Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari 
 Har bir gapda ma’lum bir maqsad, niyat yoki his-hayajon ifodalanadi. 
So‘zlovchi biror narsa, voqea-hodisalar to‘g‘risida ma’lumot olishni istaydi, 
tinglovchiga biror ishni bajarish bo`yicha buyruq-xitobini bildiradi. Gaplar ana shu 
maqsadlarga ko‘ra turlicha quriladi: o‘ziga xos grammatik xususiyatlarga ega 
bo‘lib, alohida ohang bilan talaffuz etiladi. 
Gap quyidagicha tasniflanadi. 
I. Ifoda maqsadiga ko‘ra gaplar: 1) darak gap; 2) so‘roq gap, 3) buyruq gap, 4) 
istak gapga bo‘linadi. Darak, so‘roq, buyruq va istak gaplar egali va egasiz, yug‘iq 
va yoyiq, sodda va qo‘shma gap shaklida bo‘lishi mumkin.
Darak gap. Darak, xabar ma’nosini bildiruvchi gaplarga darak gaplar deyiladi. 
Darak gaplar oxiriga yozuvda doimo nuqta qo‘yiladi. 
So‘roq gap. So‘roq ma`nosini bildirgan gaplar so‘roq gaplar deyiladi. 
So‘roq gap so‘zlovchi o‘zi bayon qilgan fikriga suhbatdoshining munosabatini 
bilishga qaratilgan bo’ladi. So‘roq gaplar quyidagicha shakllanadi: 
a) -mi, -chi, -a, -ya (so‘roq yuklamalari) ishtirokida: Manzura kelmadimi? 

---

138 
b) so‘roq olmoshlari (kim?, nima?, qayer?, qancha?) yordamida: O‘sha vaqtda 
necha yoshda eding?
d) so‘roq ohangi yordami bilan; -Uyga mehmon keldi. -Mehmon keldi? 
 –Tunda yo‘lga chiqamiz. – Tunda?. 
Yozuvda so‘roq gap oxiriga «?» belgisi qo‘yiladi. 
So‘roq yuklamalari orqali ifodalangan so`roq gaplar ha yoki yo‘q javoblarini 
talab qiladi. 
So‘roq olmoshlari yordamida ifodalangan so‘roq gaplar so‘roqqa javob 
bo‘luvchi so‘zni talab qiladi: -Ko‘chatlarga kim suv qo‘ydi? –Salim. 
Yozuvda -mi yuklamasi kesimga qo‘shib yoziladi. –chi, -a, -ya yuklamalari 
esa o‘zi qo‘shilayotgan so‘zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi. 
Ritorik so‘roq gaplar javob talab qilmaydi, javobi shu gapning o‘zida bo‘ladi. 
So‘roq gap kesimi bo‘lishsiz fe’llar bilan ifodalangan bo‘Isa, darak gap tasdiq 
ma’nosini bildiradi: Onani kim sevmaydi? (Onani hamma sevadi); aksincha, 
bo‘lishli fe’llar bilan ifodalangan bo‘Isa, inkor gap ma’nosini bildiradi. Masalan, 
Bu daraxtni kesishga kim jur‘at qiladi. («Bu daraxtni kesishga hech kim jur’at 
qilolmaydi» ma’nosini bildiradi). Tinch uyda janjal bo’lishini kim istaydi? (Tinch 
uyda janjal bo‘lishini hech kim istamaydi). 
So‘roq gap orqali ifodalangan darak ma’nosi darak gap orqali ifodalangan 
darak ma’nosidan kuchliroq bo‘ladi. 
Shuningdek, so‘roq gap shakli orqali buyruq ma’nosi ham ifodalanishi 
mumkin. Masalan, - Yurmaysizmi? («yuring» ma`nosida). So‘roq gap orqali 
ifodalangan buyruq ma’nosi buyruq gap orqali ifodalangan buyruq ma’nosidan 
kuchliroq bo‘ladi. 
Darak ma`nosini ifodalagan so`roq gaplarga so‘roq-darak gaplar, buyruq 
ma`nosini bildirgan so‘roq gaplarga esa so`roq-buyruq gaplar deyiladi.