Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

HOZIRGI O’ZBEK TILI (MORFEMIKA-MORFOLOGIYA) FANIDAN

GLOSSARIY

Asos – so'zning asosiy ma'nosini ifodalovchi, mustaqil qo'llanish imkoniyatiga ega bo'lgan qismi

Bog’lovchi – gapning uyushiq bo'laklarini va qo'shma gap tarkibidagi sodda gaplarni o'zaro bog'lash uchun xizmat qiluvchi yordamchi so'zlar Bog’lamalar – ot kesimlarni ega bilan moslashtiruvchi vositalar

Bog'lovchilar – gap bo'laklari yoki sodda gaplarni biriktirish uchun xizmat qiladi. I. Teng bog'lovchilar: 1. Biriktiruv bog'lovchilari: va, ham, hamda, bilan. 2. Zidlovchi bog'lovchilar: ammo, lekin, biroq. 3. Ayiruv bog'lovchilari: yo, yoki, yoxud, goh-goh, dam-dam, ba'zan. II. Tobe (ergashtiruvchi) bog'­lovchilar: -ki, chunki, shuning uchun, toki, go'yo, agar, garchi.

Bog’lovchi-yuklamalar – ham bog'lovchi, ham yuklama vazifasida keluvchi -u (-yu), -da, na ..., na yordamchilari

Egalik qo'shimchalari – ismlarga qo'shilib, asos qismdan ifodalangan narsa, belgi-xususiyat, harakat-holatlarning uch shaxsdan biriga qarash-liligini bildirgan qo'shimchalar

Egalik qo'shimchalari – predmetning qaysi bir shaxsga oidligini ko'rsatuvchi qo'shimchalar. Birlik: I – kitob Mm, xona+m. II – kitob+ing, xona+ng. III – kitob +i, xona+si. Ko'p1ik: I– kitob+imiz, xona+miz. II – kitob+ingiz, xona+ngiz. III – kitob+lari, xona+lari.

Egalik shakli – shaxs, narsa, hodisaning uch shaxsdan biriga tegishliligini bildiruvchi shakl

Fe'l – ish-harakat, holat ifodalovchi so'z turkumi fe'ldir: yozdi, o'qidi, o’yladi. O'timli fe'1 – ish-harakatni biror obyektga o'tishini ifodalaydi: ko'rdi, topdi, qo'ydi. O'timsiz fe'l – ish-harakat biror obyektga o'tmasligini ifdalaydi: keldi, yurdi, yuvindi.

Fe'l – nima qil(moq), nima bo'l(moq) so'roqlariga javob bo'lib, shaxs yoki narsalarning harakat, holatini atab kelgan so'zlar turkumi

Fe'l darajalari (nisbatlari) – ish-harakatning subyektga yoki obyektga munosabatini ifodalaydi: yuvindi (o 'zlik), yozildi (majhul), yozdirdi (orttirmq), yozishdi (birgalik).

Fe'l mayllari: Buyruq mayli – harakatni bajarishga buyruq, istak ma'nolarini ifodalaydi: yoz, kel, boray, keling. Shart mayli –harakatni bajarishda shart boigan holatni ifodalaydi: kelsa, bo'lsa.

Fe'lning munosabat shakllari – fe'l asoslariga qo'shilib, gapda kesim vazifasida qo'llanishiga xoslovchi shakllar

Fe'lning vazifa shakllari – fe'lning turli gap bo'laklari vazifasida kelishi uchun xoslangan shakllariFonema – ma'no anglatishda ishtirok etgan nutqning eng kichik qismi (unsuri): qil, qol, qo'l.

Grammatik ma'no – so'zning shakliy qismi – grammatik shakli ifodalaydigan ma'no

Grammatik shakl – grammatik ma'noni ifodalash uchun xizmat qiladigan til vositasi

Harakat fe'llari – shaxs va narsalarning jismoniy harakati natijasida ro'y bergan harakatni ifodalovchi fe'llar

Harakat nomi – fe'lning otga xoslangan shakli

Harakat nomi – ish-harakatning nomini ko'rsatadi: yozmoq, kelish, boruv.

Hisob so'zlari – sanoq-son bilan sanaladigan narsalarni ifodalovchi so'z o'rtasida qo'llanilib, bu narsaning o'lchovini bildiradigan so'zlar

Holat fe'llari – shaxslarning ichki kechinmalari va narsalarning bir holatdan ikkinchi holatga o'tish jarayonini ifodalovchi fe'llar

Ismlar – egalik, kelishik qo'shimchalari bilan o'zgarish xususiyatiga ega bo'lgan so'zlar

Juft olmoshlar – bir-biriga mazmunan yaqin bo'lgan olmoshlar

Kelishik kategoriyasi – ot, otlashgan so'z, olmoshlarning ot yoki fe'l bilan grammatik ma'nosini va aloqasini ifodalovchi qo'shimchalar. Hozirgi o'zbek tilida 6 ta kelishik bor: 1. Bosh kelishik – qo'shimchasi yo'q. 2. Qaratqich kelishigi– qo'shimchasi -ning. 3. Tushum kelishigi – qo'shimchasi -ni. 4. Jo'nalish kelishigi – qo'shimchasi -ga, -ka, -qa. 5. O'rin-payt kelishigi – qo'shimchasi -da. 6. Chiqish kelishigi – qo'shimchasi -dan.

Kelishik shakli – ot va otlashgan so'zlarning boshqa so'zlar bilan sin-taktik munosabatini ko'rsatuvchi shakl

Kelishik shakllari – ismlarni boshqa so'zlarga tobelashtirib bog'lash uchun xizmat qiluvchi shakllar

Kesim – gapda asosiy maqsad, belgi-xususiyatni ifodalaydi. Fe'1-kesim – fe'l turkumidagi so'z orqali ifodalanadi: U maqsadiga erishdi. Ot-kesim – ot, sifat, son, olmosh, ravishlar orqali ifodalanadi: Kitob – bitmas xazina. Olmaning rangi – qizil.

Kesim – gapda fikr ifodalab keluvchi asosiy bo'lak

Kesim tarkibi – kesim va unga tobe bo'lgan ikkinchi darajali bo'laklar

Kesim – gapning mazmuniy markazi.

Ko'makchi – ot, olmosh, harakat nomi va sifatdoshlardan keyin kelib, ularni hokim so'zga bog'lash uchun xizmat qiluvchi bilan, uchun, kabi, singari, orqali, sayin kabi so'zlar

Ko'makchi fe'l – asosiy fe'lga qo'shilib, harakatni turli tarzda bo'lishiniifodalaydi: Davomlilik: o'qib turibdi. Davomsiz1ik: gapirib qo'ydi. Takror: turtkilab turdi. Tugal1ik: o'qib bo'ldi.

Ko'makchi fe'l – o'z mustaqil ma'nolarini yo'qotgan, ravishdoshning -(i)b, -a, -y shakllariga qo'shilib, asosdan anglashilgan harakat-holatning bosqichlari va tarzini ifodalovchi fe'l

Ko'makchilar – ot yoki otlashgan so'z, olmoshlarning boshqa so'zlar bilan grammatik munosabatini ko'rsatadi: uchun, sari, kabi, qadar, ustida, yuzasidan, tashqari va b.

Ko'p ma'noli so'zlar (polisemiya) – bir-biriga ma'nodosh bo'lgan so'zlar: ishning ko'zi, gapning tuzi, ishning boshi.

Ko'plik kategoriyasi – miqdor jihatdan ko'p bo'lgan shaxs va predmetlar yoki birdan ortiq shaxslar tomonidan bajarilgan harakat, holat: kitoblar, yozdilar, yozdik, kelganmiz.

Kontekst – so'z va iboralarning ma'lum gapda qo'llanishi.

Kuchaytiruv-ta'kid yuklamalari – gapning ma'lum bir bo'lagi yoki butun gap ma'nosini kuchaytirib, ta'kidlab keluvchi yuklamalar

Lug'aviy shakl – ismlarning ko'plik, kichraytirish-erkalash, qiyoslash ma'nolarini bildiruvchi qismi

Lug'aviy shakl yasovchi qo'shimcha – asosga qo'shilib, qo'shimcha ma'no hosil qiluvchi qo'shimcha

Mavhum ot – sezgi a'zolarimiz orqali bilishimiz mumkin boimagan, tafakkur va tasavvur orqali idrok qilinadigan otlar

Mayl shakllari – fe'l asosida anglashilgan harakat-holat haqidagi xa-bar, buyruq-istak, shart ma'nolarini ifodalovchi fe'l shakllari

Modal so'zlar – so'zlovchining xabarga bo'lgan munosabatini (ishonchi, shubhasi va b.) ifodalaydi: albatta, shubhasiz, aftidan, koshki.

Morfema – so'zning tarkibiy qismlari: o'zak, negiz, qo'shimchalar (affikslar).

Morfologiya – so'z turkumlari va ularning xususiyatlarini o'rganuv­chi tilshunoslik bo'limi.

Morfologiya – so'zlarning grammatik ma'nolari va grammatik shakllarini o'rganuvchi tilshunoslik bo'limi

Munosabat shakli – ismlarning egalik, kelishik, -man,-san,-dir qo'shimchalariga ega bo'lgan shakli

Mustaqil so'zlar – atash ma'noli so'zlar yoki ular o'rnida qo'llanilib, ma'lum so'roqlarga javob bo'luvchi va gapda ma'lum gap bo'lagi vazifasida keluvchi so'zlar

Mustaqil so'zlar – atash ma'nosiga ega bo'lgan, so'roqqa javob bo'ladigan, sintaktik vazifa bajaradigan so'zlar.

Mantiqiy urg'u – gapdagi biror so'zni, bo'lakni (ma'nosini ta'kidlab, kuchaytirib) ajratuvchi urg'u, gap urg'usi

Modal so'zlar – bayon qilinayotgan fikrga so'zlovchining ishonch, gumon, quvonch, afsuslanish munosabarlarini bildirgan so'zlar

Nisbiy so'zlar – ergash gap tarkibida qoilaniluvchi kirn, nima, qancha, qanchalik, qanday, qayer kabi so'roq olmoshlari va bosh gap tarkibida unga javob bo'lib keluvchi shu, o'sha, shuncha, shunchalik, shunday kabi olmoshlar, bir-biriga nisbatan qo'llanilganligi, biri ikkinchisini taqozo etuvchi so'zlar

Olinma so’zlar – boshqa tillardan kirgan so’zlar.

Olmosh – boshqa so’zlar, shuningdek, so’z birikmasi va gap o’rnida almashtirib qo’llaniluvchi, ularga ishora qiluvchi yoki so’roq bildiruvchi so’zlar

Olmosh – turli so’z turkumlari o’rnida almashib keladigan so’z turkumidir. Kishilik olmoshi– shaxslar, narsalar o’rnida qo’llanadi: men, sen, u, biz. Ko’rsatish olmoshi – shaxs, narsa yoki belgilar o’rnida qo’llanadi: bu, shu, okha. O’zlik olmoshi – shaxsni ajratib, kuchaytirib ifodalaydi: o ‘z, o ‘zimiz. So’roq olmoshi – shaxs, narsa, belgilarni so’rash uchun qo’llanadi: kirn, nima, qancha, qanday. Egalik olmoshi – shaxs, narsalarning qarashliligini ko’rsatadi: meniki, uniki, bizniki kabi. Belgilash olmoshi – shaxs, narsa va belgilarni umumlashtirib ko’rsatadi: hamma, har qanday, harqachon, barcha, bari. Gumon olmoshi– shaxs, narsa va belgilarga ishora qiladi: allakim, allaqaysi, kimdir. Bo’lishsizlik olmoshi – shaxs, narsa, belgini inkor qiladi: hech kim, hech qanday va b.

Ot – kim? nima? qayer? So’roqlariga javob bo’lib, yakka shaxs, narsa, joy nomlarini yoki bir turdagi shaxs va narsa nomlarini ifodalovchi so’zlar turkumi

Ot – shaxs va predmet tushunchasini ifodalovchi so’z turkumi: Karim, kitob, sevgi. Otlarning ma’no turlari: l.Atoqli otlar: shaxs, joy, tarixiy voqea, asarlar, astronomik nomlar, atab qo’yilgan nomlar: Shohista, Toshkent, Navro’z bayrami, “Kecha va kunduz” romani, Cho’lpon yulduzi, Arslon. 2.Turdosh otlar – bir turdagi narsa va hodisalarning umumiy nomi: kitob, daftar, daraxt, shahar.

Qo’shimcha – so’zning asos qismisiz qo’llanmaydigan, faqat asosga qo’shilib unga yangi yoki qo’shimcha ma’no beradigan, shiningdek so’zlarni bog’lash uchun xizmat qiladigan qism

Qo’shimchalar (affikslar) – so’z yasash va o’zgartish uchun qo’llangan morfemalardir. Qo’shimchalarning turi: 1. Yasov­chi 1 a r – yangi so’z yasovchi qo’shimchalar: ish+chan, tosh+loq; no+aniq, be+aql. 2 . Turlovchilar – so’zning grammatik ma’nosini yuzaga keltiruvchi qo’shimchalar: kelishik, egalik, ko’plik va b. qo’shimchalar. 3. Tuslovchi qo’shimchalar – fe’lning zamon, shaxs, son ma’nolarini yuzaga chiqaruvchi qo’shimchalar: yoz+di+m, yoz+di+lar.