)    H  =  3m 
naporni  ushlab  turadi.  Dambaning  massasi  M 
=  4  t,  uning  og’irlik  markazi  sektorning 
bissektrisasida  joylashib,  uning  uchidan  r  = 
0,75R masofada. Suv sathini boshqarish uchun 
sektor  O  nuqta  atrofida  aylanib,  sektor  uchi 
turgan chuqurchaga tushishi mumkin. 
4.3  rasmda  tasvirlangan  holatda  ushlab  turish 
uchun  dambaning  1  m  uzunligiga  qo’yish 
kerak bo’lgan T kuch topilsin. 
Yechish: 
1 Damba sektorining burchagi 
.
,
arcsin
arcsin
б








R
H
 
2 Suv bosim kuchining gorizontal tuzuvchisi 
 
kN
1
3
2
3
9,81
1000
yz
щ
c
 ссg
 
P
Г
44







 
3 Bosim jismining hajmi 
.
м
 
,
)
сos
(
,
)
б
сos
(
)
б
сos
(
)
б
сos
(
т.д.































H
R
H
R
H
R
W
 
Rasm 4.3 

 
87 
4 Suv bosim kuchining vertikal tuzuvchisi 
.
кН
  
22,6
2,3
9,8
1000
сg
.
д
.
т
в





W
P
 
5 Suv bosim kuchining qiymati  
.
Н
 
49577
 
 
22563
44145
 
 
2
2
2
2
В
Г





P
P
P
 
6 P kuchning gorizontal tekislikka nisbatan og’ishi 
.
,
arctg
arctg
в
Г
В








P
P
 
7 To’liq suv bosim kuchining yelkasi 
H
2,04
27,1
sin
 
4,48
в
sin
p
 
 
R
h




. 
8 O nuqtaga nisbatan momentlar tenglamasini tuzamiz: 
p
)
2
б
cos
(
Ph
 
r
R
Mg
TR



; 
.
Н
  
 
 
 
R
p
Ph
cos
 
R
R
Mg
T
34340
 
 
4
4,48
2,04
49577
)
2
42
cos
4,48
0,75
-
9,81(4,48
4000
)
б
,
(












 
 
Masala  2.  Rezervuarning  vertikal  oraliq  devorida  sapfalarda  diametri    D  va  eni  V  ga 
teng  silindrik  zatvor  o’rnatilgan(rasm  2.5).  Zatvor 
oldidagi  suv  balandligi  H  ga  teng.  Sapfalarga  ta’sir 
etuvchi  kuch,  va  rasmda  ko’rsatilgan  holat  va  bu 
holatga  180°  ga  burilgan  holat  uchun  aylanish  o’qiga 
nisbatan moment hisoblansin. 
 
Yechish.  Silindrik  tirqishning  egri  chiziqli 
qismiga  quyidagi  formulalar  bilan  aniqlanuvchi 
vertikal va gorizontal tuzuvchilar ta’sir qiladi: 
 
P
v  
= ρgW
t.d.
 ;     (3.7) 
 
P
g  
= ρgh
s
ω
yz
,     (3.8) 
bunda   W
t.d.
 – bosim beruvchi jism hajmi; 
h
c
  –  egri  chiziqli  sirtning  yz  tekislikka  (tirqish 
ko’ndalang 
kesimiga  perpendikulyar  tekislik)  proyeksiyasining  og’irlik 
markazining chuqurligi; 

yz
 – egri chiziqli sirtning yz tekislikka proyeksiyasining yuzi. 
To’liq bosim kuchi 
 




г
в
Р
Р
P
. 
(3.9) 
Bu  kuchning  qo’yilish  nuqtasi  quyidagi  shartdan  aniqlanadi:  silindrik  sirt  uchun  bu 
kuch alanish markazidan o’tib, gorizont bilan α burchak tashkil etgan yo’nalishga ega 
 
г
в
arctg
б
P
P

.
 
(3.10) 
Tekis sirtlar uchun gidrostatik bosim odingi masalalardagi  
 
P = ρgh
s
ω ; 
(3.3) 
Rasm  2.5
 

 
88
munosabat bilan aniqlanadi. 
Aylanish o’qiga nisbatan kuch momentlarini hisoblayotganda faqat tekis sirtlarga ta’sir 
etayotgan  kuchlargina  e’tiborga  olinadi,  chunki  egri  sirtlarga  ta’sir  etuvchi  kuchlarning 
ta’sir chiziqlari aylanish o’qini kesib o’tadi va demak, moment hosil qilmaydi. 
Tirqishning sapfalariga ta’sir etuvchi kuchlar ularga qo’yilgan barcha kuchlarning 
yig’indisi ko’rinishida aniqlanadi. 
Huddi shunday tirqish 180
0
 ga burilgan hol uchun bu kuchlar aniqlanadi. Bu hol uchun 
kuchlarning  momenti  nolga  teng,  chunki  ularning  teng  ta’sir  etuvchisi  aylanish  o’qini 
kesib o’tadi. 
Masalani yechishda 2.5-jadvaldagi qiymatlar olinsin. 
 
Jadval 2.5 
 
Oxirgi 
raqami 
H, m 
D, m 
Dastlabki 
raqami 
V, m 
0 
2,4 
1,0 
0 
2,5 
1 
2,5 
1,2 
1 
2,6 
2 
3,0 
1,3 
2 
2,8 
3 
3,5 
1,4 
3 
3,0 
4 
4,0 
1,5 
4 
3,2 
5 
4,2 
1,6 
5 
3,1 
6 
3,6 
1,7 
6 
2,7 
7 
3,7 
1,8 
7 
2,4 
8 
3,8 
2,0 
8 
2,9 
9 
2,7 
2,2 
9 
3,2 
Masala 3. Radiusi R va eni V ga teng sektor ko’rinishidagi zatvor (rasm 2.6) H naporli 
suvni  ushlab  turadi.  Zatvorning  massasi  m,  uning  og’irlik  markazi  esa  α  burchak 
bissektrisasida aylanish o’qidan r = 0,75 R ga teng masofada joylashgan. 
Sapfalardagi  ishqalanishni  e’tiborga  olmagan  holda,  ko’tarish  trosining  dastlabki 
taranglik kuchi T va yopilgan zatvor podshipniklariga faqat suvning gidrostatik bosimidan 
tushuvchi R kuchni aniqlang.  
Yechish.  Bu  masala  ham  oldingi  masaladek  yechiladi.  Jism  hajmini  hisoblayotganda 
uning  ko’ndalang  kesimi  yarim  segment  ekanliligini,  yuzi  esa  quyidagi  taqribiy  formula 
yordamida aniqlanishi mumkinligini e’tiborga olish kerak: 
 
H
R
)
б
cos
(
щ





.
 
(3.11) 
Jismning hajmi   W
t.d
 
=
 

,   bunda B – tirqishning eni. 
Trosning  taranglik  kuchi  O  nuqtaga  nisbatan 
momentlar tenglamasidan topiladi. 
 Masalani yechishda 2.6-jadvaldagi qiymatlar olinsin. 
 
Jadval 2.6 
Oxirgi 
raqami 
R, m 
H, m 
Dastlabki 
raqami 
V, m 
m, T 
0 
4,0 
2,8 
0 
4,0 
2,6 
1 
4,2 
3,0 
1 
4,2 
2,8 
2 
4,4 
3,2 
2 
4,4 
3,0 
Rasm 2.6
 

 
89 
3 
4,6 
3,3 
3 
4,6 
3,2 
4 
4,8 
3,4 
4 
4,8 
3,3 
5 
4,9 
3,5 
5 
5,0 
3,5 
6 
5,0 
3,6 
6 
5,2 
3,6 
7 
5,2 
3,8 
7 
5,4 
3,8 
8 
5,4 
4,0 
8 
5,6 
3,9 
9 
5,6 
4,2 
9 
5,8 
4,0 
Sinov savollari: 
1.  Suyuqlik va gaz moddalari tuchunchalarini ayting va misollar keltiring. 
2.  Bosim, zichlik, temperatura va solishtirma og’irlik deb nimaga aytiladi? 
3.  Ortiqcha, manometrik, absolyut bosim nima? 
4.  Mexanik  parametrlar  (masalan,  qovushoqlik  va  bosim,  zichlik,  bosim  va  hokazo)  o’rtasidagi  o’zaro  bog’lanishni 
qanday izohlaysiz? 
5.  Suv va havoning xossalari haqida nimalarni bilasiz? 
7. « Jismning suyuqlikda suzish qonuni tadbiqi » mavzusidagi amaliyot 
mashg’ulotining texnologik modeli 
O’quv soati – 2 soat 
Talabalar soni:  25 ta 
O’quv mashg’ulot  shakli 
Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy mashg’ulot 
Amaliyot rejasi   
1. Arximed qonuni. 
2. Jismlarning suzish shartlari. 
3. Asosiy qonunlar. 
4. Masalalar yechish. 
O’quv  mashg’ulotining  maqsadi:  Suyuqlik  va  gazlarning  eng  muhim  asosiy  fizik  xossalari 
haqida  tushuncha  berish;  hisob  imkoniyatlaridan  samarali  foydalanish  ko’nikmalarini  hosil 
qilish; ularni amaliyotga qo’llashni o’rganish. 
Pedagogik vazifalar: 
O’quv faoliyati natijalari: 
 
Har xil suyuqliklarning bosim va 
solishtirma og’irliklarini topish 
bo’yicha bilimni  mustahkamlash; 
 
 Bosimni aniqlash bo’yicha bilimni  
mustahkamlash; 
 
Hajmni  aniqlash  bo’yicha  bilimni  
mustahkamlash; 
 
Qo’yilgan savollarga javob beradilar; 
 
Suyuqliklarning zichlik va solishtirma og’irliklarini topadilar; 
  Suyuqliklarning bosimini aniqlaydilar; 
 
Temperaturaviy 
kengayish 
koeffitsiyentini 
va 
hajmni 
aniqlaydilar. 
O’qitish vositalari 
Ma’ruza  matni,  kompyuter  slaydlari,  doska  ekspert 
varaqlari, grafiklardan foydalanish. 
O’qitish usullari-texnikasi 
Amaliy mashg’ulot,  topshiriqlar, amaliy ishlash usuli, 
suhbat, guruhlarda ishlash usuli. Bahs munozara usuli. 
Charxpalak 
O’qitish shakllari  
Individual, guruh 
O’qitish sharoiti  
Texnik  vositalar  bilan  ta’minlangan,  guruhlarda 
ishlash  usulini qo’llash mumkin bo’lgan auditoriya. 
Monitoring va baholash 
Og’zaki savollar, blis-so’rov 
 « Jismning suyuqlikda suzish qonuni tadbiqi » mavzusidagi 
amaliyot mashg’ulotining texnologik xaritasi 
Ish bosqich-
lari 
 
O’qituvchi faoliyatining mazmuni 
Tinglovchi faoliyatining 
mazmuni 

 
90
 
1-bosqich 
 (20 min) 
1.1. O’quv mashg’uloti savollarni tahlil qiladi va 
o’quv faoliyati natijalarini aytadi. 
1.2. 
Tinglovchilarning 
mashg’ulotdagi 
faoliyatini  baholash ko’rsatkichlari  va  mezonlari 
bilan tanishtiradi (1-ilova). 
1.3.  Mavzu  bo’yicha  tayyorlangan  topshiriqlarni 
tarqatadi.(2-ilova). 
1.4.  Savollar  berib  suhbat  tarzida  tinglovchilar 
bilimlarini jonlantiriladi  
Tinglaydilar. 
 
Tinglaydilar. 
 
 
Topshiriqlar 
bilan 
tanishadilar 
 
Javob beradilar 
2 -bosqich 
Asosiy 
bo’lim.  
(50 min) 
 2.1. Topshiriqlarni aniqlaydi  va  guruhda ishlashni tashkil 
etadi. Yechimni tekshiradi va baholaydi. (3-ilova).  
2.2.  Topshiriqlar  mazmunini  tushuntiradi  va  bajarish 
bo’yicha maslahatlar beradi.   
2 
ta 
mini 
guruxga 
ajraladilar.  
Topshiriqda 
keltirilgan 
savollarga 
1-2 
javob 
tayyorlaydi. 
3-bosqich. 
Yakun 
lovchi 
(10 min) 
3.1.  Mavzu  bo’yicha  yakunlovchi  xulosalar 
qiladi.  
3.2. Mavzu maqsadiga erishishdagi tinglovchilar 
faoliyati tahlil qilinadi va baholanadi. 
3.3.  Mavzu  bo’yicha  bilimlarni  chuqurlashtirish 
uchun adabiyotlar beradi. 
Savollar beradilar 
 
UMKga qaraydilar. 
 
Mustaqil ish topshiriqlari va uy 
vazifalarini yozib oladilar 
Jismning suyuqlikda suzish qonuni tadbiqi 
Arximed  qonunidagi  suyuqlikka  botirilgan  jismga  ta’sir  etuvchi  ko’taruvchi  kuch 
(Arximed kuchi, F
n
) quyidagicha hisoblanadi:              F
n
 = 

 V
m
 , 
bunda  V
m
  - jism siqib chiqargan suyuqlik hajmi. 
Arximed  kuchi  ogirlik  kuchi  ta’siriga  qarama-qarshi  yo’nalgan,  uning  ta’sir  chizig’i 
suyuqlikka  botirilgan  jism  bo’lagi  hajmi  egallab  turgan  suyuqlik  hajmining  og’irlik 
markazi orqali o’tadi va u jismning og’irlik markazi qayerda (suyuqlik uchida yoki undan 
tashqarida) ekanligidan  bog’liq emas. Gazga botirilgan qattiq jismga ham Arximed kuchi  
ta’sir  etadi,  ammo  gaz  zichligining  juda  kichik  bo’lganligi  sababli  u  jism  hajmiga  va 
suyuqliklardagi siqib chiqaruvchi kuchga nisbatan juda kichik. 
Arximed  qonuniga  asoslangan  holda  jismning  suzish  shartini  keltirib  chiqarish 
mumkin: agar jismning o’rtacha zichligi suyuqlik zichligidan kam bo’lsa, u holda jismning 
bir qismi suyuqlik yuziga qalqib chiqadi. 
Agar suyuqlikka botirilgan jism sirti suyuqlik bilan to’la o’ralgan bo’lsagina Arximed 
qonuni  kuchga  ega,  aks  holda,  masalan,  jism  idish  tubiga  cho’kkanda  Arximed  qonuni 
o’rinli  bo’lmay  qoladi,  chunki  ko’taruvchi  kuch  yo’qoladi.  Shuning  uchun  okean  tubiga 
o’tirgan suv osti kemasi cho’kadi. 
Qurilish  amaliyotida  bu  qonunning  qo’llanilishi,  masalan,  9-rasmda  suv  shimgan 
tuproqdagi  yer  osti  rezervuarining  suzishi  tasvirlangan,  bu  rasmda  ko’rsatilgan  rezervuar 
tuproq suvi sathi (TSS) dan pasda joylashgan. Rasmdan ko’rinadiki, idish suvga botirilgan 
qismi 
hajmiga 
teng 
suv 
hajmini  siqib  chiqa-radi  va  F
p
 
Arximed kuchini paydo qiladi. 
Agar    F
p
    kuch  rezervurning 
sof  og’irligi  G
r
  dan  oshsa,  u 
holda  qurilma  yuzaga  qalqib 
chiqadi. 
Masalalar yechish 
Arximed qonuni: 
Siqib chiqaruvchi kuch 
(Arximed kuchi) hajmi 
suyuqlikka botirilgan jism 
bo’lagi hajmiga mos keluvchi 
suyuqlik og’irligiga teng
. 
9-rasm. Arximed qonuniga oid sxema. 

 
91 
1. Ichi bo’sh sharning hajmi V = 1 l va og’irligi G = 5 N. Bu 
shar  suv 
yuziga  qalqib  chiqadimi  yoki  cho’kadimi?  Javobingizni 
izohlang (10-rasm). 
10-rasm. Arximed qonuniga  
oid masala sxemasi
. 
2.  Vertikal  devori  balandligi  4  m  va  tubi  d  metr  diametrli 
doiraviy 
kesimga ega idish butun balandligi bo’ylab yerga ko’milgan. 
Yer  osti 
suvining sathi yer sirtidan h metr chuqurlikda.  Idishning sof 
og’irligi 
G kN. Idishni suzib chiqishga tekshiring. 
Boshlang’ich 
ma’lumotlar 
Variantlar 
№ 
16 
№ 
17 
№ 
18 
№ 
19 
№ 
20 
d , m 
2 
3 
4 
3,6 
2,4 
h, m 
1 
2 
3 
2,5 
1,5 
G, kN 
100 
50 
150  120  130 
Sinov savollari 
1.  Tutash idish qonuni ayting va izohlang. Misollar keltiring. 
2.  Suyuqlik bosimining epyurasini ayting va izohlang. Misollar keltiring. 
3.  Arximed qonunini ayting va izohlang. Misollar keltiring.