Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Sinonimlar (ma’nodosh so‘zlar). Bir umumiy ma’noni ifodalovchi ikki va 
undan ortiq so‘zlarga ma’nodosh so‘zlar deyiladi. O‘zaro sinonimik munosabatda 
bo‘lgan so‘z va qo‘shimchalar sinonimlar uyasi yoki sinonimlar qatori deyiladi: 
dastur- reja, botir-mard – jasur - qahramon, ota- padar, o‘qituvchi- muallim, bitik 
-kitob, et - go‘sht, el – yurt – diyor - vatan, chiroy - husn, chiroyli - go‘zal, katta - 
buyuk, tug‘ilmoq - tavallud topmoq va b.  
So‘z maqomidagi sinonimlar lug‘aviy (leksik) sinonimlar, qo‘shimcha 
maqomidagi sinonimlar esa affiksal sinonimlar sanaladi.
Har qanday uslubiy xoslanish va so‘zlovchining bahosidan xoli bo‘lgan 
sinonimlar qatori a’zosi dominanta (uslubiy xoslanish va baho bildirishga ko‘ra 
neytral) sanaladi. 
Ma’nodosh so‘zlar bir ma’noni xilma-xil so‘zlar orqali turli nozik ma’no 
qirralari bilan ifodalashda, so‘z sehrini namoyish etishda, nutqni bezashda, 
ta’sirchanligini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Sinonim belgi, predmet, shaxs, 
voqeaning bir necha nomlar bilan aytilishidir: odam, inson, kishi, bashar; yel, 
bo‘ron, sabo, nasim; katta, buyuk, ulug‘; gapirdi, aytdi, so‘zladi, dedi, uqtirdi, 

---

117 
bayon etdi va b. Sinonimlar til boyligi bo‘lib, avvalo shaxs va predmetlarning eng 
nozik ma’no bo‘yoqlarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan: Gulshanda 
gullarni tebratar sabo, Adashgan yo‘lchiday daydib yurar yel. Men buyuk yurt 
o‘g‘lidirman, Men bashar farzandiman.
Sinonimlar gapdagi takrorga yo‘l qo‘ymaydi. O‘rinsiz takror nutqqa zarar 
yetkazadi. Sinonimlar badiiy uslub vositasi bo‘lib, adabiy tilni boyitish 
manbalaridandir. Ona tili imkoniyatlarimizdan (bet-yuz) va boshqa tillardan so‘zlar 
olish yo‘li bilan sinonimlik qatorlar kengayaveradi: Sinonimlar, asosan, boshqa 
tillardan so‘z o‘zlashtirish natijasida yuzaga keladi: sevgi (o‘zbek) - muhabbat 
(arab); kuch (o‘zbek) - qudrat (arab); buyruq (o‘zbek) - amr (arab) - farmon 
(tojik); ot (o‘zbek) - ism (arab); yozuvchi (o‘zbek) - adib (arab); manglay (o‘zbek) 
- peshana (tojik); ko‘klam (o‘zbek) - bahor (tojik); qo‘shin (o‘zbek) - armiya (rus); 
yurak (o‘zbek) - dil (tojik) - qalb (arab). 
Sinonimlar nutqni ravon va ta’sirchan qiladi: Erur bas chu husn-u malohat 
senga, Yasanmoq, bezanmoq ne hojat senga. Shu qadar chiroyli, shu qadar go‘zal! 
Minglab gulistondan afzaldur bu joy. Minglab gulistonga, minglab chamanga Bu 
huzur ko‘rk bo‘lur undagi chiroy.
Ma’noni kuchaytirish va ta’kidlash uchun sinonimlar ketma-ketlikda 
qo‘llanadi. Ul-oyki, kula-kula yig‘latdi meni, yig‘latdi meni demayki, siqtatdi meni. 
Falakdan, osmondan, ko‘kdan oshqay faxr etib boshim …(Habibiy) Ajoyib 
husndor, go‘zal fasl bu! Sadoqatli, qadrdon, oshno-yu, do‘st-u yorim bor. 
(Habibiy). 
Tilimizda shartli sinonimlar ham uchraydi. H.Olimjon Ofeliyaning chiroyini 
bo‘rttirish uchun chiroy so‘zi bilan qanoatlanmay, o‘t so`zidan ham foydalandi: 
Nega kerak edi, shu chiroy, shu o‘t? Shu yoniq yulduzni ko‘zga yashirmoq?
Ma’nodosh so‘zlar bir umumiy ma’noni ifodalasa ham, shu umumiy ma’noni 
qanday ifodalash nuqtayi nazaridan bir-biridan farq qiladi. Masalan: shivirlamoq, 
gapirmoq, baqirmoq, bo‘kirmoq so‘zlari so‘zlash umumiy ma’nosi bilan bir xil 
bo‘lsa ham, ovozning baland-pastligiga ko‘ra farq qiladi. Shuningdek, 
to‘ng‘illamoq, ming‘irlamoq, vaysamoq, javramoq so‘zlari ham so‘zlash umumiy 
ma’nosi bilan yuqoridagi so‘zlar bilan birlashadi, lekin ulardan salbiy bahoga 
egaligi bilan farq qiladi. Irod etmoq, bayon etmoq singari so‘zlar kitobiy uslubga 
xoslanishi bilan farqlanadi; bashar, siyna poetik (badiiy) uslubda: bahor, quyosh 
so’zlari ilmiy uslubda qo‘llanadi. Bunday sinonimlar uslubiy sinonimlar deyiladi. 
Bir ma’noni maqsadga muvofiq bo‘lgan bir necha so‘zlardan bittasini tanlash 
orqali ifodalsh mumkin. Bu bilan nutqning ta’sirchanligini oshirish orqali so‘z 
sehrini namoyon qilishga erishiladi. 
Sinonimik qatordagi so‘zlar ma’noni qay darajada ifodalashi jihatidan ham 
farqlanadi. Masalan, qiziq-g‘alati-ajoyib-alomat-antiqa sinonimik qatorida qiziq 
belgini neytral holda; ajoyib-alomat-antiqa so‘zlari belgini kuchli darajada; yaxshi-
durust-tuzuk sinonimik qatorida durust, tuzuk so’zlari belgini kuchsiz darajada 
ifodalaydi. Ayrim sinonimlarda sinonimik qatordagi so‘zlar nozik ma’nosi bilan 
farqlanadi. Bunday sinonimlarni (har doim ham) birining o‘rnida boshqasini 

---

118 
qo‘llab bo‘lmaydi; ho‘l-shalabbo; tiqillatdi-taqillatdi, dukillatdi-gursillatdi; 
kulmoq-jilmaymoq-irshaymoq-tirjaymoq.
Ba’zi sinonimlar ma’nosi va ishlatilishi jihatidan farq qilmaydi: tilshunoslik-
lingvistika; respublika-jumhuriyat; doston-poema; kosmos-fazo. 
Sinonimiya – bir ma’nodagi so‘z, ibora, gaplarni turlicha shaklda ifodalash 
usuli bo‘lib, uslubiyatning bir turidir. Sinonimiyaning quyidagi turlari mavjud: 
1. Leksik sinonimiya. 
2. Morfologik sinonimiya. 
3. Sintaktik sinonimiya. 
Bir tushunchani ayrim hollarda, ayniqsa, badiiy uslubda ikki va undan ortiq 
so‘z bilan ifodalash mumkin. Bular frazeologik sinonimlar deyiladi: quloq soldi, 
ko‘zingi yog‘ bosibdi, qo‘l uchida (so‘rashmoq), tilini uzun qildi. 
O‘zlashma so‘zlar faqat o‘zbekcha so‘zlar bilangina emas, o‘zaro ham sinonim 
bo‘lishi mumkin: hujum-ataka-hamla; josus-agent; mavzu-tema; muallif-avtor; 
sozanda-muzikant; muharrir-redaktor; aktyor-artist; shtraf-jarima.