Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Buyruq gap. Buyurish, da`vat qilish ma`nolarini bildirgan gaplar buyruq gap 
deyiladi: chiroyli yoz. 
Buyruq gaplarning kesimi buyruq shaklidagi fe’llar orqali ifodalanadi. Buyruq 
gap oxiriga nuqta qo‘yiladi.
Ayrim hollarda uchinchi shaxs buyruq maylidagi fe’llar bilan ifodalangan 
gapning kesimi II shaxs ma’nosida qo‘llaniladi. Masalan, Chekmang o‘rnida 
Chekilmasin. Uyga kiring o‘rnida Uyga kirilsin. Bunday vaqtda iltifot, mulozamat 
bildirish, kesatiq kabi ma’nolar ifodalanadi. 
Buyruq gapning kesimi odatda gap oxirida keladi. Ba’zan buyruqni 
kuchaytirish, do‘q-po`pisa ma’nosi ifodalanganda kesim gap boshida keladi. 
Masalan, Qo‘ligizni oling o`rniga Oling qo‘lingizni. 
Istak gap. Kesimi – sa shaklidagi fe’llar orqali ifodalangan gaplar istak gap 
hisoblanadi. Yozuvda istak gaplar oxiriga nuqta qo‘yiladi: Xorijiy tillarni yaxshi 
o‘rganib, chet ellarga o‘qishga borsam. 
II.Gap his-hayajon ishtirokiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: 1) his-hayajonsiz 
gaplar; 2) his-hayajon (undov) gaplar. Darak, so‘roq va buyruq gaplar his-
hayajonsiz gaplardir. Bular nutqda kuchli his-hayajonga ega bo‘lishi bilan his-
hayajon gaplarga aylanishi mumkin. His-hayajon gaplar undov gap deb ham 

---

139 
nomlanadi. Undov gap fikrni kuchli his-hayajon bilan ifodalaydigan, kuchli ohang 
bilan aytiladigan gapdir. Ular shodlik, quvonch, suyunish, qo‘rquv, tantana, 
taajjub, qayg‘u, afsuslanish kabi turli hissiyotlarni ifodalaydi va baland ohangda 
aytilishi bilan boshqa gap turlaridan farq qiladi. Yozuvda undov gapning oxiriga 
undov belgisi qo‘yiladi: Voy, qomatingdan onang o‘rgilsin! (A.Q.) O‘z 
qilmishlaringizdan uyalmaysizmi? (A.Q.) Qadamlaringizga hasanot! (A.Q.) 
Salomlashish - so`rashish, xayrlashish singari holatlar bilan bog‘langan gaplar ham 
yuqori ohang bilan aytiladi (To‘y muborak! Xayr do‘stim!) va undov gaplar 
hisoblanadi.
Agar so‘roq gap his-hayajon bilan aytilsa oldin so‘roq belgisi undan so‘ng 
undov belgisi ishlatiladi: Chiqmaysizmi?! Aytsangiz-chi, nima dedi?! Qo‘shiqdan 
kim bahra olmaydi?! 
His hayajon gaplarda ko‘pincha qancha, naqadar, shunchalar, qanday so‘zlari 
hamda undov so‘zlar ishtirok etadi yoki kesim gapning oldida keladi: Oh, naqadar 
go‘zal ona tabiat! Yozuvda his-hayajon gaplar oxiriga undov (!) belgisi qo‘yiladi. 
His-hayajon (undov) gaplarda kesim ko‘pincha gapning oldida keladi, tarkibida ko 
pincha eh, oh singari undov so‘zlari ishtirok etadi va kuchli hayajon bilan talaffuz 
qilinadi. Shuning uchun yozuvda undov gapdan so‘ng undov belgisi qo‘yiladi.