Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Otli so‘z birikmasida hokim so‘z ot va otlashgan so‘zlar (sifat, son, ravish, 
taqlid so‘z) bilan ifodalanadi: shaharning ko‘chalari, hammasidan katta, 
chumchuqning chug‘ur-chug‘uri, o‘quvchilarning beshtasi, beqiyos o‘lka, katta 
qishloq. 
Fe’lli so‘z birikmasida hokim so‘z fe‘l, uning sifatdosh, ravishdosh shakllari 
bilan ifodalanadi: kitobni o‘qimoq, daftarga yozmoq, tez yugurgan, ohista 
gapirmoq, ta’sirli so‘zlab, zavq bilan o‘qimoq.
O‘zbek tilida so‘z birikmalarining tobe so‘zi, asosan, hokim so‘zdan oldin 
keladi.
So‘z birikmasida so‘zlarning o‘zaro birikish usullari. Kelishik va egalik 
qo‘shimchalari hamda ko‘makchilar so‘z birikmalari, so‘zlarni bir-biriga 
bog‘lashga xizmat qiladi.
So‘z birikmalari tarkibidagi tobe va hokim so‘zning hech qanday 
qo‘shimchasiz, faqat ohang va ma’nosiga ko‘ra bog‘lanishi bitishuv deyiladi: tez 
termoq, chiroyli gapirmoq, ishchan o‘quvchi, mehribon murabbiy.
Tobe so‘zning hokim so‘zga tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishigi 
qo‘shimchalari yoki ko‘makchilar yordamida bog‘lanishi boshqaruv deyiladi: 
do‘stlarni hurmat qilmoq, g‘alaba uchun kurashmoq, yoshlarga g‘amxo‘rlik 
qilmoq, sharoitga ko‘ra yondashmoq. 
Tobe so‘zning hokim so‘zga qaratqich kelishigi qo‘shimchasi yordamida, 
hokim so‘zning esa tobe so‘zga egalik qoshimchalari yordamida bog‘lanishi 
moslashuv deyiladi: kitobning muqovasi, xonalarning kattarog‘i, bizning sinfimiz, 
sizning ukangiz, universitet hovlisi.
Bitishuv, moslashuv, boshqaruv usullarini tobe so‘zga qo‘shilgan kelishik 
shakllariga asoslanib ajratish mumkin: 
1.Bosh kelishik: - ( bitishuv) 
2.Qaratqich kelishik: -ning ( moslashuv) 
3.Tushum kelishigi: -ni (boshqaruv ) 
4.Jo‘nalish kelishigi: -ga ( boshqaruv) 
5.O‘rin-payt kelishigi: -da (boshqaruv) 
6.Chiqish kelishigi: -dan (boshqaruv) 
Boshqaruv: olmani terish, ko‘chaga chiqmoq, maktabda o‘qimoq, ishdan 
qaytmoq, sayr haqida suhbat.