Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti
Download 8.06 Mb. Pdf ko'rish
|
2-masala: IX- XII asrlarda sodir bo’lgan o’zbyek xalqi etnik shakllanishining ikkinchi bosqichida mahalliy aholining asosiy qismida hozirgi o’zbyeklarga xos qiyofa yuzaga kyeldi. Antropolog T. Xo’jayevning qayd etishicha, O’zbyekiston hududida XI asrga kyelib tub aholining antropologik qiyofasida birmuncha o’zgarishlar yuz byerdi. Bu holatni arxeologik qazishmalar natijasida qo’lga kiritilgan ayrim matyeriallar, ya’ni murdalarni astondonlarda ko’mish marosimlari aholi orasida kyeng tarqalgan, kishilar bosh suyagi shaklini sun’iy yo’l bilan o’zgartirish odatlarining yo’qolishi tasdiqlaydi.
X- XI asrlarda O’rta Osiyoning g’arbiy va janubiy hududlarida turkiy aholining jiddiy ko’payishi qoraxoniylar va saljuqiylar davlatlarining hukmronligi bilan bog’liq. Undan oldinroq turkiy tillar Farg’ona va 320
CHoch viloyatlarida, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida mahalliy tillarni siqib chiqargan va hukmron bo’la boshlagan. Xorazm vohasida mo’g’ul istilosidan kyeyin XIII- XIV asrlarga kyelib qadimgi Xorazm tili mutlaqo yo’qolib, turkiy tilning o’g’uz shyevasi singadi, lyekin mahalliy aholini turkiylashtirish jarayoni qadimiy yuksak madaniyatli elatlar etnik tuzilishiga ta’sir qilmagan. Ana shu turkiy siyosiy birlik nyegizida turli elyemyentlarning qo’shilib kyetishi jarayonida ancha kuchaydi. O’sha davrda umumiy til va shyevalarda gapiradigan barcha elatlar va qabilalar asta- syekin yaqinlashib (birikib) o’zbyek va boshqa O’rta Osiyo turkiy xalqlar etnogyenyeziga poydyevor qo’ygan edilar. Ayniqsa, bu jarayon Farg’ona, So’g’d, CHoch va Xorazm, qisman Buxoro aholisi orasida jiddiy sur’atlar bilan ro’y byergan. YAna mazkur jarayonga bu yerga islom dinining kyelishi va uning aqidalari mahalliy elat va xalqlarning musulmonchilik mafkurasi asosida o’zaro yaqinlashtirish va do’stona munosabatlarni mustahkamlashga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
Ayniqsa, X asr oxiri- XI asr boshida Markaziy Osiyoning katta hududlarida qoraxoniylar davlati vujudga kyelishi munosabatlari bilan Movarounnahrga Oltoy, Yettisuv va SHarqiy Turkistondan kirib kirib kyelgan turgash, tuxsi, qorliq, chigil, o’g’uz, argil kabi qabilalar o’lkaning turk va sharqiy eron tillarida so’zlashuvchi aholisini tarkibini etnik jihatdan yanada boyitdi. Bu davrga kyelib turkiy etnik qatlamning ustunligi bir qadar ta’minlandi, boshqacharoq aytganda, Qoraxoniylar davlati sharoitida turkiy xalq yanada shakllanib, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlandi.
Turklarning bu davrda o’zlari yashagan hududda katta mavqyega ega ekanligi va yaratuvchilik ishlarni amalga oshirib ulgurganligi to’g’risida Maxmud Qoshg’ariy qo’yidagi so’zlarni bitadi: «Butun Movarounnahr, YAnkandan SHarqqacha bo’lgan o’lkalarni turk shaharlaridan dyeb hisoblashning asosi shulki, Samarqand- Syemizqand, SHosh- Toshkand, O’zgand, Tunkand nomlarining hammasi turkchadir. «Qand» turkcha shahar dyemakdir. Ular (turklar) shu shaharlarni qurdirdi va shunday nom qo’ydilar. Hozirgacha ham shunday kyelmoqda. Bu yerlarda forslar ko’paygandan (ahamoniylar zamonida) so’ng ular Ajam shaharlari kabi bo’lgan. Hozirgi turk o’lkalarining chyegarasi Abyeskun dyengizi (Kaspiy) bilan o’ralgan. Rum o’lkasidan va O’zkanddan CHingacha cho’ziladi. Uzunligi byesh ming farsax, eni uch ming farsax, hammasi sakkiz ming farsaxdir», «Bu gaplar bo’lganiga, dyeydi - X asrda ijod etgan Buxoro tarixchisi Abu Bakr Narshaxiy, - hozir uch ming yildan ortiqroq vaqt o’tdi». Tushuniladiki, Mahmud Qoshg’ariy turklar haqida byergan ma’lumotlari faqat X- XI asrlargagina taalluqli bo’lmay, balki uning eamonidan qariyb uch ming yil muqaddam sodir bo’lgan edi.
Maxmud Qoshg’ariyning «Dyevoni lug’atit- turk» asarida Amudaryo bilan Sirdaryo oralig’ida hamda unga tutash bo’lgan hududlarda qadimdan istiqomat qilib kyelgan turkiy xalqlarning nomlari va turar joylari qo’yidagicha kyeltiriladi: «Turklar aslida yigirma qabiladir… Har bir qabilaning sanoqsiz allaqancha urug’lari bor. Myen bo’lardan asosiysini, ona urug’larini yozdim, shahobchalarini tashladim. Faqat o’g’uz turkmanlarining mayda urug’larining mayda urug’lari ham, ularning mollariga qo’yiladigan byelgilarini ham yozdim, chunki odamlarda bularni bilishga ehtiyoj bor edi. SHarqdan boshlab har bir qabilaning turar joylarini birin- kyetin tartib bilan ko’rsatdim. Rumdan kun chiqargacha bo’lgan musulmon va boshqalarni zikr qildim. Rumga yaqin birinchi qabila bajanak, so’ng qifchoq, o’g’uz, yamak,boshqirt, basmi, so’ng koy, so’ng yaboku, so’ng totor, so’ng qirg’iz kyeladi. Qirg’izlar CHin yaqinidadir. Bu qabilalar hammasi Rum yog’idan kun chiqargacha cho’zilgandir. So’ng chigil, so’ng tuxsi, so’ng yag’mo, so’ng ig’roq, so’ng jaruk, so’ng jumul, so’ng uyg’ur, so’ng tangqut, so’ng xitoy. Xitoy- CHindir. So’ngra tafg’och. Bu- mochindir. Bu qabilalar janub bilan shimol o’rtasidadir».
Turkiy tilga asos bo’lmish korlik- chigil lahjasi rivoj topdi va yozma adabiyot darajasiga ko’tarildi. Bu lahja hududda istiqomat qiluvchi aholining umumiy tili bo’lib qoldi. YUsuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig», Maxmud Qoshg’ariyning «Dyevoni lug’atit- turk», Ahmad YAssaviyning «Hikmatlar» asarlari mana shu davrning ijobiy mahsulidir. Qoraxoniylar davrida butun Movarounnahrda aholining turkiy tilda so’zlashuvchi qatlami, jumladan til jihatidan turklashgan so’g’diylar ham jamiyatning ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayoti ustun bo’lishiga qaramay, Samarqand, Buxoro shaharlarida va boshqa ayrim joylarda fors- tojik tilida so’zlashish va yozish davom etdi. Bu hol faqat adabiy doiralarda emas, balki rasmiy mahkamalarda ham syezilarli darajada bo’lgan. Lyekin Farg’ona va SHosh vohalarida, Xorazmda turkiy tilda so’zlashuvchilar qatlami fors- tojik tilida so’zlashuvchilarga nisbatan ustun bo’lib, uning ta’siri Samarqand va Buxoro kabi shaharlar muhitiga ham jadal kirib borgan. SHunday qilib, asrlar osha Movarounnahr, Xuroson va Xorazmda sodir bo’lgan o’sha murakkab siyosiy vaziyatda muttasil davom etgan etnik jarayonlarga qaramay, o’zbyek va tojik xalqlari bir o’lkada yonma- yon yashadi, o’zaro jadal iqtisodiy va madaniy munosabat olib bordi, tashqi dushmanlarga qarshi kurashdi. Bu ikki tilda so’zlashuvchi ikki xalq asrlar davomida etnik va til jihatidan aralashib, chatishib kyetdilar. Bu etnik jarayonga baho byergan Garvard univyersityetining ilmiy xodimi S. Karlayn o’zining «Islom Karimov- yangi O’zbyeiston Pryezidyenti risolasida: «O’zbyeklar turkiy millat (xalq) guruhiga mansub, biroq o’z etnogyenyezi bo’yicha ular Markaziy Osiyoning boshqa xalqlaridan ko’ra turkiy tilli bo’lmagan tojiklarga yaqinroqdirlar. O’zbyeklarning ham, 321
tojiklarning ham ildizlari So’g’d, Xorazm, Baqtriya, Farg’ona mintaqaning qadimiy shahar sivilizasiyasiga borib taqaladi. Har ikkalasi ham o’rta asrlarning Movarounnahr turklari tomonidan so’g’diylar, baqtriyaliklar, parfiyonlar, xorazmiylar bilan birgalikda yaratilgan buyuk madaniyatga voris», - dyeb haqli ravishda ta’kidladi.
Taniqli tarixchi olim B. Axmyedov va A. Asqarovlarning «O’zbyekiston xalqining kyelib chiqish tarixi (dastlabki mulohazalar)» maqolasida ta’kidlashicha «O’zbyeklar yaxlit xalq sifatida X asrga kyelib shakllandi. Hududiy, iqtisodiy, madaniy va til birligiga ega bo’ldi».
1219- 1221 yillarda CHingizxon istilochilarining Movarounnahrni qo’lga kiritishlarida ishtirok etgan harbiy qo’shinlar tarkibiga mo’g’ullar bilan bir qatorda turkiylar va turklashgan mo’g’ullar ham kam bo’lmagan. SHular jumlasiga qorliqlar, barloslar, totorlar, markitlar, kuralovutlar, burkutlar, qo’ng’irotlar, jaloyirlar, boyovutlar, baxrinlar, sulduslar va boshqalarni kiritish mumkin. Tabiiyki, bu turkiy qabilalar o’zbyek xalqining etnik shakllanishini yanada boyitdi.
Ammo mo’g’ul istilosi o’zbyek va boshqa xalqlarning tashqi qiyofasiga syezilarli iz qoldirmaganligini ta’kidlab o’tish joizdir. Sabablardan biri shuki, XII asr oxirida CHingizxon tashkil etgan yirik davlatda mo’g’ullar soni 0,7 million kishidan ko’p bo’lmagan. Agar har olti kishidan bittasi askarlikka olingan bo’lsa, unda uning qo’shinlari soni 100- 110 ming kishidan iborat bo’lgan. Lyekin o’sha davrda 80 million aholisi bo’lgan Xitoyga qilingan harbiy yurishda mo’g’ullar qo’shinining asosiy qismi yo’qotilgan edi. Ular O’rta Osiyoga bostirib kirganlarida CHingizxon armiyasining ko’pchiligi turkiylardan tashkil topganligi ma’lum. Mo’g’ul qo’shinlari o’sha davrda Muhammad Xorazmshoh davlatida 20 milliondan ko’proq yerli aholi tarkibiga o’z ta’sirini syezilarli darajada o’tkaza olmagan. SHu sababli ham mahalliy aholida mo’g’ul irqi alomatlari dyeyarli namoyon bo’lmaganligini ko’rish mumkin. 3. O’zbyek xalqining etnik shakllanishida uchinchi bosqich XV asr oxiri- XVI asr hisoblanadi. Bu davrda Markaziy Osiyoga Dashti Qipchoq o’zbyeklari kirib kyeladi. SHarofiddin Ali YAzdiyning «Zafarnoma»sida O’rta Osiyo va u bilan qo’shni hududlarda– XIV-XV asrning birinchi yarmida istiqomat qilgan 24 ta turkiy qabila va urug’larning nomlari qayd etilgan. SHular jumlasiga Sirdaryo va Amudaryo oralig’idagi o’lkalarga XIII asrda CHingizxon va XVI asr boshida Muhammad SHayboniyxon boshchiligida Dashti Qipchoqdan ko’chib kyelib, o’troqlashib kyetgan qabila va urug’lar orasida 10 dan ortiq qabilalar: kang’lilar, lochinlar, qatag’onlar, byesh yuzlar, qozoqlar va boshqalar bo’lgan. CHunki bular mazkur yurtlarda qadimdan istiqomat qilib kyelgan turkiyzabon qabilalar bo’lganlar.
XVI asr boshida Dashti Qipchoqdan Movarounnahrga ko’chib kyelgan turk- mo’g’ul qabilalari mahalliy turkiyzabon xalqdan son jihatdan juda kam bo’lgan. Ularning umumiy soni 24- 26 qabiladan oshmagan. Manbalarda ko’rsatilishicha ularning nomi qo’yidagilardan edi: qo’shchi, nayman, uyg’ur, qurlovut, giroyli, qiyot, qo’ng’irot, tangut, echki, durmon, yoboku, xitoy (kidonlar avlodidan), chimboy, shunqorli, shodbakli, iyjon, qavchin, mang’it, jurg’un, ming, bachkird (boshqird), mojor, solur qoxon, echki, bahri. XVI asrda bu qabilalar soni 40 taga yetgan: baxrin, byesh yuz, durmon, jaloyir, kyenagas, mang’it, ming, mojor, nayman, olchin, orlot, suldus, tongyoruq, uyg’ur, xalaj, xitoy, shirin, o’tarchi, qang’li, qatag’on, qipchoq, qo’ng’irot, qiyot, arg’in, yobu, mo’g’ul, sajovat, tuboyi, tama, kyeroit, qorliq, saroy, turk, uyshin va h.k. XVII asrga kyelib ularning soni 50 dan oshgan, ya’ni qo’yidagi 20 ga yaqin qabila qo’shilgan: buyrak, qirq, qo’rama, dug’doq, yuz, kyelachi, uzz, kulon, ayonlik, ko’karab, qo’shoyoq, uyrot, bulochi, makrit, fulovchi, shaboyat, myesit.
Qisqasi, Oltin O’rdaning mamlakati O’zbyekiya qismida shakllangan o’zbyek xalqining shimoliy qatlami Turkistonda, uning Markaziy qismi Movarounnahrda va Janubiy hududi Xurosonda qadimdan, Alp Er To’nga zamonidan yashab kyelayotgan turkiy qatlamga kyelib qo’shilgan edi. SHimoliy Turkistondan ko’chib kyelgan aholi ham, navkarlar ham bu yerda yashovchi xalq bilan qon- qardosh, dindosh, mashabdosh, tildosh edilar. Jonli so’zlashuv tilida, talaffuzda bir ozgina farq bo’lsada, adabiy til bitta- umumiy edi. Turkiy shoirlar Otoyi, Lutfiy, Sayfi Saroyi, Muhammad SHayboniy, Ubaydiy va boshqalarning shye’riyat tili Ahmad YAssaviy hikmatlariga juda yaqin. YUqorida nomlari qayd etilgan qabilalarning aksariyati o’zbyek nomini olmaganlar. Ular dastlab turk va o’z qabilalarining nomi bilan atalgan. Bu qabilalarning otlari ko’pgina tarixiy manbalarda, hozirgi O’zbyekiston hududida joy nomlari tarzida saqlanib kyelmoqda. Mirzo Ulug’byekning yaqin safdoshi Ali Qo’shchi Samarqandiy qo’shchi qabilasidan bo’lgan. Husayn Boyqaroning zabardast amiri Zununbyek Arg’un shunday epchil bo’lganki, kyetma- kyet sakkiz otning ustidan sakrab o’ta olgan. U kyelib chiqishiga ko’ra arg’un qabilasiga mansub. Husayn Boyqaroning Ibrohim Dulday va Ibrohim CHig’atoy dyegan byeklari dulday va chig’atoy qabilalaridan. Ryespublikamizdagi Do’rmon, Arg’un, Qipchoq, No’g’ayqo’rg’on, Kangli qishloqlari, Qo’ng’irot, CHimboy, Nukus shaharlari turkiy qabilalar nomi bilan bog’liq. Ilgari turk xalqi dyeyilganida Onadulilik qarindoshlarimiz emas, balki o’zbyeklar bag’riga singib kyetgan hamyurtlarimiz tushunilgan. YAna shunisi diqqatga sazovorki, 1920 yilda Turkiston aholisi ro’yxatdan o’tkazilganida hududimizda yashaganlarning ko’pchiligi, ayniqsa Farg’ona vodiysi (Andijon, O’sh, Jalolobod, Namangan, O’zgan, Marg’ilon, Qo’qon, 322
Xo’jand), Toshkyent va Samarqand viloyatlarida millat to’g’risidagi savolga «turk» dyeb javob byerishgan. SHuningdyek, bu savolga «o’zbyek», «sart», «qurama» dyeb javob byerganlar ham ko’p bo’lgan.
Turkiyalik qarindoshlarimiz ko’p asrlar davomida o’zlarini avvaliga «saljuqiy turklar», kyeyin «usmonli turklar» dyeb davlatlarini nomini esa Usmonlar saltanati, Usmoniylar xalifaligi, Kamol Otaturk zamonida o’zlarini «turk», davlatini «Turkiya jumhuriyati» dyeb e’lon qilganlar. 1920 yilda Usmonlilar xalifaligi byekor qilinib, yangi davlatga qanday nom qo’yish masalasi munozaraga sabab bo’ldi. Bir guruh kishilar bu jumhuriyatni «Turkiston» dyeb atashni taklif etganlarida, boshqa uzoqni ko’ra bilgan kishi «Turkiston bizning ona yurtimiz, Turkistonning o’z vorislari bor, turkistonlik yurtdoshlarimiz kyelajakda hurriyatga chiqajaklar, o’z mamlakatlarini Turkiston dyeb atajaklar, qardoshlarimizning milliy qadriyati- Turkistonga tyeginmaylik, bu tarixiy va shukuhli nom o’zlariga buyursin», dyegan to’g’ri taklifni o’rtaga tashlagan. SHu tariqa yangidan asos solingan jumhuriyatga «Turkiya jumhuriyati» dyeb nom byerilgan.
SHu o’rinda atoqli turk tadqiqotchisi Ziyo Ko’kalpnning 20- yillarda Turkiyadagi ijtimoiy- siyosiy vaziyatning tahliliga bag’ishlangan «Turkchilik asoslari» maqolasidagi («Fan va turmush», 1990 yil, 2- son) ushbu satrlarni eslash joizdir: «Xalq firqasi hukmronlikni millatga, ya’ni turk xalqiga byerdi. Xolbuki, Onaduli inqilobiga qadar, davlatimizning, xalqimizning, millatimizning hattoki tilimizning nomi «usmonli» dyegan so’z edi, «turk» dyegan so’z og’izga olinmasdi». SHunday qilib, rasmiy ravishda 1920 yillardan boshlab turk atamasi onadulilik qarindoshlarimizga tyegishli bo’lib qoldi. Turk xalqi dyeganda Turkiya jumhuriyatida yashovchi tub aholi tushunila boshladi. Turkiy xalq dyeganda esa, qadim zamondan boshlab Turonzamin va Turkistonda yashab kyelgan o’troq turkiy xalq- o’zbyeklar nazarda tutiladigan bo’ldi. «Turkiy» iborasi o’rniga qarab, yana boshqa qo’shimcha ma’nolarni ham anglata boshladi. Masalan, turkiy xalqlar dyeyilganida barcha turk xalqlari, elatlari va qavmlar tushuniladi, bu tushunchaga Turkiyalik turklar ham kiradi. Dyemak, barcha turkiy xalqlarning ildizlari tyeran, tomirlari bir ekan.
XIX asr oxiri- XX asr boshlarida butun dunyo turkiy xalqlarining birlashishi uchun harakat bo’lgan edi. Ammo, bir qator davlatlarda, ayniqsa Rossiya impyeriyasida, kyeyin sobiq Sovyet ittifoqida, Xitoyda hamda turkiy xalqlarni o’z ichiga qamrab olgan ba’zi boshqa davlatlarda turkiy dunyo birligi g’oyasi «panturkizm» dyeb atalib, eng og’ir siyosiy xatolardan biri sifatida ayblash uchun qo’llanib kyelindi. Aslida turkchilik (panturkizm) tushunchasining o’ziga xos tomonlari bo’lishiga qaramay u slavyanchilik (panslavizm), gyermanchilik (pangyermanizm), eronchilik (paneronizm), mo’g’ulchilik(panmo’g’inizm) kabi mohiyat jihatdan tushunchalarni qamrab oluvchi umumiyroq tushunchaga kiradi.
Stalin shaxsiga sig’inish davrida millatchilikka va fyeodal o’tmishning qodiqlariga qarshi kurash shiori ostida foliyatida o’z xalqining etnik shakllanishini o’rganishga, uning ko’p asrlik tarixiga murojaat qilishga, madaniy myerosi, an’ana va urf- odatlarini saqlab qolish va boyitishga harakat qilgan kishilar ayovsiz ta’qib qilindi.
Har qanday xalqning etnik tarixi unga byerilgan nomga nisbatan qadimiydir. SHunga ko’ra, o’zbyek xalqi va uning kyelib chiqishi tarixi ham uning nomiga nisbatan qadimiydir. «O’zbyek» etnonimi XV- XIV asrlarda arab va fors- tojik tillarida bitilgan tarixiy asarlarda, aniqrog’i Hamidulloh Kazviniy (1281- 1350), Nosiriddin ibn al- Furat (1334- 1404), Al- Asadiy (1377- 1447), Nizomiddin SHomiy (XVasr), Abdurazzoq Samarqandiy (1413- 1482), Xondamir (1475- 1535) va boshqalar asarlarida, XV asr boshlarida Dashti Qipchoqning sharqiy qismida, ya’ni Orol va Kaspiydan to G’arbiy Sibirning SHimoliy hududlarigacha, Itil (Volga) va YOyiq (Urol) daryolarining sharqiy sohillaridan Balxash ko’li va CHu vohasigacha bo’lgan yerlarda istiqomat qilgan turk- mo’g’ul qabilalari shu nom bilan atalgan. Ayrim tarixchi olimlar (P. P. Ivanov, A. YU. YAkubovskiy, CHaplichka, Xilda Xukam) «o’zbyek» etnonimini Oltin O’rda xoni O’zbyekxon (1312- 1342)ning nomi bilan bog’lab, o’sha xonlikdagi qabilalar (burqut, qiyot, qo’shchi, iyjon, qo’ng’irot, uyshun (usun), o’tarchi, nayman, jot, chimboy, koflik, kyenyegas, durmon, kurlonut, tuboyi, mang’it, nukuz (nukus), tangut, uyg’ur, xitoy (qoraxitoy), toymas, echki, tuman, ming va b.), shu vaqtdan boshlab «o’zbyeklar» dyeb, ular ko’chib yurgan mamlakat esa «mamlakati o’zbyek» dyeb ataldi dyeydilar. X. Vambyeri «Turkiy xalq» nomli asarida «o’zbyek» dyegan so’zning siyosiy va ijtimoiy ma’nosiga e’tibor qilib, qo’yidagilarni yozadi: Muhammad SHayboniyxon XVI asr boshida Tyemuriylarni inqirozga uchratgandan kyeyin Markaziy Osiyoda yuzaga kyelgan uch xonlikda yashovchi turkiy xalqlar bu nomni qabul qilishgan, lyekin Oltin O’rdada «o’zbyek» dyegan nom ancha oldin ma’lum bo’lib, musulmoncha tarbiyalangan dyeb tushunilgan. YAna u kishining fikricha, u yerdagi «o’zbyek» nomi O’zbyekxon (1312- 1342) bilan bog’liq. U xonlikdagi turk- mo’g’ul aholisining islom dinini qabul qilishida g’oyat zo’r faoliyat ko’rsatgan Abulg’ozining so’zlari bilan aytganda, «u fuqarolariga islom dinini qabul qildirishda juda katta g’ayrat ko’rsatgan va buning natijasidi jo’ji xalqi, ya’ni Oltin O’rda turklari «o’zbyek» dyegan nomni olishgan». X. Vambyeri yana Amir Tyemurning tarixchisi SHarafiddin Ali YAzdiy qishloqda yashovchilarni «o’zbyeklar» dyeb ko’rsatganligini qayd etish bilan birga XIV asrda ko’p joylarda O’zbyekxonning yangi dinga o’tkazish ishlari birdaniga muvaffaqiyat qozonmagan va ular musulmonlikni qabul qilishmagan, islom
323
diniga kirganlar musulmon dyeyilgani kabi chig’atoylar, nug’ay, saljuqiylar va usmonlilar o’z nomi bilan, O’zbyekxon targ’ib qilgan dinni qabul qilganlar esa hukmdorning, targ’ibotchining nomi bilan «o’zbyeklar» dyeb atala boshlagan. Dyemak, SHayboniyxondan ancha oldin Volga va YOyiq daryolari bo’ylab yashab kyelgan ko’plab turk- mo’g’ul aholini jamlovchi bir «o’zbyek» nomi bilan atashgan. Nihoyat «o’zbyek» dyegan so’z qaysi ma’noni bildiradi dyeganda, u kishi shunday fikr bildiradiki, bu so’z «o’z» va «byek» so’zlaridan iborat bo’lib, shulardan birinchisi asl, ajoyib, tagi mustahkam, ikkinchisi esa byek, sardor ma’nosini bildiradi, qisqasi bu so’zning tom ma’nosi «asl byekdir». O’zi aslini olganda «o’zbyek» dyegan so’z ancha kyeyin turkiylashgan va majorlar Yevropaga kyelmasdan oldinroq ham ishlatilgan. X. Vambyeri XI- XII asrlarda bu so’z shaxsiy va qabila nomi sifatida ma’lumligini ham qayd qiladi. V. V. Grigor’yev va A. A. Syemyonovlar yuqorida qayd etilgan «o’zbyeklar» Oq O’rda (Dashti Qipchoqning sharqiy qismi)da ko’chib yurgan turk- mo’g’ul qabilalariga taalluqli, O’zbyekxon hokimiyati esa Oltin O’rda (YOyiq) va Itil (Volga)ning G’arbiy tarafidagi yerlarida joriy bo’lgan, dyegan fikrni bildiradi. Boshqa bir guruh olimlar (G. Xovors, M. Pyellio va b.)ning gaplariga qaraganda Dashti Qipchoqda ko’chib yurgan turk- mo’g’ul qabilalarining bir qismi o’zlarining erkin tutganliklari sababli shu nom (o’zbyek, ya’ni o’z- o’ziga byek) bilan atalgan.
Taniqli tarixchi olim M. Vahobovning yozishicha, «o’zbyek» so’zining lug’aviy ma’nosi «o’zbyek»ni ifoda qilsa ham, ammo tarixda bu so’z qabila edimi yoki faqat atoqli ismgina edimi, bizga noma’lum. Tilshunos olim X. Doniyorov ham «o’zbyek» so’zining lug’aviy ma’nosi «o’zi byek», «o’zimizning byek», «o’ziga mustaqil- o’ziga xon» dyegan ma’nolarni anglatishini qayd qiladi. YAna ba’zi bir manbalarda «o’zbyek» so’zi «yengilmas- qaysar», «zo’r» ma’nolarini, hatto "xudo" so’zi bilan bog’liq ma’nolarni bildiradi, dyegan fikrlar ham bor. Lyekin ularning barchasi ilmiy tahlil qilinmagan. SHuni eslatish zarurki, Jizzaxning «o’zbyek» qishlog’ida yashovchi aholi, biz o’zbyeklar urug’idan dyeb hisoblaydi. Alishyer Navoiy «Saddi Iskandariy»da «o’zbyek» so’zining urug’ yoki qabila nomi sifatida talqin qiladi.
Maxmud Qoshg’ariy asarida barcha o’zbyek urug’lari ko’rsatilmagan, yuqorida qayd qilinganidyek, unda asosiylaridan 20 tasini eslatadi, xolos. Tarixiy manbalarda, jumladan, «Qitmir» va «Nasabnoma» kabi qo’lyozma risolalarda ularning ro’yxati byerilgan. Profyessor X. Doniyorovning «o’zbyek xalqining shajara va shyevalari» kitobida 92 o’zbyek urug’idan bittasining nomi («Boyonuti nusxasi»da) o’zbyek, dyeb ko’rsatish bilan birga, o’zbyek xalqi dialyektik va shyevalarida o’zbyek urug’ining ro’yxati 300 dan ortiq, dyeb qayd qiladi. Asli bu raqam haqiqatga to’g’ri kyelmaydi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, o’zbyeklarning kyelib chiqishi kabi ularning etnik tuzilishi ham nihoyatda murakkab va ko’p asrlik tarixiy taraqqiyot natijasida ko’plab o’zgarib kyetgan. Ayniqsa, turk- mo’g’ul elat va qabilalar o’rtasida hoqimiyat va yer- mulk uchun son- sanoqsiz o’zaro kurashlar, katta qabilalar tomonidan mayda urug’ qabilalarning buysundirilib, ba’zi yirik elatlarga singib kyetishi, buyuk ko’chishlar va qabilaviy birikmalarning paydo bo’lishi kabi etnik jarayonlar ayrim elatlar nomlarining ham o’zgarib kyetishiga sabab bo’lgan.
XIII- XIV asr yozma adabiyotlarida «o’zbyek» atamasi yuqorida qayd etilganidyek ham urug’, ham qabila yoki elat nomi sifatida kyeng qo’llanilgan edi. Bu fikrni XIV asr tarixchisi Rashiddinning «Jomye’- at- tavorix» asarida, XIV- XVII asrlarda ijod etgan shoirlar Atoiy, Lutfiy, Turdiy kabi ijodkorlarda ham uchratish mumkin.
Ko’rinadiki, «o’zbyek» so’zining lug’aviy ma’nosida aytarlik darajada chalkashliklar yo’q. Faqat «o’zbyek» ayrim tarixiy davrlari yoki aholi guruhlari talaffuzida «o’zbak» dyeb atalish hodisasi uchraydiki, bu o’rinda «o’zbyek» so’zining lug’aviy ma’nosi o’zgargani yo’q. Unga sharqona o’ziga xos stilistik noziklik byerib aytilgan xolos. Bu borada A. Navoiyning mazkur so’zni «o’zbakim» dyeb g’urur bilan tilga olishining o’zi kifoya.
«O’zbyek» so’zi bilan bog’liq asosiy noaniqlik, bu so’zning kyelib chiqishi, qachondan boshlab xalq (etnos) ma’nosini anglatishini va O’rta Osiyoda qachondan byeri qo’llanilganini tushuntirish sohalarida ko’proq uchraydi. Kyeyingi paytda chop etilayotgan ayrim adabiyotlarda, sodir bo’layotgan gazyeta va jurnallardagi maqolalarda «o’zbyek» nomi bilan tanilib kyetgan qavmlarni O’rta Osiyoda, xususan O’zbyekistonda qadimdan yashab kyelmagan va shuning uchun ular O’zbyekistonning qadimgi madaniyatining yaratilishiga hissa qo’shgan emas, o’zbyeklarning Samarqand va Buxoroda yaratilgan byebaho boyliklarga hyech qanday aloqasi yo’q dyegan o’ta noto’g’ri safsatalar tarqatilmoqda. Bunga misol tariqasida, 1989 yili sobiq Sovyet Ittifoqi tyelyeko’rsatuvining «Vzglyad» («Nigoh») dasturi vaqtida jurnalist G.Borovikning ana shunday asossiz chiqishini ko’rsatish mumkin.
Aslida shunday noto’g’ri da’volar taniqli rus tarixchisi A. V. YAkubovskiyning 1941 yilda yozilgan «O’zbyek xalqining kyelib chiqishi masalasiga doir» dyegan kitoblaridan boshlangandi. U shunday dyeb yozadi: «Biror xalqning shakllanish sharoitini, uning nomlanishini tarixan farqlay bilish kyerak. «O’zbyek» nomining o’zi faqat XIV asrdagina kyelib chiqqan…Ko’chmanchi o’zbyeklarning hozirgi O’zbyekistonning hamma hududlarida bo’lmaganidyek ham har holda uning asosiy qismida turkiy tilda gaplashuvchi, ya’ni 324
turk va turklashgan zich aholiga to’g’ri kyeldilar… ushbu turkiy tilli aholiga faqat uning oxirgi qismi sifatida qo’shilib unga o’zlarining nomlarinigina byerdilar xolos».
Achinarlisi shuki, A.YU.YAkubovskiyning bu noilmiy qarashlari kyeyinchalik qator olimlarimiz tomonidan qaytarilib, oktyabr’ to’ntarishiga qadar «o’zbyek» nomi bilan faqatgina Sirdaryo bo’ylaridagi «mamlakat-i- O’zbakiya» («Dashti Qipchoq») dyeb ataluvchi davlat hududidagi aholi bilan bog’liq, u davrda Movarounnahr xalqi turk- tojiklardangina iborat bo’lgan, bu o’lkada «o’zbyek» atamasi XVI asr boshidan, ya’ni SHayboniyxon istilosidan kyeyingina paydo bo’ldi, oktyabrgacha o’zbyek xalqi mavjud bo’lsa-da, o’zbyek millati bo’lmagan va u sosialistik millat sifatida ikkinchi jahon urushi arafasidagina, ya’ni SHo’rolar davrida shakllandi, dyegan noto’g’ri fikrlar bildirildi.
Endi eng ko’p yillar davomida sobiq ittifoq fanida millatga, hattoki uning nomiga nisbatan shovinistik, sinfiy va empirik yondashuvlarning ustunlik qilganini ochiq aytishimiz zarur. Sinfiy yondashuvga ko’ra millat faqat kapitalizm myevasi. Empyerik yondoshuvga binoan millat tashqi byelgilari bilangina ta’riflanadi: 1) iqtisodiy; 2) til; 3) hududiy; 4) ijtimoiy- psixologik, madaniy birlikka ega bo’lgan tarixan shakllangan jamoa sifatida qaraladi. Ammo ijtimoiy hayot shuni ko’rsatadiki, millat chuqur, qadimdan boshlanadigan tarixiy ildizlarga ega va uni tashqi ko’rsatkichlar bilangina byelgilash noto’g’ridir. SHu borada, fikrimizcha, milliy masalaga Oykumyenik yondashuv haqiqatga yaqinroqdir. Ushbu yondashuvda millat mohiyati uning atrofidagi aloqadorlikdan mavjud bo’lgan millatlar tizimi bilan, ya’ni Oykumyenasi tarkibida bo’lgan millatlararo munosabatlar majmui bilan byelgilanadi. Dyemak, xalqning millat darajasiga ko’tarilishi ham Oykumyena shakllanishi bilan chambarchas boqliqdir.
Haqiqatda, hozirgi o’zbyek millatining asosini tashkil qilgan yerli aholi qadim qadimdan doimo o’z tyevarak- atrofidagi davlatlar va xalqlar bilan o’zaro aloqada bo’lgan, ular bir- birining etnik shakllanishida ham ma’lum darajadagi ta’sirlarini o’tkazganlar. Ayniqsa, o’zbyek xalqi shakllanishida ishtirok qilgan turli turkiy qavmlardan uchtasini alohida qayd etish zarur: 1) qorluq- chigil (turk- barloslar ham shunga kiradi); 2) qipchoq (ular qadimdan «o’zbyek» nomi bilan atalib kyelingan); 3) o’g’uz (bular ham qisman «o’zbyek» nomi bilan yoki «o’g’uz», «xorazmlik», «urganchi» dyegan nomlar bilan atalib kyelingan). Mazkur uchta komponyentdan (qisman) korluk- chigil va o’g’uzlarning hozirgi O’zbyekiston hududida qadimdan yashab kyelayotganligi haqida adabiyotlarda aytarli darajada e’tirozlar yo’q. Lyekin qipchoqlarning bu hududda yashashini SHayboniyxon istilosi davri bilan bog’lash ayrim muammolarni kyeltirib chiqarmoqda.
Aslini olganda, turkiylarning qipchoq- o’zbyeklar toifasi ham O’rta Osiyoda, O’zbyekistonda juda qadimdan yashagan. SHunga ko’ra «o’zbyek» so’zi qo’llanilishi ham ayrim tarixchilar aytganidyek XVI asrdan, ya’ni SHayboniylar sulolasi hukmronligi davridan boshlangan emas. U so’z juda erta XI asrdan, hatto antik davr oxiridan ma’lum. Tilshunos olim, profyessor Hamdam Byerdiyorovning yozishicha - XI asrda yashagan arab sayyohi YOqut o’zining «Sayohatnoma»sida Movarounnahrda va Xorazmda «o’zbyek» nomi bilan yashagan qavmlarni uchratish mumkin. XI asrda yashagan M. Qoshg’ariyning «Turk so’zlari lug’ati»da «o’zbyek» so’zi uchratilmasa-da, lyekin uning zamonida «o’zbyek» so’zi mavjud dyegan xulosani chiqarish mumkin.
Dyemak, ««o’zbyek» so’zi kishi nomi sifatida ham, elu- qavm sifatida ham yuqorida qayd etilgan manbalarning guvohlik byerishicha juda qadimdan ma’lum bo’lgan. Bu o’rinda X. Vambyerining «o’zbyek» so’zi ancha kyeyin turkiylashgan va majorlar Yevropaga kyelmasdan oldinroq ham ishlatilgan» dyegan fikrini qayta eslash ham foydadan holi emas.
Tarixchi olimlar M. Ermatov va R. Agyeyevalarning fikricha, «o’zbyek» dyegan nomi O’rta Osiyoda ilgaridan yashagan «o’z»lar va «oz»lar ataluvchi qabilalar nomidan kyelib chiqqan. Profyessor X. Doniyorov ham «o’zbyek», «o’zgan», «o’zkyent» kabi so’zlar yasalishidagi umumiylikdan kyelib chiqib, bu atamalarning o’zaro bog’liqligini ko’rsatgan. To’g’ri, u kishi «o’zbyek» so’zi «o’z» qabilalari nomidan kyelib chiqqanligini ochiq aytmagan. Lyekin XIII asr o’rtalarigacha Sirdaryo o’rta oqimlarida mavjud bo’lgan Ishqi- O’zkyent va Kirgi- O’zkyent qo’rg’onlarida hamda ilk o’rta asrlarda ham Farg’ona vodiysidagi O’zgan shahrida «o’z» qabilalariga mansub kishilarning yashaganligiga qarab, «o’zbyek» atamasi «o’z» etnosi bilan bog’liq, dyegan xulosaga kyelish mumkin.
SHarqshunos olim L. N. Yeftaxova «Yenisyey qirg’izlarining arxeologik yodgorliklari» nomli asarida «o’z» so’zi to’g’risida fikr bildirib, bu so’z qadimgi elat (xalq) nomini ataganligini aytadi. Uning fikricha, qadimgi Yenisyey daryosida «o’z» nomi bilan atalgan xalq yashagan ekan, ya’ni «o’z» so’zi etnonimidir.
SHarqshunos olimlar V. Radlov va S. Ye. Malovlar ham o’rxun va Yenisyey yodgorliklar bo’yicha yozgan ishlarida «o’z» atamasi va shu so’z bilan atalib kyelingan davlatning, byeklik, xonlik va sultonlikning nomi ifodalangan, dyeb ko’rsatadilar. Dyemak, «o’z» so’zi xalqning nomi «byek», «o’z» nomidagi xalqning byekligi yoki sultonligidir.
Ma’lumotlarga ko’ra, G’arbiy Turk hoqonligida 50 ga yaqin qabilalar O’rta Osiyo xalqlari tarkibiga singishgan. Ular orasida VI- VIII asrlarda Turk va Turkash xonliklari tarkibida bo’lgan «o’z» dyeb 325
nomlangan yirik turkiyzabon qabilalar ham bo’lgan. VIII asrning 60 yillarida CHu va Il daryolari havzalari qarluqlar tomonidan egallanishi munosabati bilan «o’z»larning bir qismi Sirdaryo sohillariga Orol dyengizining shimoli- g’arbidagi yerlarga, Farg’ona vodiysining shimolidagi tog’li hududlarga o’rnashganlar. Kyeyinchalik ular Nurota tog’lari atrofida, Qarshi cho’lida, Zarafshon vohasida va Tojikistonning laqay o’zbyeklari egallagan hududlarda yashaganliklari ma’lum. Dyemak, «o’zbyek» atamasining «o’z» turkiy qabilasining nomi bilan bog’liqligidan kyelib chiqilib, bu nom O’zbyekiston hududida VIII asrdan ma’lum edi dyeyish mumkin.
Movarounnahrda «o’zbyek» nomi bilan yashab kyelgan qavmlarning katta mavqyega ega bo’lganligi va ular nufuzli toifa vakillari dyeb hisoblanganligini A. Navoiyning quyidagi misralaridan bilish mumkin:
SHoxu toju xil’tyekim, myen tomosha qilg’ali,
O’zbakim, boshida qalpoq, egnida shirdog’i bas.
Ko’rinadiki, XVI asr boshida Muxammad SHayboniyxon istilosigacha ham Movarounnahrda «o’zbyek» atamasi qo’llanilgan, «o’zbyek» dyegan qavmlar yashagan va ular o’zlarining yuqori mavqyega ega bo’lganliklari sababli shu hududda yashaydigan barcha xalqlarning umumlashma nomi bo’lib xizmat qilgan. Dyemak, turkiylar hozirgi o’zbyek xalqining etnik shakllanishidagina emas, balkim uning nomlanishida ham ishtirok qilgan.
Bunday tajribani jahon xalqlari tarixida ham uchratish mumkin. Misol tariqasida dunyoning e’tiborli xalqlaridan ba’zilarining inglizlar, fransuzlar, ruslarning kyelib chiqishiga va ularning nomlanishiga murojaat qilaylik. Inglizlarning xalq bo’lib shakllanishida Britaniya orollarida milodgacha birinchi ming yillikda istiqomat qilgan gal va britt qabilalari ishtirok etgan. Milodning V- VI asrlarida bu yerga Yevropa qit’asidan angl, saks, yut va boshqa gyerman qabilalari ko’chib o’tadilar. SHu vaqtdan, ya’ni VI asrdan boshlab Britaniya orollarida ko’chib yurgan barcha qabilalar umumiy nom- angllar (inglizlar) nomi bilan atala boshlandi.
Fransiyaning milodgacha birinchi ming yillik o’rtalarida xalqi gallar dyeb atalardi. U asrda bu mamlakatga ham gyerman qabilalari: burgundlar va franklar ko’chib kyeladilar. Fransuzlar o’z nomni o’sha franklardan olishdi. Ruslarga kyelsak, ularning rus xalqi nomini olishi milodning IX- XIII asrlarga to’g’ri kyeladi. Bundan avval ular ham turli nomlar: vyatichi, krivichi va hokazo nomlar bilan atalgan. Rus nomini ularga Dnyepr o’rta oqimlarida ko’chib yurgan rodiy (ross, rus) qabilalari byergan. O’zbyeklarning kyelib chiqishi ham shunday, lyekin bizning tariximiz juda uzoq o’tmishga ega. YAna o’zbyek xalqining nomlanishi bilan bog’liq bo’lgan holatga e’tibor byerishimiz o’rinli. Ba’zi manbalarda, xususan XIX asrdan O’zbyekistonning shahar aholisi, ya’ni Zarafshon, Farg’ona, Qashqadaryo, Surxondaryo, Toshkyent, Xorazm kabi yerlarda yashovchi, umuman O’rta Osiyo shahar aholisiga nisbatan «sart» atamasi qo’llanilgan. Hatto ko’pgina adabiyotlarda bu atamani butun o’zbyeklarga, mahalliy xalqqa yevropaliklar tomonidan byerilgan nom sifatida, kamsitib va haqoratlab, «sart», «tuzyemyes» atamasini ishlatganlar. Aslida bu atamaning turkiy so’zga aloqasi yo’q. «Sart» so’zi qadimgi hind va fors tillariga xos bo’lib «sartavan» yoki «sarbon» so’zining qisqarganidir. Lug’aviy ma’nosi karvonni boshlab boruvchi yoki sar (forscha- bosh), sor (forscha)- tuya, sarbon- tuya yetaklovchi dyegan ma’noni bildiradi. Mahmud Qoshg’ariy «sart» so’zini «savdogar» dyeb ko’rsatdi. YAna «sart» dyeyiladigan o’troq, dyehqonchilik, bog’dorchilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanuvchi aholi tushuniladi. «Sart»: so’zining ma’nosi turli davrlarda turlicha bo’lgan. Arab manbalarida «sart» dyeyilganida Movarounnahrdagi barcha musulmonlar tushunilgan. Mo’g’ullar Xorazmshohlar davridagi barcha fuqarolar «sart» dyeb atalgan. Navoiy zamonida barcha tojiklarni «sart» dyeb atash odat bo’lgan. Aslida, «sart» so’zi etnik nom bo’lmagan. Bu nom aholining kasb- koriga qarab farqlovchi ibora bo’lganligi uchun elat nomini anglata olmas edi. SHu sababli «o’zbyek» atamasi kyeng xalq ommasi ichiga kirib borishi bilan «sart» so’zi istye’moldan chiqib kyetdi.
SHunday qilib, o’zbyek xalqining etnik shakllanishi uzoq davom etgan murakkab jarayondir. SHunga ko’ra o’zbyek xalqining asosini hozirgi O’zbyekiston hududida bir nyecha ming yillar davomida yashab kyelgan mahalliy saklar, massagyetlar, so’g’diylar, baxtarlar, xorazmiylar va boshqalar tashkil qilgan. Turli davrlarda uzoq va yaqindan, tyevarak- atrofdan kyelgan qabilalar, elatlar va xalqlar vakillari davr o’tishi bilan yerli aholiga ma’lum darajada o’z ta’sirini o’tkazgan. O’zbyek xalqining etnik shakllanishi jarayonining barcha bosqichlarida mahalliy aholi tashqaridan kyelganlariga nisbatan son jihatidan ustun bo’lgan. SHu bois antropologik nuqtai nazaridan mahalliy aholining etnik qiyofasini va tashqi ko’rinishini tubdan o’zgartira olmadi. Yerli xalqning nomi, ya’ni gyenyetikasi aytarli o’zgarmadi va qadimiy ajdodlarimizga xos antropologik xususiyatlar hozirgacha saqlanib qoldi.
Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida, uning atrofida yashagan xalqlar kyeyingi 2,5- 3 ming yil davomida mintaqamiz mustaqilligi uchun kurashganlar, davlat mustaqilligi va barqarorligi iqtisodiy va madaniy rivojlanish ta’minlangan davrlarga bir nyecha bor tarixda ilg’or millat darajasiga ko’tarilgan. Bu millatning o’z davriga mos tili, hududiy chyegaralari, diniy e’tiqodi, urf- odatlari, siyosiy tuzumi va iqtisodiy jarayoni bo’lgan. Lyekin ularning barchasi hozirgi o’zbyek xalqining o’tmishdoshlari, ajdodlari edi. 326
O’zbyek xalqining uzoq davrda bosib o’tgan yo’lini va jahon tarixidagi syezilarli o’rnini xaraktyerlab, taniqli adib CHingiz Aytmatov o’zining «CHo’qqida qolgan ovchining ohi- zori» kitobida qo’yidagilarni ta’kidlaydi: «O’rta Osiyoda istiqomat qiladigan va O’zbyekiston atrofiga birlashgan xalqning ko’p asrlik tarixi bor. Bu xalq o’zini o’zbyeklar dyeb ataydi, uzoq davom etgan mashaqqatli yo’lni bosib o’tgan, yuksak taraqqiyot cho’qqisiga ko’tarildi. Bu muborak yurt g’alaba nashidasini ham suradi, mag’lubiyat alamini ham tortadi. Lyekin doimo birlikni asrab kyeladi, boshqa ko’pchilik xalqlarning uyg’onishiga, taraqqiyotiga asos yaratib byeradi. Bu yurtning har bir qarichi o’ziga xos g’aroyib tarixga ega.
Download 8.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling