Alisher Navoiyning hayoti va ijodi. Reja

Mavzu: Zavqiy hayoti va ijodi.


R e j a:

1. Zavqiyning hayot yo’li.

   
   

2. Zavqiy hajviyoti.

   
   

Muqimiy va Furqatlar bilan ham zamon va hammakon bo'lgan Zavqiy o'zbek adabiyotida o'ziga xos o'rin tutgan shoirlardan. Shoir ajoyib lirik she'rlari va hajviy asarlari bilan xalq o'rtasida keng e'tibor qozondi. Zavqiy o'z asarlarida davrning eng ilg'or. xalqchil g'oyalarini rang-barang badiiy obrazlarda ifoda eta olgan shoir sifatida qadr va e'tibor topdi. U Muqimiy va Furqatlarning yirik safdoshi va maslakdoshi sifatida adabiy harakatlarda faol qatnashdi va bu adabiyotning kamoli uchun munosib hissa qo'shdi.

Zavqiyning hayot yo'li. Shoirning ismi Ubaydulla usta Solih bo'lib, "Zavqiy" adabiy taxallusidir. Ubaydulla Zavqiy 1853-yilda Qo'qonda kosib-mahsido'z oilasida tug'ildi. Ularning oilaviy sharoiti og'ir bo'lib, otasi mahsido'zlik orqali oilani boqar edi. Shunga qaramasdan, o'g'li Ubaydullaning kelajagini o'ylab, maktabga beradi. Maktabda xat-savodini chiqargach, 1870 — 71-yillarda shoirtabiat tog'asi Muhammad Siddiq yordamida Qo'qondagi "Madrasai oliy" va "Madrasai Chalpak" madrasalarida talim oladi. Bu vaqtlarda tog'asi unga yaxshi niyatlar bilan Navoiyning "Chor devon" va "Xamsa" asarlarini hadya qiladi. Shundan Ubaydulla adabiyotga mehr qo'ydi va o'zi ham "Zavqiy" taxallusi bilan she'rlar yoza boshladi.
Zavqiy madrasadagi o'qishini oxirigacha olib borolmadi, chunki bu vaqtda onasining vafoti, otasining falaj bo'lib qolishi tufayli oilaning butun og'irligi uning zimmasiga tushgan edi. U tirikchilik ishlari bilan shug'ullanishga, ya'ni ota kasbi — kosiblik-mahsido'zlik qilishga majbur bo'ldi. Lekin har qanday sharoitda ijod qilishdan chekinmadi, aksincha, Muqimiy, Furqat, Muhayyir, Nodim kabi shoirlar davrasini topdi va bu adabiy dav-raning ishtirokchisiga aylandi. Наг ishda mohir Zavqiy o'z hunari orqali ko'pchilikning nazariga tushdi. Shuningdek, Qo'qon boyonlaridan, poyabzal rastasining boshlig'i Mo'minshoh uni Mirzalik (ish yurituvchi) vazifasiga taklif qiladi. U shu xizmat yuzasidan Samarqand, Buxora, Marg'ilon, O'sh, Andijon, Naman­gan, Toshkent kabi shaharlarga boradi.
90-yillarda Zavqiy oilasida ketma-ket baxtsizliklar sodir bo'ladi: otasi, ikki ukasidan ayriladi. Bu vaqtda xotini Tojibibining ikki ko'zi ojiz bo'lib qoladi. Bu voqealardan qattiq ezilgan shoir, musibatlarni biroz bo'lsada unutish va havo almashtirish maqsadida Muqimiy hamrohligida Farg'ona bo'ylab sayohatga chiqadi.
1900-yilda Zavqiy tog'asi Muhammad Siddiqning taklifiga ko'ra, u bilan birgalikda Arabistonga sayohat qildi. Kavkaz, Kichik Osiyo, Misr, Arabiston mamlakatlarida bo'ldi. Uch yil davom etgan bu sayohatdan Zavqiy 1903-yilning yoz oylarida qaytdi.
Zavqiy Qo'qonga kelganda qadrdon do'sti Muqimiy olamdan o'tgan, Furqat esa, bu vaqtlarda chet mamlakatlarda yashar edi.
Tabiatan hozirjavob Zavqiy ijodda ham o'ziga xos uslubda zo'r mahorat va jur'at bilan hajviy asarlar yoza boshladi, lekin bu uning boshiga ko'p tashvishlar olib keldi. Chunonchi, 1905 — 1906-yillarda "Ahli rasta hajvi" nomli 47 baytlik hajviy she'r yozadi, unda 46 kishini nomma-nom tilga oladi va har birining o'ziga xos fe'li-atvorini, nojo'ya xatti-harakatlarini keskin hajv qiladi. Bu ham yetmaganidek, uni katta qog'ozga ko'chirib, Qo'qondagi eng gayjum sayilgoh — Mo'ymarak (Mo'yi muborak) dagi baland bir terakka osib qo'yadi. Xalq bu hajviyani o'qib, zikr qilingan boylar ustidan miriqib kuladilar, she'r Qo'qonda katta shov-shuvga aylanadi. Rasta ahllari bundan xabar topib, shoirni tutib kelib, keragicha kaltaklaydilar. Shoirning ustidan "garonish" (shahar hokimi) va uyezd hokimiga arz qiladilar. Hokim shoirni tergov qilib, qattiq tanbeh beradi, shahar boyonlariga rahna so-luvchi bunday she'rlar yozishni ta'qiqlaydi. Uni ogohlantirib, yana shunday ish sodir bo'lsa, Sibirga surgun qilishini aytadi. Biroq shoir bunday ta'qiblardan cho'chimaydi, aksincha, qalami tig'ini yanada charxlab, bundan-da o'tkir hajvlar yozadi. Shuningdek, ko'p o'tmay, shu mojaroga bag'ishlangan "Talading baring" she'ri paydo bo'ladi. She'r shunday boshlanadi:
Eshit arzi holim, ey shanqilar,
Meni muncha yakkalading baring.
Chopishib kelib, qoqishib tutib,
Xiyla qo'rqitib, talading baring.

Zavqiy 1918— 1921 -yillarda Qo'qon poyabzal rastasining oqsoqoli, ocharchilikka qarshi kurash hay'ati a'zosi bo'lib ham ishlaydi.

Shoir Zavqiy umrining oxirigacha xalq ichida yashadi va mehnatkash omma bilan hamnafas bo'ldi, uning dardini kuyladi, samarali ijod qildi. Hajviyalar yozdi. Muqimiy vafotidan keyin Farg'ona vodiysidan tashqariga chiqmadi. U 1921 yili 68 yoshida umrining katta qismini o'tkazgan Qo'qonda vafot etdi.
Xalq muhabbatini qozongan Zavqiyning hayoti va ijodi har davr va har zamonda birdek e'zoz va e'tiborda bo'ldi. 1955-yilda adabiyotshunos H. Razzoqov u haqda "Zavqiy hayoti va ijodi" risolasini yozdi va 1958- 1960-yillarda 50 ga yaqin she'rlarini to'plab, "Tanlangan asarlar" nomli majmuani nashr etdi. 2003-yilda A.Madaminov va A.Turdialievlar "Ajab zamona" kitobini nashrdan chiqardilar.
 Tayanch tushunchalar:

1. 
   
   Zavqiy
   

2. “Ajab ermas”

   
   

3. “Uy puli”, “Zolim puli”

   
   
4. 
   
   Veksel
   
5. 
   
   Qahatchilik
   

 Savol va topshiriqlar:

1.Zavqiyning tarjimai holi haqida gapiring.

2.Shoirning lirik she'rlaridan birini badiiy tahlil qiling.
3."Ajab ermas" muxammasida ilgari surilgan g'oya nimadan iborat?
4.Shoir ijodida ijtimoiy-siyosiy lirikaning o'rni qanday?
 Adabiyotlar:

1. S.Matjon, Sh.Sariyev. O’zbek adabiyoti. T., 2007

   
   

2. B.Qosimov, N.Jumaxo’ja. O’zbek adabiyoti. 10-sinf uchun darslik.T., 2001

   
   

3. B.Jalilov va bosh. O’zbek adabiyoti. T., 2006

   
   

4. B.To’xliyev. Adabiyot . T., 2005