Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

 
Sinov savollari 
 
1. 
Bernulli tenglamasini ayting va izohlang. Uni qo’llash bo’yicha misollar keltiring. 
2. 
Bernulli tenglamasining mexanik ma’nosini ayting va izohlang.  
3. 
Bernulli tenglamasining geometrik ma’nosini ayting va izohlang.  
 
11. « Kinematikaga kirish. Suyuqlikning kinematik xarakteristikalari » 
mavzusidagi amaliyot mashg’ulotining texnologik modeli 
 
O’quv soati – 2 soat 
Talabalar soni:  25 ta 
O’quv mashg’ulot  shakli 
Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy mashg’ulot 
Amaliyot rejasi   
1.  Suv  sarfi  va  o’rtacha  oqim  tezligi.  Kinematik 
miqdorlar:  ho’llangan  perimetr,  gidravlik  radius, 
kinematik qovushoqlik. 
2. Reynolds soni. 
3. Harakat rejimlari: laminar va turbulent harakat. 
4. Masalalar yechish. 
O’quv  mashg’ulotining  maqsadi:  Suyuqlik  va  gazlarning  eng  muhim  kinematik  xarakteristikalari 
haqida  tushuncha  berish;  hisob  imkoniyatlaridan  samarali  foydalanish  ko’nikmalarini  hosil  qilish; 
ularni amaliyotga qo’llashni o’rganish. 
Pedagogik vazifalar: 
O’quv faoliyati natijalari: 
Kinematik kattaliklar: oqim tezligi, kinematik 
qovushoqlik, gidravlik radius, ho’llangan 
perimetr haqida tushunchalar hosil qilish; 
Bu tushunchalarni qo’llash; 
Harakat  rejimini  aniqlash  bo’yicha  bilimni  
mustahkamlash; 
 
Qo’yilgan savollarga javob beradilar; 
 
Suyuqliklarning oqish tezliklarini topadilar; 
  Suyuqliklarning kinematik xarakteristikalarini 
aniqlaydilar; 
 
Harakat rejimlarini aniqlaydilar. 
O’qitish vositalari 
Ma’ruza  matni,  kompyuter  slaydlari,  doska  ekspert 

 
106
varaqlari, grafiklardan foydalanish. 
O’qitish usullari-texnikasi 
Amaliy  mashg’ulot,    topshiriqlar,  amaliy  ishlash  usuli, 
suhbat,  guruhlarda  ishlash  usuli.  Bahs  munozara  usuli. 
Charxpalak 
O’qitish shakllari  
Individual, guruh 
O’qitish sharoiti  
Texnik  vositalar  bilan  ta’minlangan,  guruhlarda  ishlash  
usulini qo’llash mumkin bo’lgan auditoriya. 
Monitoring va baholash 
Og’zaki savollar, blis-so’rov 
« Kinematikaga kirish. Suyuqlikning kinematik xarakteristikalari » 
mavzusidagi amaliyot mashg’ulotining texnologik xaritasi 
 
Ish 
bosqichlari 
 
O’qituvchi faoliyatining mazmuni 
Tinglovchi faoliyatining 
mazmuni 
 
1-bosqich 
 (20 min) 
1.1. O’quv mashg’uloti savollarni tahlil qiladi va 
o’quv faoliyati natijalarini aytadi. 
1.2.Tinglovchilarning  mashg’ulotdagi  faoliyatini 
baholash  ko’rsatkichlari  va  mezonlari  bilan 
tanishtiradi (1-ilova). 
1.3.  Mavzu  bo’yicha  tayyorlangan  topshiriqlarni 
tarqatadi.(2-ilova). 
1.4.  Savollar  berib  suhbat  tarzida  tinglovchilar 
bilimlarini jonlantiriladi  
Tinglaydilar. 
 
Tinglaydilar. 
 
 
Topshiriqlar bilan 
tanishadilar 
 
Javob beradilar 
2 -bosqich 
Asosiy 
bo’lim.  
(50 min) 
 2.1. Topshiriqlarni aniqlaydi  va  guruhda ishlashni tashkil 
etadi. Yechimni tekshiradi va baholaydi. (3-ilova).  
2.2.  Topshiriqlar  mazmunini  tushuntiradi  va  bajarish 
bo’yicha maslahatlar beradi.   
2 ta mini guruxga 
ajraladilar. 
Topshiriqda keltirilgan 
savollarga 1-2 javob 
tayyorlaydi. 
3-bosqich. 
Yakun 
lovchi 
(10 min) 
3.1.  Mavzu  bo’yicha  yakunlovchi  xulosalar 
qiladi.  
3.2. Mavzu maqsadiga erishishdagi tinglovchilar 
faoliyati tahlil qilinadi va baholanadi. 
3.3.  Mavzu  bo’yicha  bilimlarni  chuqurlashtirish 
uchun adabiyotlar beradi. 
Savollar beradilar 
 
UMKga qaraydilar. 
Mustaqil ish topshiriqlari va uy 
vazifalarini yozib oladilar 
 
Kinematikaga kirish. Suyuqlikning kinematik xarakteristikalari. 
1-masala.  Agar  zichligi 

  =  1200  kg/m
3
  bo’lgan  ebonitdan  tayorlangan  d  =  2  mm 
diametrli  sharcha  u  =  0,33  m/s  o’zgarmas  tezlik  bilan  suvda  tushayotgan  bo’lsa,  u  holda 
zichligi 

  =  1000  kg/m
3
  bo’lgan  shu  suvning  dinamik  va  kinematik  qovushoqligini 
aniqlang.  
Yechish:  Sharchaning  suyuqlikda  o’zgarmas  tezlik  bilan  harakatlanishida  qarshilik 
kuchi shu sharchaning og’irligiga teng bo’ladi.  
Qarshilik kuchi Stoks formulasidan aniqlanadi: 
F = 3 

 

 

 

 

 u 

 d . 
Sharikning og’irligi quyidagi formuladan aniqlanadi: 
G = 

 

 g 

 

 

 d 
3
 /6 . 
Aytilganlarga ko’ra  F=G  ekanligidan  

 

 g 

 

 

 d 
3
 /6  = 3 

 

 

 

 

 u 

 d. 
Dinamik qovushoqlik koeffisienti: 

 
107 
u
d
g




18
2


= 1200  9,81  (210
-3
)
2
/(18 0,33) = 0,008 Pa 

 s . 
Kinematik qovushoqlik koeffisienti: 



/

 = 0,008 / 1000 = 8  10
-6
 m
2
/s . 
 
2-masala.  Diametri    d0,4m  bo’lgan  suyuqlik  o’tkazuvchi  quvurning  suv  sarfi 
Q0,0628m
3
g’s ga teng. Suv oqimining tezligini aniqlang. 
Yechish: 
Suv  oqimining  o’rtacha  tezligi 

Q
V 
  tenglikdan  aniqlanadi.  Bu  yerda    –  quvurning 
ko’ndalang  kesimining  yuzasi. 
4
2
d



,  d0,4m  bo’lgani  uchun 







04
.
0
4
.
0
4
2
, 
сек
м
V
5
.
0
14
.
3
04
.
0
2
0314
.
0




. 
3-masala  Havo  o’tkazgich  quvurning  sarfi  Q,  tezligi  esa  V  ga  teng  bo’lsa, 
quvurning diametrini aniqlang: 
Yechish: 
V
Q


 va 
4
2
d



bo’lganidan 
V
Q
d

4
2

 bundan 
V
Q
d

4
2

  va  
V
Q
d



4
 ni olamiz. 
4-masala.  Ko’ndalang  kesim  d0.5m  diametrli  doira  bo’lgan  quvurdagi  taziyqli 
oqimi uchun gidravlik radiusni hisoblang. 
Yechish: 
1-jadvalga ko’ra quvur gidravlik radiusi: 
м
d
R
125
.
0
4
5
.
0
4



. 
5-masala  Ko’ndalang  kesimi  to’gri  to’rtburchak  bo’lgan  kanaldagi  tazyiqsiz  oqim 
gidravlik  radiusini  aniqlang.  Kanal  tubining  eni  b5m,  kanaldagi  suyuqlik  chuqurligi 
h3m bo’lgan hol uchun gidravlik radiusni hisoblang. 
Yechish: 
1-jadvalga ko’ra 
b
h
h
R
2
1 

 tenglikka b,h qiymatlarini qo’yamiz: 
36
.
1
6
.
0
2
1
3




R
. 
6-masala    Diametri  d2  m  bo’lgan  quvur  ichida  suyuqlik  taziyqli  oqimda  bo’lsin. 
Suyuqlikni quvurdagi chuqurligi h bo’lsa (
2
d
h 
 hol uchun) gidravlik radius va namlangan 
perimetrni aniqlang. 
Yechish: Tirik kesim yuzasi 
8
d



 ,  
2
d



  bo’lgani uchun 
м
z
d
R
5
.
0
4
4






 
ga teng. 
7-masala  To’g’ri  chiziqli  trapetsiyasimon  ko’ndalang  kesimli  kanalning  osti 
kengligi b1m , kanaldagi oqim chuqurligi h4 m bo’lib, uning yon devori  gorizontga 
0
 
burchakda  oggan  bo’lsa  trapetsiyasimon  kesimli  kanal  gidravlik  parametrlarini  aniqlang 
(,R,): 
Yechish: 
Kanal erkin sirti kengligi ADb2hctg  ga teng. 

 
108
Trapetsiya yuzasi 

– tirik kesim yuzasi                 


h
hctg
b
h
b
hctg
b









2
2
 tenglik 
bilan aniqlanadi.  
Endi 
namlangan 
perimetr 

 
ABCD 
ni 
aniqlaymiz. 





sin
sin
cos
sin
2
2
2
2
2
2
h
h
ctg
h
h
AB
DC






. 
Demak, namlangan perimetr 


sin
2h
b
b
DC
AB





. 
Endi gidravlik radiusni aniqlaymiz. 


h
b
h
b
h
R
2
sin
cos
sin









 
h4m;  b1m;  45
0
 dan 4(14)20m
2
 ,     
2
8
1 


,    
1
2
8
20


R
 
                                                                                
 
 
 
 
 
 
 
Sinov savollari 
 
1. 
Suv sarfi va oqim tezligi orasidagi bog’lanishni keltiring. 
2. 
Ho’llangan  perimetr  va  gidravlik  radius  haqida  tushuncha  byering.  Misollar 
keltiring. 
3. 
Reynolds  tajribalarini  tushuntirib  bering.  Reynoldsning  kritik  soni  va  harakat 
rejimlarining ma’nosini ayting va izohlang. Misollar keltiring. 
 
 
12. « Oqim rejimlari. Reynolds soni » mavzusidagi amaliyot mashg’ulotining 
texnologik modeli 
 
O’quv soati – 2 soat 
Talabalar soni:  25 ta 
O’quv mashg’ulot  shakli 
Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy mashg’ulot 
Amaliyot rejasi   
1. Oqim tezligi. Kinematik miqdorlar. 
2. Reynolds soni. 
3. Harakat rejimlari: laminar va turbulent harakat. 
4. Masalalar yechish. 
O’quv  mashg’ulotining  maqsadi:  Suyuqlik  va  gazlarning  eng  muhim  kinematik  xarakteristikalari 
haqida  tushuncha  berish;  hisob  imkoniyatlaridan  samarali  foydalanish  ko’nikmalarini  hosil  qilish; 
ularni amaliyotga qo’llashni o’rganish. 
Pedagogik vazifalar: 
O’quv faoliyati natijalari: 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
d 
 
 
 
 
 
 
           A 
 
                            D 
 
 
 
 
 
 
       h   
 
 
 
h 
                                             а)                             B  
                       45
0
    
                     b 
      C        б)
 
                            
 
 
 
 
5.4 - rаsм 
 
 

 
109 
Kinematik kattaliklar: oqim tezligi, kinematik 
qovushoqlik, gidravlik radius, ho’llangan 
perimetr haqida tushunchalar hosil qilish; 
Bu tushunchalarni qo’llash; 
Harakat  rejimini  aniqlash  bo’yicha  bilimni  
mustahkamlash; 
 
Qo’yilgan savollarga javob beradilar; 
 
Suyuqliklarning oqish tezliklarini topadilar; 
  Suyuqliklarning kinyematik xaraktyeristikalarini 
aniqlaydilar; 
 
Harakat ryejimlarini aniqlaydilar. 
O’qitish vositalari 
Ma’ruza  matni,  kompyuter  slaydlari,  doska  ekspert 
varaqlari, grafiklardan foydalanish. 
O’qitish usullari-texnikasi 
Amaliy  mashg’ulot,    topshiriqlar,  amaliy  ishlash 
usuli,  suhbat,  guruhlarda  ishlash  usuli.  Bahs 
munozara usuli. Charxpalak 
O’qitish shakllari  
Individual, guruh 
O’qitish sharoiti  
Texnik  vositalar  bilan  ta’minlangan,  guruhlarda  ishlash  
usulini qo’llash mumkin bo’lgan auditoriya. 
Monitoring va baholash 
Og’zaki savollar, blis-so’rov 
 
 « Oqim rejimlari. Reynolds soni » mavzusidagi 
amaliyot mashg’ulotining texnologik xaritasi 
Ish bosqich-
lari 
 
O’qituvchi faoliyatining mazmuni 
Tinglovchi faoliyatining 
mazmuni 
 
1-bosqich 
 (20 min) 
1.1. O’quv mashg’uloti savollarni tahlil qiladi va 
o’quv faoliyati natijalarini aytadi. 
1.2. 
Tinglovchilarning 
mashg’ulotdagi 
faoliyatini  baholash ko’rsatkichlari  va  mezonlari 
bilan tanishtiradi (1-ilova). 
1.3.  Mavzu  bo’yicha  tayyorlangan  topshiriqlarni 
tarqatadi.(2-ilova). 
1.4.  Savollar  berib  suhbat  tarzida  tinglovchilar 
bilimlarini jonlantiriladi  
Tinglaydilar. 
 
Tinglaydilar. 
 
 
Topshiriqlar bilan 
tanishadilar 
 
Javob beradilar 
 
2 -bosqich 
Asosiy 
bo’lim.  
(50 min) 
 2.1. Topshiriqlarni aniqlaydi  va  guruhda ishlashni tashkil 
etadi. Yechimni tekshiradi va baholaydi. (3-ilova).  
2.2.  Topshiriqlar  mazmunini  tushuntiradi  va  bajarish 
bo’yicha maslahatlar beradi.   
2 ta mini guruxga 
ajraladilar. 
Topshiriqda keltirilgan 
savollarga 1-2 javob 
tayyorlaydi. 
3-bosqich. 
Yakun 
lovchi 
(10 min) 
3.1.  Mavzu  bo’yicha  yakunlovchi  xulosalar 
qiladi.  
3.2. Mavzu maqsadiga erishishdagi tinglovchilar 
faoliyati tahlil qilinadi va baholanadi. 
3.3.  Mavzu  bo’yicha  bilimlarni  chuqurlashtirish 
uchun adabiyotlar beradi. 
Savollar beradilar 
 
UMKga qaraydilar. 
Mustaqil ish topshiriqlari va uy 
vazifalarini yozib oladilar 
 
Oqim rejimlari. Reynolds soni 
1-masala 
Doiraviy  quvurda  14
0
S  haroratli  suv  oqayotgan  bo’lsin.  quvur  diametiri  0,1  metr, 
o’rtacha tezligi 
с
м
v
4
,
2

 bo’lsa oqim uchun Reynol’ds sonini toping. 
Yechish:  Matnning  I  qismida  suvning  kinematik  yopishqoqlik  koeffitsientini 
jadvalda keltirilgan 
 
 :  

 
110
Rasm 2.8
 
C
t
0
14

da 
с
м
м
4
10
0118
,
0






 
Reynolds sonini aniqlaymiz: 
                        
034
,
2
0118
,
0
10
240
Re






d
v
5
10
 
Ma’lumki quvurdagi yopishqoq suyuqlik oqimi Reynolds soni 
2320
Re 
 bo’lguncha 
laminar  bo’lib,  undan  oshsa  oqim  turbulent  bo’ladi.  Ko’rilgan  hol  uchun  Reynolds  soni 
Re
k
 dan oshiq: 
         
5
10
034
,
2
Re



2310
 demak, quvurdagi suv oqimi turbulent bo’lar ekan. 
2-masala.  Doiraviy  quvurda  harakati  10
0
S  bo’lgan  suv 
с
м
v
03
,
0

  tezlikda 
oqayotgan bo’lib, diametiri 
050
,
0

d
 bo’lsa oqim rejimini toping: 
Yechish:  10
0
S  xaroratli  suvning  yopishqoqligining  kinematik  koeffitsienti 
с
м
2
6
10
31
,
1




  yoki 
с
см
2
0131
,
0


  ga  teng.  Endi  bu  oqim  uchun  Reynolds  sonini 
hisoblaymiz: 
     
1145
0131
,
0
0
,
5
3
Re






d
v
R
K
2320

 
Bu son oqim Reynoldsning kritik sonidan kichik 
.  SHunday  qilib,  bu  holdagi  oqim  laminar  rejimda 
bo’lar ekan. 
 
 
Masala  3.    Diametri  d  ga  teng  bo’lgan  tirqish 
orqali suv A rezervuardan B rezervuarga, undan esa d
n
 
diametrli 
tirqish 
orqali 
esa 
atmosferaga 
barqarorlashgan  oqim  bilan  o’tayapti.  (rasm  2.8). 
Suvning temperaturasi t,°S. 
H
1
  nasadka  oldida  qanday  napor  bo’lishini  va  oqim 
rejimini  aniqlang,  bunda  A  rezurvuardagi  nasadka 
o’qining erkin sirtga nisbatan chuqurligi H ga teng. 
Ko’rsatma. Barqarorlashgan harakatda yupqa devor tirqishi va nasadkadagi oqim sarfi 
bir xil. Oqim sarflarining tengligi nasadka o’qi ustidagi izlanayotgan napor - H
1
 ni topish 
imkonini  beradi.  Shu  bilan  birga  yupqa  devordagi  tirqishdagi  napor  N-N
1
  ga,  nasadka 
uchun esa -  N
1
 ga teng ekanligi e’tiborga olish kerak. Keyin topilgan naporni kritik napor  
 
,
с
,
п
.
н
кр
g
 
Р
Р
H
 




 
(3.12) 
bilan solishtirish kerak. 
Agar  N
1
    N
kr
  bo’lsa,  N
1
  ning  topilgan  qiymati  yakuniy  hisoblanadi.  Aks  holda  hisob 
qaytadan  amalga  oshiriladi.  Agar  H
1
    H
kr
  bo’lsa,  siqilgan  kesimda  vakuumning  uzilishi 
paydo  bo’lishini  e’tiborga  olish  kerak.  demak,  nasadkaning  oqim  sarfi  koeffisiyenti  ham 
kamayadi. Bu holda u yupqa devordagiga teng deb olinadi.  
Masalani yechishda 2.8-jadvaldagi qiymatlar olinsin. 
Jadval 2.8 
Oxirgi 
raqami 
d, mm 
d
n
, mm 
Dastlabki 
raqami 
H, m 
t, °S 
0 
25 
21 
0 
18 
5 

 
111 
1 
26 
20 
1 
12 
10 
2 
27 
28 
2 
14 
12 
3 
28 
27 
3 
15 
14 
4 
29 
22 
4 
16 
18 
5 
30 
25 
5 
19 
20 
6 
31 
26 
6 
20 
22 
7 
32 
23 
7 
11 
24 
8 
33 
29 
8 
13 
26 
9 
34 
24 
9 
17 
16 
 
 
 
Sinov savollari 
 
1. 
Suv sarfi va oqim tezligi orasidagi bog’lanishni keltiring. 
2. 
Ho’llangan  perimyetr  va  gidravlik  radius  haqida  tushuncha  bering.  Misollar 
keltiring. 
3. 
Reynolds  tajribalarini  tushuntirib  bering.  Reynoldsning  kritik  soni  va  harakat 
rejimlarining ma’nosini ayting va izohlang. Misollar keltiring. 
 
 
 
 

 
112
 
1-MAVZU 
GIDRAVLIKA FANIGA KIRISH 
 
1.1. «Gidravlika faniga kirish» mavzusining texnologik modeli 
 
O’quv soati: 2 soat 
Talabalar soni:  50 ta 
O’quv mashg’ulot shakli 
Ma’ruza (axborotli dars) 
 
 
Ma’ruza rejasi   
 
1. «Mexanika» ta’lim yo’nalishida «Gidravlika» fanining o’rni, ahamiyati va 
mohiyati. 
2. Gidravlikaning fan sifatida umumiy tushunchasi. 
3. «Gidravlika» fanining «Mexanika» ta’lim yo’nalishidagi boshqa fanlar bilan 
o’zaro bog’liqligi. 
4. «Gidravlika» fanining predmeti, mazmuni va tarixi. 
O’quv mashg’ulotining maqsadi: «Gidravlika» fanining o’rni, ahamiyati hamda shu fan bo’yicha 
umumiy tasavvurni berish
.
 
Pedagogik vazifalar: 
O’quv faoliyati natijalari: 
Mexanika 
ta’lim 
yo’nalishida 
gidravlika  fanining  o’rni,  ahamiyati 
va mohiyatini tushuntirish. 
Mexanika  ta’lim  yo’nalishida  gidravlika  fanining  o’rni, 
ahamiyati va mohiyatini tushuntirib bera oladilar. 
Gidravlikadan  fan  sifatida  umumiy 
tushuncha berish 
Gidravlikaning 
fan 
sifatida 
umumiy 
tushunchasini, 
tuzilmasini,  o’quv  faoliyatining  o’ziga  xos  xususiyatlarini  
aytib bera oladilar. 
«Gidravlika» fanining «Mexanika» 
ta’lim yo’nalishidagi boshqa fanlar 
bilan o’zaro bog’liqligini ochib 
berish. 
«Gidravlika»  fanining  «Mexanika»  ta’lim  yo’nalishidagi 
boshqa  fanlar  bilan  o’zaro  bog’liq  ekanligiga  oid 
tushunchalarga ega bo’ladilar. 
«Gidravlika» 
fanining 
predmeti, 
mazmuni va tarixini tushuntirish. 
«Gidravlika»  fanining  predmeti,  mazmuni  va  tarixini 
tushuntirib,  shu  fanning  nazariy  va  amaliy  yutuqlarini 
yoritib bera oladilar. 
O’qitish vositalari 
O’UM, ma’ruza matni, kompyuter slaydlari, doska 
O’qitish usullari  
Axborotli ma’ruza, blis-so’rov, Pinbord texnikasi, aqliy xujum 
O’qitish shakllari  
Frontal, kollektiv ish 
O’qitish sharoiti  
Texnik vositalar bilan ta’minlangan, guruxlarda ishlash  usulini qo’llash 
mumkin bo’lgan auditoriya.    
Monitoring va baholash 
Og’zaki nazorat, blis-so’rov, savol-javob va o’z-o’zini nazorat qilish. 
 

 
113