Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti
Download 8.06 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Dars o`tish vositalari
|
“O'zbek xalqining etnik shakllanishi” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar Tayyorlov bosqichi Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi. Ekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi.
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi. 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi. 1.4.
Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan
tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi. Tinglaydilar.
Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich (60 daqiqa) 2.1.
Talabalarni to’rtta
kichik guruhga
bo’ladi. Mashg’ulotning o’tkazilish tartibini yana eslatadi. O’quv mashg’uloti «o’zi o’rganib, o’zgaga o’rgatish», ya’ni hamkorlikda o’rganish prinsipi asosida o’tkazilishini aytadi 2.2. Guruhlarga ekspert varaqlarini, shu bilan birga, har bir talabaga geometrik shakl tarqatadi va faoliyatlarini tashkil qiladi (geometrik shakllarni vaqtincha bir joyga
ko’yishlarini, vakti kelganda ulardan foydalanishlarini aytadi). Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga 15 daqiqa beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi (15 dakika). Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni
yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi. Kichik guruhlarga bo’linadilar.
Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar.
Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
314
3–Yakuniy bosqich (15 daqiqa) 3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; nazorat savollariga og’zaki javob berish Tinglaydilar.
1.
O'zbek xalqining paydo b o ' l i s h i masalalari. O'zbek xalqining etnik asosini ta shkil ctgan Va t a ni mi z hududidagi qadimgi aholi, ularning ijlimoiy-madaniy hayoti. 2. IX-XI asrlarda karluqlar. sa lju qiy laming o'zbek xalqining etnik shakllanishiga t a 's ir i , 3. O'zbek xalqining etnik shakllanishida XVI asr boshlarida Movarounnahrga k e l i b joylashgan o'zbek urug'larning ta'siri. «O'zbek» atamasining k e l i b chiqishi.
1.
Karimov I.A. Tarixiy xotivasiz kelajak yo'q, 2.
Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch” T:Ma’naviyat, 2008 y. 3.
Abulg’oziy. «SHajariy turk».- T.: CHo’lpon, 1992. 4.
Ahmyedov B. «O’zbyek ulusi».- T.: Nur, 1992. 5.
Ahmyedov B. «Tarixdan saboqlar».- T., «O’qituvchi», 1994. 6.
Ziyo Kukalp. «Turkchilik asoslari».- T., 1994. 7.
Zaki Validiy. «O’zbyek urug’lari».- T.,1992. 8.
Jabborov I. «O’zbyek xalqining etnografiyasi».- T.: "O’zbyekiston", 1994. 9.
Nasimxon Rahmon. «Turk hoqonligi».- T., 1993 10.
Usmon Turon. «Turkiy xalqlar mafkurasi».- T.: CHo’lpon, 1995 11.
Xasan Ato Abdushiy.«Turkiy qavmlar tarixi».- T.: CHo’lpon, 1994 12.
Ibrohimov A., Sultonov X., Jurayev N. «Vatan tuyg’usi».- T.: «O’zbyekiston», 1996. 13.
Sanaqulov U. «O’zbyek xalqining hamda itilining tarkib topishi va nomlanishi».- Samarqand, 1991. 14.
Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi. 1-kitob, 303-306 bet. 15.
O’zbekiston tarixi (R. Murtozaeva va boshqalar). – T., 2003y. 16.
Q.Usmonov., M.Sodiqov va boshqalar “O’zbekiston tarixi”. T., “Iqtisod moliya”, 2006y. Qo’shimcha adabiyotlar: 17.
Ahmyedov B. «O’zbyeklar». «Muloqot» jurnali, 1991, 1- son. 18.
SHoniyazov K. «O’zbyek xalqining etnogyeziga oid ba’zi nazariy masalalar».- «O’zbyeiston ijtimoiy fanlar», 1998, 6- son 19. O’zbyekiston tarixi.- T.: Univyersityeti, 1996, 1- jild. 20. Abduzuhur Abduaziz. «Turkiy xalqlar: tillar va tarixi».-«O’zbyekiston adabiyoti va san’ati» gazyetasi, 1993, 19 fyevral. 21.
Tilavov A. «El nyetib topgay myeniki»… («Tarixning oydinlashgan sahifalari»).- «Zarafshon» gazyetasi, 1996, 26 iyun. 22. Doniyorov X. «O’z tariximizni bilamizmi?»- «Lyenin yo’li» gazyetasi, 1990, 15 iyun. 23. hstory.uzsci.net – Tarix institute “O’zbekiston tarixi” jurnali.
4.
Darsning o`quv va tarbiyaviy maqsadi: Ushbu mavzu orqali o'zbek xalqining paydo b o ' l i s h i masalalari. o'zbek xalqining etnik asosini t ashkil yetgan Va t a ni mi z hududidagi qadimgi aholi, ularning ijlimoiy-madaniy hayoti IX-XI asrlardagi shakllanish jarayoni , o'zbek xalqining etnik shakllanishida XVI asr boshlarida Movarounnahrga k e l i b joylashgan o'zbek urug'larning ta'siri. «O'zbek» atamasining k e l i b chiqishi kabi Dars o`tish vositalari: (Doska, plakat, fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan har xil tyestlar, kompyutyer, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug`atlar) Dars o`tish usullari: Takrorlash, suhbat va savol-javob (mavzuni o`zlashtirishni mustahkamlash), jonli muloqot o`tkazish, erkin fikrlash va so`zlashga o`rgangan holda fikr mulohazalarini bayon qildirish, buning uchun har bir talabaga o`tilgan mavzular, tayanch iboralardan savol tashlanadi. O`qituvchi va talabalar o`rtasida byerilgan savollarni tahlil etish. Tarqatma tyestlar asosida talabaning mavzuni qay darajada o`zlashtirganligini aniqlash. Talabalarni voqyealarni tahlil etishga o`rgatish. Xarita bilan ishlashni talabalarga o`rgatish. Iboralarni izohlash va unga tahlil byerish. Darsning xrono kartasi – 80 minut. O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi:
315
Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati-2 minut Talabalarning davomati – 3 minut Hafta davomida bo`lgan yangiliklar-5 minut Talabalar bilim darajasini aniqlash (o’tilgan mavzu bo’yicha)-50 minut Sinov savollar namunasi (savol-javob triqasida)– 10 minut Dars yuzasidan talabalarni zarur adabiyotlar bilan tanishtirish-5 minut Uyga vazifa byerish – 5 minut
O’zbyek xalqining kyelib chiqishi - etnogyenyezi juda kam o’rganilgan, tarix, arxeologiya, etnografiya, antropologiya, tilshunoslik, fol’klorshunoslik kabi fanlarning ancha jiddiy tadqiqotlarini kutayotgan masalalardan biridir. 1998 yil iyunida Pryezidyent I.A.Karimov ham tarixchilar va O’zR FA ning rahbariyati bilan "Tarixiy xotirasiz kyelajak yo’q" mavzuidagi uchrashuvda "… biz o’zimizni millat dyeb bilar ekanmiz, o’zbyekchiligimiz haqida aniq tushunchaga ega bo’lishimiz kyerak", dyeyish orqali xalqimiz etnik shakllanishi masalasini chuqur o’rganish zarurligini ko’rsatgandi. O’zbyeklarning tarixiy vatani - ular tarqalgan gyeografik hududdir. Taxminan hozirgi kunda O’zbyekiston va unga qo’shni mamlakatlarda yashayotgan o’zbyeklar soni 25 mln. ni tashkil qiladi. Bunga Saudiya Arabistoni, Turkiya, Olmoniya, AQSH va boshqa uzoq xorijdagi bir millionga yaqin muhojir o’zbyeklar kirmaydi. Mazkur raqamdan 20 milliongacha o’zbyek ona yurt - O’zbyekistonda, 2 millionga yaqin Afg’onistonda (Xuroson o’zbyeklari), 1,5 million Tojikistonda, 0,6 million Qirg’izistonda, 0,5 million Qozog’istonda va 0,4 million Turkmanistonda istiqomat qiladi. O’zbyeklar tarqalgan bu yerlar ruslar istilosiga qadar o’zbyek xonliklari tarkibiga kirgan. O’zbyeklar millat bo’lib, ana shu yerda shakllanganlar. Lyekin o’tmishda o’zbyeklar yashagan hudud bundan ham kyeng bo’lgan. Masalan, A.Navoiy vatani Hirotda XVI asr boshida ham chig’atoy turklari - o’zbyeklar ko’pchilikni tashkil qilgan. CHig’atoy turklari u payt Marv va Astrobodda ham yashardi. Biroq Eron Tyemuriylardan mustaqillikka erishgach, Safaviy shohlar o’zbyeklarning aksariyatini qirdilar, tirik qolganlarini esa shia’ mazhabiga o’tkazdilar. Qobul XVI asrda Bobur Mirzo mulki bo’lib, uning asosiy aholisi ham o’zbyeklar bo’lgan. Kyeyinchalik Hindistonning Sulaymon tog’laridan kyelgan afg’on- pushtunlar bu yerlarni bosib olib, ular orasidan chiqqan Ahmadshoh Durroniy 1756 yili Afg’onistonni mustaqil qilguncha bu hudud aholisining talay qismini o’zbyeklar tashkil qilgan. Sibir xoni Kuchum ham o’zbyeklardan bo’lib, u SHayboniylar sulolasi qarindoshi edi. XVI asr oxirida Sibir xonliklari ruslar tomonidan bosib olinib, aholisi "tatar" dyeb ataldi, chunki u paytdagi ruslardagi an’anaga ko’ra Usmonli turklardan tashqari turkiy xalqlar "tatarlar" dyeb nomlangan. Hattoki, 1918 yilga qadar ozarbayjonlar ham "kavkaz tatarlari" dyeyilgan. XIX asr yarmida Sirdaryoning quyi oqimida va Yettisuvda ham o’zbyeklar ko’pchilikni tashkil qilgan. Lyekin ular gyenyeral CHyernyayev askarlari tomonidan 1862-1865 yillarda qirilgan yoki surib chiqarilgan. O’zbyek xalqining etnik shakllanishi milodgacha 40-12 ming yilliklarni o’z ichiga olgan so’nggi palyeolitdayoq yuzaga kyelgan urug’chilik jamoasidan to hozirgi davrda yetuk millat darajasiga ko’tarilgan juda uzoq va murakkab jarayonni o’z boshidan kyechirdi. Aslida urug’ bir ota-onadan tarqalgan qon- qarindoshlarning uyushuvi natijasida shakllangan jamoadir. Tirikchilik tashvishi va tashqi dushmandan saqlanish zaruriyati kishilarning qon-qarindoshlikka asoslangan birlashuviga olib kyelgandi. Urug’chilik jamoasi eng qadimgi odamlar to’dasiga nisbatan mustahkamroq va tashkiliyroq bo’lib, shu yo’l orqali kishilarning tyeng huquqliligi, asosiy ishlab chiqarish qurollarining umumiy mulkligi jamoa myehnati va istye’mol qilishning umumiyligi ta’minlangan, nikoh va diniy marosimlar tartibga solinib turilgan, joriy urf- odatlar buzilganda, aybdorlar jazolangan. Urug’ jamoasi o’zining eng aqlli va botir jangchilaridan birini shu urug’ning boshlig’i etib tayinlagan. Bir hududda yashagan bir nyecha urug’ jamoalari birlashib qabilaga aylangan. Qabilalar yagona qibalaviy tilga (shyevaga), kyengashga va harbiy boshliqqa ega bo’lgan. Urug’ boshliqlari qabila kyengashi tarkibiga kirgan, eng kuchli urug’ boshlig’i esa qabila rahnamosi dyeb e’lon qilingan. Qabilalar yuzaga kyelish jarayoni kishilarning ovchilik va va ko’chmanchi chorvachilik bilan birga dyehqonchilik va ibtidoiy tyemirchilikka o’ta boshlagan, boshqacharoq qilib aytganda aqliy tabaqalanish mulkiy tabaqalanishga o’ta boshlagan davrga to’g’ri kyeladi. Elat dyeyilganda qabilalar ittifoqi, kishilarning til, hudud, iqtisodiy va madaniy jihatdan tarixan tarkib topgan birligi tushuniladi. Aksariyat holatlarda qabilalar ittifoqi yaylov va suv uchun tyez-tyez bo’lib turadigan janjallarda o’zini himoya qilish yoki g’olib chiqish maqsadida barpo etilgan elatni, xalqning millat bo’lib shakllanishidan oldingi bosqichi dyeyish mumkin. Kishilarning bir hududda elat bo’lib yashashlari 316
qon-qarindoshlik, umumiy manfaatdorlik his-tuyg’ularini ko’paytirgan. Umumiy manfaatdorlik hissi va uni himoya qilish mas’uliyati esa davlatni vujudga kyeltirgan.
Xalq so’zi falsafiy nuqtai nazardan qaralsa, uni tarixning barcha bosqichlarida jamiyat vazifalarini hal etishga qodir, yurt yumushiga yaroqli va qobiliyatli qatlam, ijtimoiy birlik, tarix ijodkori dyeyish mumkin. Dyemak, balog’atga yetmaganlar aholi soniga kirsa ham xalq safiga kirishga hali erta. Millat kishilarning tarixiy tarkib topgan, umumiqtisodiy turmush, til, hudud birligi, madaniyat, ong va ruhiyat uyg’unligi dyemakdir. Millatni davlatsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Hozirgi o’zbyek millati ham urug’chilik va qabilachilik davrlarini, elat, xalq va millat shakllanishi jarayonlarini o’z boshidan kyechirgan. Manbalarda ko’rsatilishicha, milodgacha ikki ming yillikning o’rtalari va oxirlari (bronza asri) O’rta Osiyo, Afg’oniston, Hindiston va Eron hududlari tarixi hind va eron qabilalari yoyilishi bilan bog’liq. Ular hattoki Volga va Ural daryolari hamda Janubiy Sibir oralig’idagi yerlarda ham yashaganlar. Antropolog T.Xo’jayev qayd etishicha, bronza davrida O’rta Osiyoning janubiy qismida baland bo’yli, boshi cho’ziq, yuzi torroq irqning vakillari tarqalgan. O’rta Osiyoning shimoliy va cho’l hududlarida esa janub aholisidan farqli ravishda boshi dumaloq, yuzi juda kyeng va cho’ziq bo’lmagan qabilalar yashagan. Fanda janubiy qiyofali odamlar O’rta Yer dyengizi irqining vakillari dyeb ataladi. Bunga dalil sifatida Janubiy O’zbyekistonda topilgan qadimgi Must’ye davriga oid o’rta palyeolit bolaning Tyeshiktoshdan topilgan suyak qoldiqlarini ko’rsatish mumkin. Mazkur irqqa o’xshash tiplarning O’rta Yer dyengizi, Old va Janubiy Osiyoning ayrim rayonlarida topilishi diqqatga sazovor. Ular Old Osiyo, Myesopotamiya, Eron, Afg’oniston, O’rta Osiyo, Hindiston kabi katta gyeografik hududga yoyilganlar. SHimoliy qiyofali odamlar esa Janubiy Sibirdan to Qozog’iston, O’rta Osiyoning shimoliy-sharqiy qismidan Ural va Volga bo’yi yerlarigacha tarqalgan. Taniqli arxeolog A.Sagdullayev fikricha, ana shu bronza davridayoq O’rta Osiyoda yuqorida eslatilgan qadimgi janubiy va shimoliy qiyofadagi odamlar vakillarining qo’shilish jarayoni boshlandi hamda aynan shu davrda o’lkamizda yashagan qabilalar O’rta Osiyoning qadimgi xalqlariga asos solganlar. Milodgacha ikki ming yillikning oxiri - birinchi ming yillikning boshida O’rta Osiyo hududida o’ta murakkab etnik madaniy jarayonlar sodir bo’lib, unga ko’ra janubiy hududlardagi hosildor vohalar o’troq dyehqonchilik aholi tomonidan o’zlashtirilishi boshlangan bo’lsa, shimoliy viloyatlarda ko’chmanchi chorvador qabilalar tarqala boshlaydi. Ko’chmanchi chorvadorlar bilan o’troq dyehqonchilikda band bo’lgan aholi o’rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy aloqalar avj oladi. O’rta Osiyo arxeologik va palyeontropologik tadqiqotlarga ko’ra, taraxiy-madaniy va etnik jihatdan insoniyat tarixiy taraqqiyotning eng ilk davrlaridan boshlab, O’rta Osiyoga Old Osiyodan ko’chib kyela boshlagan va kyeyinchalik ovchi tyerimchi qabilalarning ko’chish jarayoni davom etib turgan. Bunga Machay g’oridan topilgan myezolit (eramizdan avvalgi VII-VI ming yilliklar) davriga oid odam suyagi qoldiqlari va juda ko’p moddiy buyumlar dalil bo’ladi. Bu makondagi madaniy qatlamlarga o’xshash topilmalar Toshkyent vohasida, Turkistonda, Janubiy Qozog’iston va Old Osiyo mamlakatlaridagi myezolit obidalaridan topilgan buyumlarga o’xshaydi. Palyeontropologik tadqiqotlar mazkur makonlarda yashagan aholi yevropoid irqiga mansub ekanligini tasdiqlagan. Topilmalar O’rta Osiyo aholisining qadimdan qo’shni elatlar, ayniqsa Janubiy va G’arbiy qabilalar bilan aloqada bo’lganligini isbotlaydi. Mahalliy etnoslar eng qadimgi davrdan boshlab o’zaro aloqada bo’lgan urug’ qabilalarning umumiy xo’jalik -madaniy xususiyatlari tufayli asta-syekin butun mintaqada tarqalib, ildiz ota boshlagan. SHu sababdan taniqli sharqshunos olim S.P.Tolstov "Orol bo’yini O’rta Osiyodagi etnogyenyetik jarayonning eng muhim tuguni" dyeb ta’riflagan. CHunki bu yerda Janubiy yuksak o’troq dyehqonchilik madaniyati bilan shimoldagi Orol- Kaspiy dashtlaridagi chorvador qabilalar madaniyatlarining o’zaro chatishuvi ro’y byergan. Eramizdan avvalgi II ming yillik o’rtalarida Xorazmga Tozabog’yob madaniyatiga oid qabilalarning kyelishi dastlabki hind-yevropa va hind-eroniy qabilalarning shimoli-g’arbdan katta ko’chishi bilan bog’liq bo’lishi ehtimoldan holi emas. O’rta Osiyoning Janubiy mintaqalarida Tozabog’yob madaniyatining O’rta Osiyoga yirik ko’chishlaridan darak byeradi. Bunday qabilalalarning janub, janubi-g’arb va janubi sharq tomon kuchli harakati eramizdan .avvalgi II ming yillik oxiri - I ming yillik boshlarida ro’y byerganligi tarixdan ma’lum. Mazkur chorva qabilalari eramizdan avvalgi XI-IX asrlarda O’zboy, Atryek, Tajan, Murg’ob, Amudaryo, Sirdaryo kabi daryolar bo’ylab ko’chib o’tganlar. Antropolog T.Xo’jayevning aniqlashicha, O’zbyekistonning hozirgi hududiga shimoli-g’arbiy tomondan Yevropaning yuqori polyeolit, myezolit va nyeolit aholisi vakillari kyela boshlagan, janubdan esa janubiy yevropoid tiplar kyelib hududimiz aholisining ko’pchiligini tashkil qilgan. Uning fikricha, o’sha davrdan boshlab o’zbyek xalqining shakllanishida o’ziga xos yevropoid komponyentlar asos bo’lgan. Bunga dalil sifatida O’zbyekistonning Janubiy qismiga Yevropadagi andronov madaniyatining kirib kyelishini ko’rsatish mumkin. Bu davrda irqiy o’zgarishlar ro’y byerib, yevropyeoidlogik yaxlitlik buziladi va 317
mongoloid elyemyentlar paydo bo’ladi. Eramizdan avvalgi I ming yillikda O’rta Osiyoda katta ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar ro’y byerdi. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, shahar qal’alarining paydo bo’lishi, yirik sug’orish va mudofaa inshootlarining qurilishi kabilar tyekin qo’l myehnatisiz mumkin emasdi. Qo’shni Eron, ayniqsa Midiya davlati (er.avv.VII-VI asrlar), ahamoniylar impyeriyasi (er.avv. VI-V asrlar) tashkil topishidan ilgariroq O’rta Osiyoda 2 ta quldorlik davlati - Baqtriya va Xorazm paydo bo’lganligi to’g’risida fors va yunon manbalari xabar byeradi. Mazkur manbalar, "Tosh qabrlarga bitilgan rasmlarda (Pyersyepol saroyi), zardo’shtiylar "Avyesto"sida, Rim, YUnon va Xitoy manbalarida hozirgi Osiyoliklarning qadimiy ajdodlari Sak-Massagyetlar, YUechji, Kangyuy (qang’ar), usun va boshqa elatlar tilga olinadi. YUnon tarixchilari aytishicha Yevroosiyoning katta hududlarida yashovchi qabilalar umumiy "Skiflar" nomi bilan atalgan. Tadqiqotchi Pliniy esa o’sha davrda O’rta Osiyoda 20 ga yaqin turli nomda qabilalar borligi to’g’risida xabar byergan. YAna skiflarning ikkita yirik qabilasi: saklar va massagyetlar xususida ham qayd etiladi. YUnon olimlaridan Efor (milodgacha 405-330 yillar) quyidagilarni yozgan: "Qo’yboqar saklar, skiflar tarkibiga kiruvchi kabilardir. Ular soddadil ko’chmanchilar toifasidan bo’lib, don yetishtiradigan Osiyoda istiqomat qiladilar. Saklar bir joydan ikkinchi joyga ko’chib yuradilar va biya suti bilan tirikchilik o’tkazadilar". YUnonistonlik Strabon (milodgacha 63-28 yillar) va Pompyey Trog (milodgacha I-milodiy I asr) asarlarida saklar va massagyetlarning qaysi xalqqa mansubligi, ular egallagan hududlar to’g’risida qimmatli ma’lumotlar byeriladi. Pompyey Trog shunday yozadi: "Kaspiy dyengizidan boshlab skiflarning katta qismi daylar (Qoraqumda), ulardan sharqda yashovchi qismi massagyetlar va saklar dyeb ataladi… Skiflarni hamma vaqt eng qadimiy xalq dyeb hisoblab kyelganlar. Qadimiylikda ular misrliklardan qolishmaydilar". Milodgacha VI-V asrlarda toshga o’yib yozilgan ahamoniylar yozuvlarida saklarning uchta qabilaviy birlashmalari ko’rsatib o’tilgan: "Saka-Tigroxouda" So’g’diyonaning sharqiy-shimolida, Sirdaryoning o’ng tomonida - Toshkyent viloyatlari, Yettisuv va Janubiy Qozog’iston yerlarida yashaganlar. Ularni "CHo’qqayma qalpoq kiygan saklar" dyeyishgan; " Saka-Tiay-Tara-darayya" Sirdaryo va Orol dyengizi atrofida yashab, ularni "Daryo narisidagi saklar" dyeyishganlar; "Saka-xaumavarka" O’rta Osiyoning markaziy va janubiy qismida istiqomat qilishgan. Bu qabilalarning bir qismi o’troq holatiga o’tib, dyehqonchilik bilan shug’allana boshlasa, boshqa katta qismi esa tog’ va tog’oldida istiqomat qilishgan, cho’llarda ko’chib yurishgan. O’troq bo’lib yashagan qabilalar esa ilk tyemir asridan (milodgacha IX-VII asr) "So’g’diylar", "Baqtriyaliklar", "Farg’onaliklar" va "Xorazmliklar" dyeb atalgan. SHuni alohida qayd etish lozimki, qadimiy Baqtriya va Xorazmda yashagan hozirgi tojik, o’zbyek va qisman turkmanlarning ajdodlari asosan eroniy tillarning sharqiy shahobchasi va qisman turkiylashgan sak va skif tillarida so’zlashganlar. Umuman massagyet qabilalari konfyedyerasiya (birikma)siga quyidagi elatlar kirgan: qadimgi Sirdaryo havzasida, Amudaryoning sharqiy o’zanlari bo’yicha va Qoraqumda yashovchi apasyaklar; Sirdaryo o’rta oqimida joylashgan - daxatuxarlar; taxminan Zarafshon quyi oqimi va Amudaryo o’rta oqimida yashagan - dyerbiklar; Nurota tog’larida o’rnashgan - sakaravaklar; Sirdaryoning o’rta oqimida Tyan’shangacha cho’zilgan usunlar ham antik davrda xorazmiylarga kirgan. YUnon va Rim manbalarining Iskandar yurishlaridan kyeyingi xabarlariga ko’ra, mazkur qabila (elat)larning saklar dyeb umumiy nomlanishi tasodifiy bo’lmay, ularning til jihatdan bir etnik jarayon bilan bog’liq ekanligini tasdiqlaydi. Jahon tajribasiga ko’ra, millat faqat bir xalq vakillari asosida shakllanmagan. Hozirgi o’zbyek millatining tarkib topishida ham mahalliy xalqlar bilan birga ko’plab turkiy qabila va urug’lar ishtirok qilganlar. Undan tashqari qator tadqiqotlarda o’zbyek xalqi shakllanishida sakkiz muhim davr bo’lganligi qayd etilib, ular qatoriga ahamoniylar, makyedoniyaliklar, arablar va mo’g’ullar istilolari bilan bog’liq etnik jarayondagi o’zgarishlar tilga olinadi. Bu zabt etishlar, shubhasiz, Markaziy Osiy xalqlari madaniyatiga, tiliga, turmush tarziga ma’lum darajadagi o’z ta’sirini o’tkazgan. Ammo bu yurishlarning mahalliy xalqlar irqiy va etnik holatiga juda kam o’zgarishlar kiritgan, lyekin ular mahalliy xalq "qonini" va gyenyetikasini tubdan o’zgartira olmadilar. Ular son jihatidan ko’pchilikni tashkil qilgan mahalliy aholi tarkibiga singib kyetgan. Barcha tarixiy davrlarda mahalliy xalq kyelgindi aholidan hamisha ustun turgan. Milodgacha IV-III asrlardayoq O’rta Osiyoning shimoliy-sharqida turkiy tilli qabilalari mavjud bo’lib, ularning Xorazm, So’g’d, Baqtriya kabi yozuvlari o’sha joy aholisi ichida ishlatilgan. Yettisuvdagi saklarning bir qismi ham turkiy tilda so’zlashgan. Tushunarliki, O’rta Osiyoda qadimdan ikki xil: turkiy va sharqiy eroniy tillarda so’zlashuvchi aholi mavjud bo’lgan. Hozirgi o’zbyek millatining asosini ana shu ikki tilda so’zlashuvchi urug’lar, qabilalar va elatlar tashkil etgan. O’zbyek xalqining etnik shakllanishi uzoq davom etgan tarixiy jarayon bo’lib, uning
318
shakllanishidagi asosiy vosita ishlab chiqarishdagi, iqtisodiyotdagi va madaniy hayotdagi o’zgarishlar bo’lgan. Ko’pchilik olimlarning fikricha, "turk" so’zining etimologiyasi diniy e’tiqod bilan bog’liq. Akadyemik V.V.Bartol’d "turk" so’zi etnografik emas, balki siyosiy atama dyeb hisoblaydi. Uning fikricha, "Turk" so’zi "qonun asosida birlashgan xalqlar" dyegan ma’noni bildiradi. Akadyemik N.YA.Marr "Turk" ni ijtimoiy atama bilan bog’lab, uni yuqori tabaqali "Tar-xon" so’ziga o’xshatadi, hatto "Xudo" ma’nosini anglatadi, dyegan fikrni aytadi. Lyenon, V.Tomson, YU.Nyemyet kabi sharqshunos olimlar "turk" so’zini "qudrat", "kuch" dyeb tarjima qiladilar. Hozirgacha ayrim mualliflar mashhur "SHohnoma"dagi Turon so’zini Tur ismi bilan bog’laydilar va undan "turk" so’zi kyelib chiqqan dyeydilar. YAna bir guruh tadqiqotchilar esa "turk" atamasi "umumlashtirilgan qabilalar ittifoqining nomi" dyegan fikrni bildirganlar. Bu ittifoqning kyeng hududda joylashgan qabilalar birlashmasini anglatadigan "tur" so’ziga "k" harfi bilan qo’shilib, umumiy totyem nomi bilan "tur", "yuqori", "baland", "cho’qqi" yoki "tog’" ma’nolarini anglatadi. O’zbyek elatining shakllanishi eramizdan avvalgi I ming yillikning o’rtalaridan boshlab butun antik davr davomida etnik ildizi, xo’jalik- madaniy va turmush tarzi bir zamindagi hozirgi O’zbyekiston hududida yashagan mahalliy yevropoid irqiy elyemyentlarning asta-syekin sharqdan mongoloid irqiy elyemyentlarning tarqalishi natijasida yuzaga kyelgan etnik jarayon bilan byevosita bog’liq bo’lgan. Bu hudud eramizning u asridan boshlab xunnlar bilan sak- massagyetlar aralashmasidan tashkil topgan eftalitlar davlatiga kirgan. Bu davlat siyosiy jihatdan ko’pgina elatlarni, turli ijtimoiy- iqtisodiy tuzum, din va ibodatlarni birlashtirgan.
Antropolog olim T.Xo’jayev O’rta Osiyoning turli hududlarida topilgan 500 dan ortiq antropologik matyerial asosida hozirgi o’zbyek va tojiklarga xos antropologik tip «ikki daryo oralig’i tipi» milodgacha birinchi ming yillikning oxiri va milodning boshlarida Sirdaryoning o’rta va qo’yi oqimlarida shakllanib, kyeyinroq Farg’ona va Xorazm vohalariga, Zarafshon vodiysiga ko’chib o’tganligini isbot qildi. Bu esa fanda yaqingacha kyeng tarqalgan fikrlar, ya’ni o’zbyeklarga xos Markaziy Osiyo «ikki daryo oralig’i irqi» avvalo Volga daryosi bo’ylarida va Uralda sarmat qabilalari tarkibida shakllanib tarqaldi, dyegan yoki bu irq Baykal ko’li atrofida va Mo’g’iliston cho’llarida shakllanib, tayyor holda mahalliy aholiga o’z irqini tarqatdi, dyegan fikrni inkor qiladi. T. Xo’jayevning bu antropologik tadqiqoti natijalari yozma manbalarda ma’lum bo’lgan sak qabilalarining bir tarmog’i hisoblangan yuechjilarning janubga yurishi, YUnon- Baqtriya podsholigining istilo etilishi va Buyuk Kushon impyeriyasining barpo bo’lishi davriga to’g’ri kyeladi.
Ma’lumotlarga ko’ra, yuechjilarning janubi- g’arbga yurishi Iskandar vafotidan kyeyinroq boshlanib, ular YUnon- Baqtriya davlatini inqirozga uchratgan, ko’chmanchilarning boshqa bir katta qabila ittifoqi O’rta Osiyoning shimoliy qismida yarim o’troq va yarim ko’chmanchi Qang’ davlatini barpo etishda ishtirok etdi (milodgacha III- II asr). Ana shu davrda hozirgi Toshkyent viloyati va Janubiy Qozog’istonda «ikki daryo oralig’i tipi» bilan birga «qovunchi madaniyati» yuzaga kyeldi. Bu madaniyat ijodkorlari kangarlar bo’lishi kyerak. CHunki turkiylarning Movarounnahr va Xorazmning ichki hududlariga kirishi ana shu madaniyat yoyilishi davri bilan bog’liq. Milodning IV- V asrlarida shimoldan O’rta Osiyoning markaziy va janubiy tumanlariga xionitlar, kidariylar va eftalitlarning kirib kyelishi natijasida yerli aholining moddiy madaniyatidagi qadimgi an’ana kamayib, nozik va sifatli kulolchilik buyumlari o’rnini dag’al, yarim o’troq chorvachilik hunarmandchiligi egallay boshladi. Dyemak, bu o’zgarishlar turkiylarning kirib kyelishi bilan bog’liq edi va ular bu hududda milodgacha II- I asrlardan to milodiy VI asr o’rtasida ham istiqomat qilishardi.
Milodgacha birinchi ming yillikda Markaziy Osiyo, Sibir hamda shimoli- g’arbiy Xitoy yerlarida yashagan xalqlarning bir qismi turkiyzabon bo’lganligi manbalardan ma’lum. Issiqko’l yaqinidagi milodgacha IV- III asrlarga doir sak qabilalari qabridan qadimgi yozuv namunalari topildi. Bu oromiy imlosi asosida bitilgan yozuv «qadimgi turk yozuvi» dyeb tan olinmoqda. «Turk yozuvi» qadimgi Xorazm, So’g’d va Baqtriya yozuvlari singari O’rta Osiyoning shimoli- sharqiy hududlarida istiqomat qiluvchi turkiy tilli aholi yozuvi sifatida yuzaga kyelgan. Dyemak, «Turk yozuvi» qo’llanilgan yerlarda turkiy qabila va elatlar yashagan, ular ham juda erta o’z yozuviga ega bo’lganlar. Markaziy Osiyoning so’g’diylar, xorazmiylar va baxtarlar yashagan hududlarida sharqiy Eron tillar guruhiga kiruvchi so’g’d va xorazm tillarida so’zlashsalar, shimoli- sharqiy qismidagi aholi turkiy tilda so’zlashganlar va o’zlarining turkiy yozuviga ega bo’lganlar.
Hozirgi o’zbyek tili turkiy tillar nyegizida shakllangan bo’lsa, tojik- fors tili sharqiy Xuroson, ya’ni dariy tili asosida shakllandi. Dyemak, tojik tili hozirgi Tojikiston hududidan tashqarida Amudaryoning narigi tomonida, Murg’ob vohasi, hozirgi Afg’oniston va shimoli- sharqiy Eron zonasida shakllanib, asta- syekin eftalitlar davlati va turk hoqonligi sharoitida, ayniqsa somoniylar hukmronligining dastlabki davrida so’g’dlar yurtiga jadal kirib bordi. U dastlabki shahar va unga yangi aholi punktlarida yerli so’g’d tilini siqib chiqarib, markazlashgan somoniylar davlatining tiliga aylandi. So’g’d tilini hali XII asrda ham uchratish mumkin bo’lgan.
Qadimgi so’g’d va xorazm tillari o’zbyek va tojik tillarining hozirgi zamon tillari darajasiga chiqmagan bo’lsa- da, ana shu tillarda so’zlashgan qadimgi tub aholi- o’zbyek va tojiklarning elat sifatida shakllanishida dastlabki etnik qatlamini tashkil etgan. Lyekin bularning har ikkalasi ham to xalq bo’lib 319
shakllanishga qadar uzoq tarixiy yo’lni bosib o’tgan. Natijada ularning jismoniy- biologik tuzilishida bir xillik, aynan o’xshashlik sodir bo’ldi. Tadqiqotlarda bu tipni hozirgi zamon o’zbyek xalqi va voha tojiklariga xos «ikki daryo oralig’i tipi» dyeb qayd qilinadi. Aniqrog’i u milodgacha birinchi ming yillik oxiridan to milodiy IV asrgacha hozirgi O’zbyekistonning markaziy va janubiy shaharlari aholisi orasida syezilarli etnik qatlamga ega bo’ldi, ilk fyeodal munosabatlar yuzaga kyelishi davrida esa qishloq aholisi o’rtasiga ham kirib borganligi ma’lum.
XI asrda yashagan Maxmud Qoshg’ariy «Dyevoni lug’otit- turk» asarida turklarning ijtimoiy hayoti to’g’risida qo’yidagi ma’lumotlarni kyeltirgan: «Iskandar Zulqarnayn Turonni bosib olayotgan vaqtda turklar uzun, uchi cho’qqi burk kiyib, ot chopayotib, orqa tomondagi dushmanga mahorat bilan yoydan o’q otardi». Xuddi shunday ta’rifni skiflar davriga oid arxeologik qazishmalarga bag’ishlangan asarlarda S. Rudyenko ham takrorlaydi. Dyemak, qadimgi skiflar nomi bilan Sirdaryoning o’rta va qo’yi sohillaridan to Oltoygacha bo’lgan hududda ko’chib yurgan qabilalar turklarning ajdodi bo’lgan. Hozirgi zamon turkiyzabon xalqlarning soni 300 milliondan ortiq bo’lib, ular turli diniy e’tiqodga va 32 dan ko’proq bir-biriga yaqinroq tillarda so’zlashadilar.
O’rta Osiyo xalqlarining shakllanishida ma’lum rol’ o’ynagan eftalit qabilalar uyushmasi ham etnik jihatdan turkiylar tarkibiga kirgan. Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avyesto» da ahamoniylar va sosoniylar asoratiga tushib qolgan xalqlar orasida "tur" lar ham tilga olinadi. SHarq manbalarida Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida, unga tutash yerlardagi xalqlar «Turk» nomi bilan, ular istiqomat qilgan yerlar esa «Turon» va «Turkiston» dyeb atalib kyelingan. Firdavsiyning «SHohnomasi»da ham «Eron» va «Turon» atamalari, ko’plab tilga olinadi. Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida Alp Er To’nga davrida yashab kyelayotgan turkiy xalqlarning kyeng qatlamiga 539 yildan «Turkiston» dyegan nom byerilgandi.
O’rta Osiyo VI asrning ikkinchi yarmida to’la G’arbiy Turk hoqonligi tasarrufidan o’tgandan kyeyin, bu o’lkaga turkiy xalqlarning guruh- guruh bo’lib kirib kyelishlari yana tyezlashadi. Dastlab u hududimizning mahalliy aholi yashab ulgurmagan qismlariga o’rnashadi, kyeyin asta- syekin mahalliy aholi bilan yonma- yon, hattoki aralashib yashaydigan bo’ldilar, til jihatidan turkiylanish jarayoni ham kuchaydi.
Milodgacha birinchi ming yillikdan O’rta Osiyo dasht mintaqalarida yashagan xalqlar hududimizning markaziy va janubiy viloyatlariga o’troqlashuv jarayonini o’z boshidan kyechirib, ularning janubga siljishiga va YUnon- Baqtriya davlatining istilo etilishi natijasida Buyuk Kushon saltanatining barpo bo’lishi bilan yakunlangan bo’lsa, G’arbiy turk hoqonligi sharoitida cho’l aholisi Sirdaryo qo’yi oqimidan Markaziy Qizilqum orqali Samarqand atrofiga, so’ngra Qashqadaryoning Qarshi shahri orqali Sirdaryo viloyatidan ko’hna Tyermiz, Dalvarzin, SHohtyepa, Ayrimtom kabi qadimgi shaharlar va yirik manzillarga kyelib joylashgan. Ularning ikkinchi guruhi esa qadimiy Buxoro vohasi orqali Turkmanistonning janubiy viloyatlariga yetib borgan.
Tarixchi at- Tarobiyning «Payg’ambarlar, podshohlar va xalifalar tarixi» asarida ko’rsatishicha, arab istilosi arafasida Balx, Bodxiz, Xuttalon, CHag’aniyon, SHosh va hatto Buxoro aholisining katta qismini turklar tashkil etgan. Ular mahalliy xalqlar bilan aralashib yashash jarayonini o’z boshidan kyechirganlar, bu xalqlarga til jihatdan ta’sir o’tkazib, ularning tillarini turkiylashtirib bordilar. O’z navbatida ilgaridan o’troq turmush tarzida istiqomat qiluvchi mahalliy aholi xalqlar ham asosiy kasbi chorvachilik bo’lgan tarixiy xalqlarga o’z ta’sirini o’tkazganlar. Ammo til nuqtai nazaridan turkiy xalqlarning ta’siri shu qadar kuchli bo’lganki, arablar bosqini arafasidaMovarounnahr va Xorazmning tub yerli aholisi turklashib bo’lgan edi.
VIII asrning 30 yillarida arablar Movarounnahrda o’z hukmronligini mustihkamlab olgach, so’g’d tuprog’iga turklarning kirib kyelishi syekinlashdi. CHunki, arablar bu o’lkada hukmronlikni turk zodagonlaridan tortib olishgan edi. Arablarga qadar kyelib o’rnashib olgan turkiy qabilalarning arab hukmronligi sharoitida chuqurroq o’troq hayot tarziga ko’chishi tyezlashdi. SHosh, Farg’ona va Xorazmda turkiy xalqlar mahalliy xalqlar orasida tobora singib, o’troqlashgan turkiy va til jihatdan turklashgan yerli aholi «sart» dyeb ataluvchi etnik qatlamga aylanib bordi. Movarounnahr va Xurosonda arab mustamlakachiligidan chiqib, mustaqil davlatlarning tashkil topa borishi natijasida fors- dariy tili mahalliy aholining bir qismida shakllanib, badiiy adabiyot yuzaga kyeldi. Movarounnahr va Xurosonning forsiy- tojik tilida so’zlashuvchi aholining bir qismi XI asrdan o’zlarini tojik dyeb yurita boshlaganlar. Download 8.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|