Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti


-Mavzu: VATANIMIZ HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING VUJUDGA KELISHI  VA UNING


Download 8.06 Mb.
Pdf ko'rish
bet43/81
Sana14.02.2017
Hajmi8.06 Mb.
#419
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   81

2-Mavzu: VATANIMIZ HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING VUJUDGA KELISHI  VA UNING  

TARAQQIYOT BOSQICHLARI 

Ryeja:  

 

2.1.Markaziy Osiyoda i1k    davlatlar    paydo    bo'lishi: Katta Xorazm, Baqtriya, 



Sug'diyona. 

2.2. Markaziy Osiyoda antik davr davlatlari. (Salavkiylar, Yunon-Baqtriya, Qang’, Davon, 

Kushonlar saltanati ) Ularning vatanimiz xalqlari tarixida tutgan o’rni 

2.3 Ilk o’rta asr davlatlari: Xiyoniylar, Kidariylar, Eftaliylar, va Turk xoqonligi 

davlatlarining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli 

3.4 Markaziy Osiyoda markazlashgan   davlatlarning  taraqqiy etishi: Tohiriylar, 

Somoniylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar

 

 

  Asosiy adabiyotlar 

1. 


Karimov  I.A. O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li. - T., O'zbekiston», 1992y.                                                                                   

2. 


Karimov I.A  Tarixiy Xotirasiz kelejak yo’q ,.-T., «Sharq», 1992y. 

3. 


Karimov  I.A. “Yuksak ma’naviyat  - engilmas kuch” T:Ma’naviyat, 2008 y. 

4. 


A.Azixo’jayev. Davlatchilik va madaniyat. - T.: "SHarq", 1997. 

5. 


Pidaev Sh. “Sirli kushon saltanati”- T., “Fan”, 1990 y 

6. 


Qilichev T. Ko'xna qal'alar diyori. - T., «Fan», 1993y.                      

7. 


O'zbekiston tarixi. Ma'ruzalar matni. - T., 2000y.                                    

8. 


Azamai Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. - T., «Sharq», 2000y.                                                                                                          

9. 


Usmonov K., Sodiqov M.. Oblomurodov N. O'zbekiston tarixi. I-qism. - T., 2002y.    

10. 


O’zbekiston tarixi (R. Murtozaeva va boshqalar). – T., 2003 191-267 b 

11. 


Q.Usmonov, M.Sodiqov va boshqalar “O’zbekiston tarixi”. T., “Iqtisod moliya”, 2006 y. 

  Qo’shimcha adabiyotlar 

12. 


A.Asqarov. Qadimgi Xorazm tarixini o’rganishga yangicha yondoshuvlar. “O’zbekiston tarixi” ilmiy  

jurnal 2007 y, № 4. 

13. 

A.Abdug’ofurov. Samarqandni Iskandar bino qilganmi? - "O’zbyekiston ovozi", 1993, 19 oktyabr. 



14. 

A.Ziyo.  Ko’hna  Xorazm:  miloddan  avvalgi  birinchi  ming  yillikda.  "O’zbyekiston  ovozi",  1993,  11 

syentyabr. 

15. 


A.Ziyo. Kushonlar: I-IV asrlarda yashagan kushonlar sulolasi  haqida. - "O’zbyekiston ovozi", 1994, 11 

fyevral, 15 fyevral. 

16. 

A.Ashurov. "Avyesto" muqaddas kitob. - "Toshkyent oqshomi", 1993, 22 iyul. 



17. 

B.Matboboev Qadimgi Farg’onada ilk  davlatchilik   ildizlari. “O’zbekiston tarixi”  ilmiy  jurnal, 2002 y., 

№ 1 

18. 


M.Isxoqov.  Qadimgi  Xorazmiy  yozuvi.  YOzuv  madaniyatining  2500  yilligi.  -  "O’zbyekiston  adabiyoti 

va san’ati", 1994, 11 mart. 

19. 

M.Isomiddinov. Afrosiyob tilsimlari. - "Xal so’zi", 1996, 30 may. 



20. 

S.Baratov  Xorazm  qadimgi  madaniyatiga  oid  arxeologik  tadqiqotlarning  ba’zi  muommolari. 

“O’zbekiston tarixi” ilmiy  jurnal 2007 y, № 4. 

21. 


T.Xo’jayev. O’rta Osiyoda mo’g’uliy irq. - "Fan va turmush", 1990, №6. 

22. 


hstory.uzsci.net – Tarix institute “O’zbekiston tarixi” jurnali. 

 

  Darsning  o`quv  va  tarbiyaviy  maqsadi:  Ushbu  mavzu  orqali  vatanimiz  hududida  vujudga  kyelgan 

dzastlabki  davlatlarning  paydo  bo’lish  masalalari,  ularning  ijtimoiy-iqtisodiy    tuzumi  kabi  tarixini 

o’rganishga  yordam  byeradi.  Bundan  tashqari  dastlabki  yozma  manbalar  orqali    ularning  tarixini 

o’rganish orqali talabalarga  tushuntirib byerishdan iborat. 

  Dars o`tish vositalari: (Doska, plakat, fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu 

yuzasidan har xil tyestlar, kompyutyer, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug`atlar) 



  Dars o`tish usullari: Takrorlash, suhbat va savol-javob (mavzuni o`zlashtirishni mustahkamlash), jonli 

muloqot  o`tkazish,  erkin  fikrlash  va  so`zlashga  o`rgangan  holda  fikr  mulohazalarini  bayon  qildirish, 



 

298 


                                                                                                                                                                                        

buning  uchun  har  bir  talabaga  o`tilgan  mavzular,  tayanch  iboralardan  savol  tashlanadi.  O`qituvchi  va 

talabalar  o`rtasida  byerilgan  savollarni  tahlil  etish.  Tarqatma  tyestlar  asosida  talabaning  mavzuni  qay 

darajada  o`zlashtirganligini  aniqlash.  Talabalarni  voqyealarni  tahlil  etishga  o`rgatish.  Xarita  bilan 

ishlashni talabalarga o`rgatish. Iboralarni izohlash va unga tahlil byerish. 

  Darsning xrono kartasi – 80 minut.  

  O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi: 

  Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati-2 minut 

  Talabalarning davomati – 3 minut 

  Hafta davomida bo`lgan yangiliklar-5 minut 

  Talabalar bilim darajasini aniqlash (o’tilgan mavzu bo’yicha)-50 minut 

  Sinov savollar namunasi  (savol-javob triqasida)– 10 minut 

  Dars yuzasidan talabalarni zarur adabiyotlar bilan tanishtirish-5 minut 

  Uyga vazifa byerish – 5 minut 



1-masala: 

 1991  yil  31  avgustda  Pryezidyent  Islom  Karimov  O’zbyekistonning  davlat  mustaqilligini  butun 

dunyoga  e’lon  qildi.  SHu  kundan  jamiyatimiz  hayotiga  O’zbyekiston  davlati,  o’zbyek  davlatchiligi 

tushunchalari kirib kyeldi. Lyekin davlat, davlatchilik tushunchalari xalqimiz tarixi uchun yangilik bo’lmay, 

u tarixiy xotiramizda  3 ming yildan ko’proq davrda yashab kyelmoqda. 

Davlat  sinfiy  jamiyatda  siyosiy  hokimiyatning  muhim  organidir.  U  sinflar  umumiy  ishlarini 

boshqarishning  alohida  organi  sifatida  ish  tutadi.  Davlatning  xaraktyer  va  maqsadi  jamiyatning  iqtisodiy 

tuzumi  bilan  byelgilanadi.  Dyemak,  u  jamiyat  bazasining  siyoyosiy  ustqurmasidir.  Davlat  jamiyat  hayotida 

muhim rol’ o’ynaydi  va iqtisodiy rivojlanishga ham ta’sir ko’rsatadi. Davlat jamiyat siyosiy tizimida muhim 

zvyeno,  lyekin  yagona  emas.  CHunki  siyosiy  tizimning  davlatdan  tashqari  siyosiy  partiyalar  va  ko’plab 

jamoat tashkilotlaridan iborat tarkibiy qismlari ham mavjud. 

Davlat tarixiy katyegoriya bo’lib, hali xususiy mulk va sinflar mavjud bo’lmagan urug’chilik tuzumi 

sharoitida  jamiyat  boshqariluvi  uchun  ayrim  kishilar  obro’si  va  jamoatchilik  fikri  yetarli  bo’lgan.  Xususiy 

mulkchilik  yuzaga  kyelishi  va  va  jamiyatning  qarama-qarshi  sinflarga  bo’linishi  tufayli  hukmron  sinfning  

boshqa  sinf  ustidan  hukmronligini  ta’minlash  maqsadida  davlatlar  yuzaga  kyelgan.  Armiya,  sud,  milisiya, 

boshqaruv  organlari  va  boshqalardan    iborat  davlat  myexanizmi  ham  yuzaga  kyeltirildi.  Hozircha  tarixda 

quldorchilik, fyeodal  va burjuaziya  davlatlari  ma’lum. Davlat formalari turlicha bo’lishiga va bir-birlaridan 

farq  qilishlariga    qaramasdan  ularning  barchasi  ishlab  chiqarish  vositalariga  bo’lgan  xususiy  mulkchilikni, 

ekspluatatorlar mnfaatini himoya qilgan, ekspluatasiya qilinuvchilarni bostirish uchun xizmat qilganlar. 

Dastlabki  quldorlik  davlatlari  milodgacha    4-ming  yillik  oxiri  va  3-ming  yillik  boshlarida  Qadimgi 

Misrda  va  Myesopotamida  yuzaga  kyelgan.  Kyeyinroq  bu  xildagi  davlatlar  Ganga  vohasida,  Old  Osiyoda, 

Egyey  dyengizi  va  Xuanxe  daryosi  havzalarida  yuzaga  kyelgan.  Bu  davlatlarning  paydo  bo’lishi  sinfiy 

jamiyat,  quldorlik  munosabatlari  yuzaga  kyelishi  bilan  bog’liq.  Tarix  fanining  qayd  qilishicha,  Qadimgi 

SHarqda  davlatlar  paydo  bo’lishi  uzoq  ko’p  asrlik  davrni  va  qiyin  jarayonni  o’z  boshidan  kyechirgan.  Bu 

yerda  urug’chilik  tuzumi  va  uning  organlari  uzoq  saqlandi.  Qator  joylarda  dastlab  katta bo’lmagan  shahar-

davlatlar  yuzaga  kyelgan.    SHahar  davlatlarning  dastlabki  davrdagi  apparati  yuzaga  yemirilayotgan 

urug’chilik  tuzumi  sharoitidagi  harbiy  dyemokratiya,  ya’ni  oqsoqollar  kyengashi,  xalq  yig’ilish  va 

boshqalardan iborat bo’lgan. Quldorlik munosabatlarining rivojlana borishi natijasida davlat murakkablashib 

bordi.  Mayda  davlat  tuzilmalari  yirik  davlat  birikmalariga  o’z  o’rnini  byerdi.  bu  jarayon  shahar 

davlatlarining  mayda  urug’chilik  aristokratiyasi  bilan  kurashib,  bosib  olish  orqali  amalga  oshirildi.  G’olib 

chiqqan  harbiy  boshliqlar  (podsho  va  faraon)  o’zlarining  amaldorlari  va  harbiy  apparati  bilan  ayrim  jamoa 

organlaridan  ustun  bo’lib  qoladi.  ana  shu  yo’l  bilan  xo’jaliklari  sun’iy  sug’orishga  asoslangan  daryo 

atroflaridagi  qadimgi  SHarqdagi  Misrda,  Vaviloniyada,  Sin’  impyeriyasida  dyespotik  quldorlik  davlatlari 

yuzaga kyelgandi.  

Odatda  bunday  bitta  daryo  havzasidagi  sug’orish  sistyemasini  birlashtirish  asosida  yuzaga  kyelgan 

dyespotik davlatlar harqalay mustaqil xaraktyerga ega edi.  

Assuriya  va  Pyersiyaning  Ahamoniylari  impyeriyasi  dyespotik  quldorlik  davlatining  boshqa 

ko’rinishi bo’lgan. Bular yagona iqtisodiy asosga ega bo’lmagan, qurol kuchi va bosqinchilik asosida yuzaga 

kyelgan  harbiy  -ma’muriy  impyeriyalar  edi.  Ular  rivojlanish  darajasi  turli  bo’lgan  mamlakatlar  va 

viloyatlarni  majburiy  yo’l  bilan  birlashtirishi  asosida  yuzaga  kyelgan  mustahkam  bo’lmagan  davlatlar  edi. 

Qadimgi  SHarqda  yana  dyespotik  va  harbiy-ma’muriy  xaraktyerga  ega  bo’lmagan  quldorlik  davlatlari  ham 

bo’lgan. Bu xil davlatlarda podsho hokimiyatining bir qismi taniqli kishilar kyengashiga byerilgan. Bunday 

holatni Xettlar impyeriyasi bilan ko’plab Finikiyadagi shahar-davlatlarida uchratish mumkin. 

O’rta yer dyengizi  havzasidagi Qadimgi Gryesiya va  Qadimgi Rimda shahar davlatlarining polislar 

dyeb  nomlangan  antik  davlatlar  shakli  paydo  bo’lishi  uchun  qulay  sharoit  mavjud  bo’lgan.  Qadimgi 


 

299 


                                                                                                                                                                                        

Afinadagi  polislar  dyemokratik  yoki  Qadimgi  Rimda    esa  aristokratik  Ryespublikadan  iborat  bo’lgan.  Bu 

davlatlarning  mavjud  bo’lishi  antik  mulkchilik  bilan  bog’liq  edi.  Lyekin  bu  yerda  quldorlik  tuzumining 

rivojlanishi,  antik  dunyoning  xo’jalik  rivojlanishi  ehtiyoji,  tovar  ishlab  chiqarishning  o’sishi  va  iqtisodiy 

aloqalar kyengayishi   yirik  quldorlik  davlat birlashmalarining  yuzaga  kyelishi uchun sabab bo’ldi. Natijada 

shahar davlatlari ittifoqi (Etoliy ittifoqi, Akyey ittifoqi, Rim boshchiligidagi Italiya fyedyerasiyasi) bilan bir 

qatorda yirik ellin davlatlari (Ptolomyeylar Yegipyeti, Salavkiylar impyeriyasi) paydo bo’ldi. Kyeyinchalik u 

Rim  impyeriyasiga aylandi. Ellin davlatlarida SHarqiy harbiy-ma’muriy  va  dyespotik  impyeriyalar byelgisi 

bilan shahar davlatlarining o’zini-o’zi boshqarish sistyemasi uyg’unlashgan. 

Quldorlik  munosabatlarining  rivojlana  borishi  va  quldorlik  davlatlari  shakllari  murakkablasha 

borishi bilan davlat apparati ham  murakkablashib bordi. Natijada soliq tizimi, sud organlari, doimiy armiya 

va  boshqalar  yuzaga  kyeldi.  Davlat  shaklining  va  apparatining  murakkablashib  borishi  jarayonini  Rim 

davlati misolida ko’rish mumkin. bu yerda dastlab aristokratik davlatning uncha murakkab bo’lmagan shahar 

davlatlariga  xos  apparati-  syenat,  magistratura  va  komissiyalar  paydo  bo’ldi.  Rim  davlati  bosqinchilik 

urushlari natijasida butun O’rta yer dyengizi atrofini o’z ichiga olgan  yirik  davlatga aylandi. CHunki uning 

qo’lida  juda  ko’p  sonli  qullarning  to’planishi,  mulkiy  tyengsizlik  ortishi  va  sinfiy  kurashning  kuchayib 

borishi  yirikroq  davlat  birlashmasining  zarurligini  taqozo  qilmoqda  edi.  SHu  sababli  Ryespublikadan 

impyeriyaga o’tildi. Endi impyeratorlik hokimiyatining sosial bazasi birgina Italiyaning emas, balkim butun 

O’rta  yer  dyengizi  havzasining  quldorlari  bo’lib  qoldi.  Asta-syekinlik  bilan  SHarq  dyespotik  davlatlariga 

xaraktyerli bo’lgan. Monarxiya hokimiyatini ilohiylashtirish jarayoni boshlandi, impyeratorning byurokratik 

apparati    yuzaga  kyeldi.  Qullar  qo’zg’alonlarini  boshqarish    va  ko’plab  Rim  viloyatlarini  qo’lda  saqlab 

turishlari  uchun  kuchli  doimiy  armiya  zaruriyati  paydo  bo’ldi.  Rim  impyeriyasining  so’nggi  davrdagi 

apparati  o’z  atrofiga  ana  shu  yuqoridagi  maqsadlarni  amalga  oshirish  uchun  ko’plab  qishloqning  yirik 

magnatlarini va torroq doiradagi shahar boylarini to’playdigan bo’ldi. 

Milodgacha  IX-VII  asrlar  jamiyatining  ijtimoiy  tarkibi  to’g’risida  ma’lumot  byeruvchi 

zardo’shtiylikning  diniy  kitobi  "Avyesto"da  ko’rsatilishicha,  Markaziy  Osiyo  va  SHarqiy  Eronda  ham 

Ahamoniy  impyeriyasi  tashkil  topganga  qadar  davlat  tuzumi  bo’lgan.  Ular  harbiy  dyemokratik  tipdagi 

qabilalar  ittifoqidan  o’sib  chiqqan  dastlabki  davlatlar  edi.  Lyekin  shuni  eslatish  kyerakki,  Misr  va 

Myesopotamiya  tajribasiga  binoan  davlatlar  yuzaga  kyelishi  yozuv  bilan  bog’liq.  O’rta  Osiyoda  esa 

milodgacha  VIII-VII  asrda  yozuv  uchramaydi.  O’rta  Osiyodagi  So’g’d,  Baqrtiya  va  Xorazm  yozuvlari 

milodgacha  VIII-VII  asrlarda,  ya’ni  hududimizni  Ahamoniylar  bosib  olgandan  kyeyin  yuzaga  kyelgan. 

CHunki yuqoridagi yuqoridagi yozuvlar asosida ahamoniylarning oromiy yozuvi yotadi.  

Biroq  kyeyingi  davrdagi  arxeologik  ma’lumotlar  Markaziy  Osiyodagi  Murg’ob  vohasi  va  qadimgi 

Baqtriya  yodgorliklari  orasida  milodgacha  II  ming  yillikning  o’rtalariga  odi  yozuvlar  borligidan  dalolat 

byermoqda. Ammo ular hali mutaxassislar tomonidan o’qilmagan. Dyemak, hududimizda 3,5 ming yil ilgari 

davlat bo’lgan dyegan mantiqiy xulosani e’tibordan chyetda qoldirmasligimiz zarur. 

YUnon  olimlari  ma’lumotlariga  ko’ra Markaziy Osiyoda qabilalar konfyedyerasiyasi asosida tarkib 

topgan    "Katta  Xorazm"  va  "Baqtriya  podsholiklari"  bo’lgan.  Ular  harbiy-dyemokratik  prinsiplarga 

asoslangan. "Avyesto"da "Katta Xorazm" ga tyegishli viloyatlar sanab o’tilib, unga O’rta Osiyoning dyeyarli 

katta  qismi  kirgan.  Gyerodot  "Katta  Xorazm"  maydonini  sug’orish  uchun  Oks  daryosiga  to’g’on 

qurilganligini,  milodgacha  VIII-VII  asrlarda  Oks-Tyejyen  vohasi  -  hozirgi  Turkmaniston  vohasi  "Katta 

Xorazm"ga qaraganligini eslatadi. 

"Katta  Xorazm"  davlatining  inqirozga  uchrash  vaqti  va  sabablari  aniq  bo’lmasada,  unga  qarashli 

bo’lgan  qator  janubiy  viloyatlarning  Midiya  davlati  davridayoq  ajralib  kyetishi,  uning  tasarrufidagi  ayrim 

viloyatlarning Ahamoniylar davlati tomonidan bosib olinishi haqida ma’lumotlar mavjud. YAna milodgacha 

IV  asrda  "Katta  Xorazm"ning  Amudaryo  quyi  havzasidagi  hududda  Qadimgi  Xorazm  davlat  tashkil  topdi. 

Uning podshosi Farasman  Iskandar Zulqarnayn Baqtriya va So’g’diyonaga qo’shin tortib kyelganida uning 

huzuriga  sovg’a  salomlar  bilan  kirgan  va  shimoliy  hududlarga  qilinadigan  harbiy  yurishlarga  yordam 

ko’rsatishini bildirgan. 

Baqtriya  podsholigi  to’g’risidagi  dastlabki  ma’lumotlarni  YUnonistonlik  tabib  Ktyesiy  va  YUnon 

solnomachisi Diodorlardan olish mumkin.  

Diodor Osuriya podshosi Ninning 1700 ming piyoda va 210 ming otliq askar bilan Baqtriyaga hujum 

qilganligi,  Baqtriya  hukmdori  Oksiart  esa  o’z  mamlakati  poytaxti  Balxning  mudofaasi  uchun  400  minglik 

qo’shin tayyorlaganligi to’g’risida xabar byeradi. Natijada Balx egalanib, uning boyligi talanadi. Biroz vaqt 

o’tgach,  Ossuriya  va  Middiya  davlatlari  o’rtasida  urush  yuzaga  kyeladi.  Ana  shu  voqyeada  Ktyesiy 

Baqtriyaning dastlab Ossuriya tomonida turib Midiya qarshi urush olib olib borganini, kyeyinchalik Midiya 

aslzodalari  Baqtriya  qo’shinlari  boshlig’ini  o’z  tomoniga  ag’darib  olganidan  kyeyin  Baqtriya  Midiya  bilan 

birgalikda Ossuriyaga qarshi jang qilganligini aytadi. 

Ktyesiy  ma’lumotlari  milodgacha  VIII-VII  asrlarga  oid  bo’lib,  ularda  Baqtriyaning  harbiy  va 


 

300 


                                                                                                                                                                                        

iqtisodiy qudrati, shaharu qishloqlari haqida hikoya qilinadi. 

Tarixchi  Gyerodot  ham  Baqtriya  podsholigi  haqida  ma’lumot  byerib  Kirning  Midiya  podshosi 

ustidan  g’alaba  qilganligini,  endi  u  navbatdagi  urushni  Vaviloniya  va  va  Baqtriya  xalqlariga,  saklar  va 

misrliklarga  qarshi  olib  borishi  zarur  edi,  dyeb  ko’rsatadi.  Baqtriya  podsholigi  harbiy-dyemokratik  tipdagi 

konfyedyerasiyadan iborat bo’lgan. Dyemak, Markaziy Osiyoda ahamoniylar hukmronligigacha ham harbiy-

dyemokratik prinsiplarga asoslangan 2 ta davlat - "Katta Xorazm" va Baqtriya podsholiklari bo’lgan. 

2-masala 

Qadimgi  yunon  mualliflari  Gerodot  va  Ksenofontlarning  xabar  berishicha,  mil.av.  545-539 

yillarda  Kir  II  Sharqiy  Eron,  Xorazm,  Sug’d  va  Marg’iyona  viloyatlari  hamda  sak  qabilalarini 

o’ziga  bo’ysundiradi.  Mil.av.  530  yilda  Kir  II  ko’chmanchi  massagetlarning  Eron  hududlariga 

qilgan  xurujlarini  bahona  qilib,  massagetlar  yurtiga  bostirib  kiradi.  To’maris  boshliq  massagetlar 

dushman  bilan  qattiq  jang  qiladi.  Fors  qo’shinlari  mag’lubiyatga  uchraydi,  Kir  II  jangda  halok 

bo’ladi. Mil.av. VI asr oxiri – V asr boshlarida Axomaniylar davlati nihoyatda kuchayadi. Endilikda 

u  jahonning  eng  yirik  va  qudratli  saltanatiga  aylanadi.  Bu  davrda  O’rta  Osiyoning  katta  qismi 

bo’ysundirilib, Xorazm, Parfiya, Baqtriya, Marg’iyona, Sug’d va saklar yurti uning tarkibiga kirgan 

edi. Bosib olingan hududlarni boshqarish uchun alohida satrapiya - hokimliklar joriy etilgan. Ularni 

fors podsholari tomonidan tayinlangan hokimlar — satraplar boshqargan. O’rta Osiyo viloyatlari 4 

satrapiyani tashkil etardi. 

Doro  I  xukmronlik  qilgan  davrda  bosib  olingan  ko’pchilik  viloyatlar,  jumladan,  Parfiya, 

Marg’iyona  va  saklar  yurtida  axomaniylar  hukmronligiga  qarshi  qo’zg’alonlar  ko’tariladi.  Garchi 

qo’zg’olon  bostirilgan  bo’lsa-da,  O’rta  Osiyo  aholisining  axomaniylar  zulmiga  qarshi  ozodlik 

kurashi to’xtamaydi. O’rta Osiyo xalqlari ustidan axomaniylar hukmronligi 2 asrdan ko’proq davom 

etdi.  Bu  davr  mobaynida  O’rta  Osiyo  viloyatlari  bilan  axomaniylar  Eroni  va  unga  tobe  bo’lgan 

mamlakatlar o’rtasida savdo va  madaniy aloqalar  o’rnatildi. Bu davrda O’rta Osiyo aholisi  ilk bor 

zarb qilingan tanga pullar bilan muomala qila boshladi.  

Mil.av.  334  yilda  Yunon-Eron  urushi  avj  olib,  qisqa  vaqt  ichida  Axomaniylar  davlatining 

qulashiga  olib  keldi.  Doro  III  ning  o’ldirilishi  va  uning  qotili  Bessning  Sug’dga  tomon  qochishi 

Aleksandrga  Eronning  sharqiy  viloyatlari  tomon  yurish  qilishi  uchun  bahona  bo’ldi.  Mil.av.  329 

yilning  erta  bahorida  Aleksandr  o’z  qo’shini  bilan  Hindukush  orqali  Baqtriyaga  bostirib  kiradi. 

So’ng  O’kuz  (Amu)  daryosidan  o’tib,  Navtaka  qal’asi  va  viloyatini  egallaydi.  Bu  yerdan  yunon-

makedon  qo’shinlari  Sug’d  va  uning  markaziy  shahri  Smarakansa  (yunoncha  Marokanda)ga  yo’l 

oladilar. Shaharni qo’lga kiritgach, u yerda kichikroq qo’shin qoldirib yurishni davom ettiradilar. 

Sug’d aholisi fotixlarga qarshi chiqib, ona yurt ozodligi va mustaqilligini mardonavor himoya 

qiladi.  Mil.av.  329  yilning  kuzida  Sug’dning  markazida  boshlangan  qo’zg’olonga  mahalliy 

sarkardalardan  bo’lgan  Spitamen  boshchilik  qiladi.  Qo’zg’olonchilar  Smarakansada  qoldirilgan 

qo’shinni  qirib  tashlab  shaharni  egallaydi.  Aleksandr  qo’zg’olonchilarga  qarshi  jazo  qo’shinini 

jo’natadi.  Politimet  (Zarafshon)  sohilida  sodir  bo’lgan  jangda  Spitamen  g’alaba  qozonadi.  Alek-

sandr  qo’zg’olonchilarga  qarshi  asosiy  kuchlarini  safarbar  etadi.  Cho’l  ichkarisiga  chekingan 

Spitamenni  ta’qib  etmay,  Zarafshon  vohasining  120  mingdan  ortiq  tinch  aholisini  qirib  tashlaydi. 

Shu  tariqa  Sug’d  va  Baqtriyada  ko’tarilgan  qo’zg’olon  avj  olib,  chorvador  sak  va  massaget 

qabilalari o’rtasida ham yoyiladiIkki yillik natijasiz janglardan so’ng Aleksandr mahalliy xalqlarni 

kuch bilan yengib bo’lmasligini tushunadi.  

Shunday qilib, O’rta Osiyoning o’troq dehqonchilik viloyatlarini bosib olish uchun Aleksandr 

3  yil  urinib,  Marg’iyona,  Baqtriya,  Sug’d  va  Sirdaryo  yoqasi  aholisini  bo’ysundirishga  muvaffaq 

bo’ldi.  Xorazm,  Choch  (Toshkent)  vohasi  va  Farg’ona  vodiysi  o’z  mustaqilligini  saqlab  qoldi. 

Mil.av. 327 yilda u Hinduqush orqali Hindistonni bosib olish uchun jo’naydi. 



3.  Aleksandr  vafotidan  so’ng  Misr,  Makedoniya  va  Salavkiylar  kabi  3  mustaqil  davlatlarga 

ajralib  ketadi.  Bu  yangi  davlatlar  Aleksandrning  yirik  sarkardalari  tomonidan  boshqarildi.  Mil.av. 

312 yilda Bobilda o’z hokimiyatini o’rnatgan Salavk I bir necha yillar davomida shiddatli urushlar 

olib  borib  davlat  chegaralarini  G’arb  va  Sharqqa  tomon  kengaytiradi.  Uning  davlatiga 

Mesopotamiya, Eron, Parfiya, Baqtriya va Sug’d yerlari birlashtirilgan edi. Bunday ulkan mamlakat 

70  dan  ortiq  satrapiya,  eparxiya  va  gipparxiya  deb  nomlangan  ma’muriy  o’lka  va  viloyatlarga 

taqsimlanib boshqarilgan. Viloyatlarga yunon-makedonlar qatorida mahalliy zodagon vakillari ham 

hokim etib tayinlana boshlaydi. 



 

301 


                                                                                                                                                                                        

O’rta  Osiyo  Salavkiylar  davlatining  markazi  Bobildan  uzoqda  joylashgan  bo’lsada, 

mamlakatning  iqtisodiy  va siyosiy  hayotida  bu o’lka  muhim  mavqyega ega edi.  Mil.av. 293  yilda 

Salavk  o’g’li  Antioxni  Sharqiy  viloyatlar:  Parfiya,  Marg’iyona,  Baqtriya  va  Sug’dning  noibi  etib 

tayinlaydi.Antioxning  noibligi  davrida  O’rta  Osiyoning  dehqonchilik  vohalariga  saklarning 

chopqunlari  kuchayib  ketadi.  Ko’chmanchilar  hujumidan  ximoya  qilish  maqsadida  Murg’ob 

vohasining atrofi Antioxning farmoni bilan uzunligi 250 km li mudofaa devori bilan o’rab olinadi. 

Ko’chmanchilarning muttasil hujumlariga qaramay, yunon-makedon istilosi oqibatida vayron 

bo’lgan xo’jalik asta-sekin tiklana boshlaydi. Sug’d, Baqtriya va Marg’iyona viloyatlarida sug’orish 

tarmoklari kengayib, yangi qarorgohlar qad ko’taradi, dehqonchilik qishloqlari va hunarmandchilik 

shaharlarining  soni  ortadi.  Hunarmandchilik  mahsulotlarining  salmog’i  o’sib,  ayirbosh  savdo 

jonlanadi. Pul muomalasi va tanga pullarga ehtiyoj vujudga keladi. Bu davrda Salavk va Antioxning 

Baqtriyada  «draxma»  va  «tetradraxma»  deb  yuritilgan  oltin,  kumush  va  mis  tangalari  zarb  etilib, 

saltanatda O’rta Osiyo mulkining iqtisodiy mavqyei oshgan. 

Antiox  o’zining  uzoq  yillik  (mil.av.  293—261  yy.)  hukmronligi  davrida  salavkiylar 

hukmronligiga  qarshi  qo’zg’olonlarni  bostirib,  ko’chmanchi  qabilalarning  hujumlariga  qarshi 

kurashadi. Biroq mamlakatning markaziy qismi boshqaruvi bilan uzviy bog’lanib qolgan Antiox o’z 

davlatining sharqiy qismi — O’rta Osiyo yerlariga kam e’tibor qaratadi. Bunday vaziyat mil.av. Sh 

asr  o’rtalarida  yaqqol  namoyon  bo’ldi.  Natijada  Salavkiylar  davlatida  hokimiyat  uchun  o’zaro 

kurash avj olib ketadi. Bu esa bu ulkan davlatni parchalanishiga olib keladi. 



Download 8.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling