Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti
Download 8.06 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xorazmshohlar davlati
- Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti
- O’quv mashg’ulotining maqsadi
- O’quv faoliyati natijalari
|
Qorahoniylar davlati Markaziy Osiyoning o’rta asr tarixida muhim o’rin tutgan va xiyla uzoq davr hukm surgan (X-XII asrlar) turkiy Qorahoniylar sulolasi to’g’risida so’z yuritar ekanmiz, bunda shu narsani chuqurroq anglamoq joizki, hozirgi Markaziy Osiyo mintaqasining ko’pgina hududlarida, ayniqsa uning sharqiy qismida juda qadim davrlardan buyon turli nomlar bilan atalgan turkiy qabilalar, elatlar yashab kelgan. Ular mahalliy sug’dlar va boshqa xalqlar bilan yonma-yon yashab, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hamkorlik va aloqalarda bo’lib, birgalashib tarix yaratganlar, ijtimoiy taraqqiyot jarayoni tezlashuviga munosib ta'sir ko’rsatganlar. Turkiy elatlarga mansub qorluklar, chigillar, yag’molar, to’xsilar, turgashlar, arkular, yabakular, o’g’izlar, qirqizlar, qipchoqlar va boshqalar nafaqat Sharqiy Turkiston va Yettisuv kengliklari bo’ylab, balki shuningdek Farg’ona, Shosh vohalarida, mintaqaning boshqa hududlarida ham istiqomat qilganlar. Qorluklar tarixiga oid "hudud al-Olam" kitobida nahl qilinishicha, turkiy elatlar yashagan hududlarda gavjum qishloqlar bilan birlikda o’ziga xos yuksak madaniy hayotga ega bo’lgan ko’plab shaharlar ham mavjud bo’lgan. qorluklarda rivojlangan dehqonchilik bilan birga hunarmandchilik, chorvachilik, savdo-sotiq sohalari ham ancha taraqqiy topgan. Boshqa turkiy qavmlar ham o’ziga xos ijtimoiy rivojlanish darajasiga va turmush tarziga ega bo’lganlar. Bu esa ularda davlatchilik tizimining xiyla mustahkam negizda vujudga kelib, takomillashib borishida muhim axamiyat kasb etdi. Mintaqamizning sharqiy hududida, hozirgi Yettisuv, Sharqiy Turkiston o’lkalarida X asr o’rtalariga kelib turli turkiy qavmlar, elatlarning o’zaro birikuvi va qo’shiluvi davomida Qorahoniylar davlatining yuzaga kelganligi buning yaqqol ifodasi bo’ldi. Bu davlatning tayanch negizining yaratilishida ayniqsa qorluq, chigil va yag’mo elatlarining o’rni va ta'siri katta bo’lgan. Mazkur davlatga asos solgan siymo Satuk Abduo’lkarim Bug’roxon (qoraxon) yag’molar qavmiga mansub bo’lgan. Qoraxon so’zining lugaviy ma'nosi esa turkiy qabilalarda "ulug’", "buyuk" degan tushunchani anglatgan. Bu davlatning qudrati yuksalib, u tez orada katta hududlarni o’z qo’l ostiga kirita boradi. Uning poytaxti Sharqiy Turkistonning Bolasog’un shahri bo’lgan. Abduo’lkarim Bug’raxon vafotidan keyin (955y) uning vorislari davrida Markaziy Tyonshan va Yettisuv o’lkalari egallandi. Endilikda Qoraxoniylar Somoniylar hukmronlik qilayotgan Movarounnaxr yerlarini butunlay egallashga kirishadilar. Bu davrda Somoniylar davlatining chukur ichki ziddiyatlar, sinfiy ixtiloflar orkasida tanglik holatiga tushib qolganligidan foydalangan Qoraxoniylar hukmdorlari - Hasan va Nasr Bug’raxonlar yetakchiligidagi qo’shin Somoniylar qarshiligini qiyinchiliksiz yengib, ikki bor (992-999 yillarda) poytaxt Buxoroni egallaydi. Oqibatda butun, Movarounnaxr - hududlari Qorahoniylar tasarrufiga o’tadi. Bu voqea XI asr boshlarida sodir bo’ladi. Shu tariqa, Qorahoniylar xukmronligi katta hududlarga yoyiladi. 1041 yilga kelib Qorahoniylar hokimiyati ikkiga: markazi Buxoro bo’lgan harbiy xonlikka va markazi Bolasog’un bo’lgan sharqiy xonlikka bo’linib ketadi. 309
Keyingi xonlik tarkibiga Talas, Isfijob, Shosh, Sharqiy Farg’ona, Yettisuv va Qashg’ar yerlari kirgan. Qorahoniylar davlatining boshqaruv, idora qilish tizimini ko’zdan kechirarkanmiz, ularda Somoniylardan farqli o’laroq markaziy boshqaruv tizimiga qaraganda hududiy boshqarish tartibi ko’proq o’rin tutgan. Buning asosiy sababi shuki, xonlik hududlari nihoyatda bepoyon bo’lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat iloqxonlar tomonidan nisbatan mustaqil idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro, Yettisuv v.b.). Iloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to’lovlarni markaziy hokimiyat hukmdori – Tamg’achxonga yuborib, amalda o’z mulklarini mustaqil boshqarganlar. Qorahoniylarning Movarounahrdagi hukmronligi murakkab ijtimoiy-siyosiy vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlarda kechganligini ta'kidlamoq joizdir. Ayniqsa xonlikning muhim hayotiy markazlari hisoblangan Samarqand, Buxoro, Balx va Termiz kabi joylarni qo’lga kiritish uchun Saljuqiylar, Qoraxitoylar bilan ko’p bor urush harakatlarini olib borishga to’g’ri kelgan. Xususan Saljuqiylarning so’ngi podshohi Sulton Sanjar (1118-1157) Qorahoniylarning Movarounahrdagi hukmdori Arslonxon (1102-1130)ning zaiflashib qolganligidan va mahalliy ruhoniylar fitnasidan foydalanib, Samarqand va uning atroflarini bosib oladi. Shundan so’ng Qorahoniylar sulolasiga mansub mahalliy xonlar amalda Sulton Sanjarga tobe bo’lib qoladilar. Biroq ko’p o’tmay bu hududlar yangidan sharqdan bostirib kelgan Qoraxitoylar ta'siriga tushib qoladi. Faqat 1211 yilga kelib, ya'ni so’ngi Horazmshoh-Alouddin Muhammad (1200-1220) davrida Qorahoniylarning Movarounahrdagi rasmiy boshqaruvi butunlay barham topadi. Qorahoniylar davrida Movarounahrning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida bir qator muhim o’zgarishlar yuz beradi. Birinchidan, Qorahoniylar o’lkani zabt etgach, bu yerda ko’p asrlardan buyon hukm surib kelgan yerga egalik qilishning muhim shakli - dehqon mulkchiligini tugatib, bu mulklarni davlat tasarrufiga oladilar. Bu mulklar o’z navbatida Qorahoniylarga tobe bo’lgan sodiq amaldorlar, harbiy lashkarboshilar, davlat xizmatchilari yoki ularga yon bosgan yuqori ruhoniylar, din peshvolariga mulk qilib beriladi. "Dehqon" tushunchasi shundan boshlab amalda mulk egasi emas, balki yerni ishlovchi, unda mehnat qilib kun kechiruvchi ijtimoiy toifa maqomiga ko’chadi. Ikkinchidan, Qorahoniylar davriga kelib yer-mulkka egalik qilishning "iqto" va iqtadorlik munosabatlari yanada chuqur ildiz otadi. Iqtadorlar o’z tasarrufidagi hududlarda yashovchi aholidan olinadigan soliqlar evaziga katta daromadlar olganlar. Uchinchidan, O’rta Osiyo hududlarining Qorahoniylar davlati tarkibiga o’tishi yerli aholi etnik tarkibida ham muhim o’zgarishlarni vujudga keltira bordi. Qorahoniylar hokimiyatining bu hududga yoyilishi ayni zamonda turkiy qavmlar, urug’-qabilalarning sharqiy hududlardan ko’plab miqyoslarda kelib, o’rnashib, o’troqlashuviga sezilarli ta'sir ko’rsatdi. Buning natijasida XI-XII asrlarga kelib Movarounahr aholisi tarkibida turkiy etnoslar uzil-kesil ustivorlikka ega bo’ldi. Bu esa, shubhasiz, o’zbek xalqining etnik shakllanishi jarayonida xal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Ayni chog’da turkiy tilning iste'mol doirasi to’xtovsiz kengayib bordi. Shu bilan birga bu tilning mahalliy xalq, elatlarning adabiy tili sifatidagi mavqei va maqomi ham tarkib topib bordi. Go’zal va nafis qadimgi turkiy, ya'ni eski o’zbek adabiyotining ijodiy namunalari hisoblangan Mahmud Qoshg’ariy, Yusuf Xos Xojib va Ahmad Yugnakiylarning betakror ijodiyoti bunga yorkin dalil bo’la oladi.
Xorazm vohasi o’zining qulay strategik va jug’rofiy mavqei xamda qadimdan rivojlangan hudud bo’lganligidan, u Markaziy Osiyo mintaqasida turli davrlarda kechgan muhim tarixiy jarayonlarda alohida o’rin tutib, o’z muayyan ta'sirini o’tkazib borgan. Vatanimiz hududida miloddan avvalgi so’ngi ming yillik boshlaridagi ilk davlatchilik tuzilmalari ham shu hududda vujudga kelgan. Milodimizning turli bosqichlarida ham Xorazmshohlar sulolasi nomi bilan hukmronlik qilgan hukmdorlar xonadoni tarixdan ma'lum. Bular: IV-X asrlarda afriqiylar xonadoni, 995-1017 yillarda ma'muniylar (Ma'mun I, Abdulhasan Ali, Ma'mun II), 1017-1041 yillarda esa 310
oltintoshiylar (Oltuntosh, Horun) sulolalari Xorazmshohlar unvoni bilan davlat boshqaruvini amalga oshirganlar. Biroq ming taassufki, XI asrning boshlarida yuz bergan tarixiy jarayonlar taqozosi bilan Xorazm davlati tanazzullikka uchrab, zaiflashib, mintaqaning boshqa sulolalari, chunonchi avval boshda G’aznaviylar hukmronligi (1017-1044), undan so’ng buyuk Saljuqiylar boshqaruvi ta'siriga tushib qolgandi. Shuningdek XI asrning 40 yillarida sharqdan bostirib kelgan ko’p sonli Qoraxitoylar ham Xorazm yerlarini ishg’ol etib, bu hududlardan belgilangan miqdordagi xiroj to’lovlarini olish huquqini qo’lga kiritgandilar. Binobarin, XI asr ikkinchi yarmiga kelib Xorazm oldida yangidan mustaqillikka erishish vazifasi ko’ndalang bo’lib turardi. Bunda shuni ta'kidlash joizki, Xorazmning qaytadan mustaqillikni qo’lga kiritishi, bugina emas, hududiy jihatdan kengayib, butun-butun o’lkalarni o’z tarkibiga kiritib, qudratli saltanat darajasiga ko’tarilishi, so’ngra uning pirovardida inqirozga yo’liqishi - bu jarayonlar yangi sulola - Anushtaginiylar sulolasi (1097-1231) nomi bilan uzviy bog’liqdir. Xususan saljuqiy hukmdorlardan Malikshoh (1071-1092) davrida katta obro-martabaga erishgan harbiy lashkarboshi Anushtaginning Xorazm hukmdori etib tayinlanishi (1077-1097) hamda ko’p o’tmay uning Xorazmshoh unvoniga sazovar bo’lishi - bu Xorazmning mustaqillikka erishishida jiddiy qadam bo’lgan edi. 1097 yilda uning o’rniga Xorazm taxtiga o’tirgan va Xorazmshoh unvoni sohibi Qutbiddin Muhammad o’lka mustaqilligini ta'minlashda muhim rol o’ynagan. Qutbiddin Muhammad ham Saljuqiylar hukmronligini tan olgan holda Xorazmni idora qildi. Biroq shunga qaramay o’lkaning har tomonlama rivojlanishi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishi uchun ham muhim imkoniyatlar topa bildi. Zero, Xorazmning jug’rofiy qulayligi, iqlim sharoiti, Buyuk Ipak yo’li chorrahasida joylashganligi - bular o’lkaning tez yuksalib borishiga imkon tug’dirdi. Xorazm mustaqilligini ta'minlash, uning
sarhadlarini kengaytirishda Qutbiddin Muhammadning o’g’li Jaloliddin Otsizning (1127-1156) o’rni alohidadir. Negaki u Qorahoniylar kuchsizligidan va Saljuqiylar zaifligidan foydalanib, o’z davlati qudratini yuksaltira bordi. Uning 1141 yilda oltin tangalar zarb ettirib muomalaga chiqarishi ham Xorazm mustaqilligining muhim belgisi bo’lgan. U Qoraxitiylar bilan kelishib, ularga har yili 30 ming dirxam miqdorda to’lov to’lash sharti bilan amalda o’z davlatining ichki mustaqilligini ta'minlaydi. Xorazmning mustaqil davlat sifatidagi ravnaki, hududlarining benihoya kengayib borishida Alovuddin Takashning o’rni katta bo’lgan. Uning hukmronlik davrida (1172-1200) Xorazm vohasida katta ijobiy o’zgarishlar yuz berdi. Yangidan qad rostlagan o’nlab shaharlarning obodonlashuvidan tashhari ularning savdo-sotiq, hunarmandchilik, karvon savdosi bobidagi dovrug’i yanada ortdi. Qishloq xo’jaligi, ziroatchilik tarmoqlari rivojlandi, ko’plab kanallar, suv inshootlari barpo etildi. Bunday tarzdagi ijobiy jarayonlar Alouddin Muhammad Xorazmshoh (1200-1220) davrida ham davom ettirildi. Ayni zamonda o’ziga xos markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi tizimi vujudga keltirilib, takomillashtirilib borildi. Bu esa mamlakatning ijtimoiy- siyosiy hayotini mustahkamlash, uning ichki taraqqiyotini ta'minlash hamda izchil tashqi siyosat olib borishda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Anushteginlarning davlat boshqaruvi ham ikki tizimdan: dargoh va devonlar majmuidan iborat bo’lgan. Dargoxda ulug’ xojib mansabi alohida o’rin tutgan. U hukmdorning xos kishisi sanalib, lozim bo’lgan hollarda vazirlar faoliyatini ham nazorat qilgan. Xojiblar hukmdor nomidan muhim davlat ahamiyatiga dahldor masalalarda muzokaralar ham olib borganlar. Dargohdagi yana bir oliy lavozim sohibi ustozdor hisoblangan. Xazina mablag’larining butun tasarrufi uning ixtiyorida bo’lgan. Dargoh hayotiga oid ko’plab muhim masalalar ustozdor nazarida turgan. Davlatdagi tashtdor lavozimi ham muhim sanalib, u sultonning eng sirdosh kishisi hisoblangan. Tashtdor hukmdor mahfiy sirlaridan ogoh bo’lib, doimo u bilan bahamjihat holda faoliyat yuritgan. Oliy lavozimlardan yana biri - hissador bo’lib, u Sulton nomiga kelgan arz, shikoyatlarni yig’ib, o’rganib, ularni hukmdor hukmiga havola qilib borgan. Dargohdagi hizmat turlari ichida Chashnigir - sultonga beriladigan ovqat, ichimliklarni tekshiruvchi, jomador, davatdor (kotib), sharobdor, bayrog’dor (amiri alam), hizmatkorlar boshlig’i (maliki xavas) kabi vazifalar ham alohida ko’zga tashlanib turadi. Ijroiya ishlar devonlar (vazirliklar) tomonidan amalga oshirilgan. Ayniqsa bunda 311
bosh vazir katta mavqega ega bo’lib, u faqat hukmdorga bo’ysungan. Mansabdorlarni ishdan olish, ishga tayinlash, maosh, nafaqa tayinlash, xazina va soliq tizimini nazorat kilish, mahalliy vazirlar hisobotini olish va shu kabilar uning vakolatida bo’lgan. So’ngi Xorazmshohlar davrida harbiy sohaga alohida ahamiyat berilgan. Bunda bir necha yuz minglik qo’shindan tashqari oliy hukmdorning maxsus shaxsiy gvardiyasi (xaros) katta mavqega ega bo’lgan. Sulton Muhammadning shaxsiy gvardiyasi 10 ming nafar kishidan tashkil topgan. Takash va Muhammad Xorazmshohlarning katta qo’shin tuzib boshqa mamlakatlar, ellarni bosib olish, ularni o’z tasarruflariga kiritish borasida olib borgan ko’p yillik istilochilik yurishlari, bir tomondan, Xorazmshohlar saltanati shuhratini oshirib, uning hududlarini benihoya kengaytirishga olib kelgan bo’lsa, ikkinchi tomondan esa, bu hol pirovard oqibatda bu davlatning chuqur ichki tushkunlikka, tanazzullikka yo’liqishiga ham sabab bo’ldi. Jumladan, Takash o’zining 80-90 yillardagi istilochilik yurishlari davomida Saraxs, Nishopur, Rey, Marv kabi muhim shaxarlarni ishg’ol etgan. U gurlar podshosi G’iyosiddin Muhammad bilan ko’p davrlar urush qilib, old Osiyoga chiqishga muvaffaq bo’ldi. 90-yillar boshlarida Takash qo’shini Saljuqiylar podshosi Tug’rulbek II armiyasini ham yengib, Eron, Kichik Osiyo hududlari tomon siljib bordi. Takash vafotidan so’ng davlat hukmdori bo’lgan Alouddin Muhammad Xorazmshoh davrida ham mamlakat hududlari kengayishda davom etadi. Bu vaqtga kelib Xorazmshohlar davlati hududlari g’arbiy-janubga qarab yoyiladi. Uning tarkibiga 400 dan ziyod shaharlar kirardi. Xorazmshoh Bog’dod xalifaligini qo’lga kiritish uchun ham intilgan. Bu esa butun musulmon olamining unga nisbatan qahru-g’azabiga sabab bo’lgan. Muhammad Xorazmshoh 1211 yilda Qoraxitoylarni uzil-kesil quvib, Xorazm dovrug’ini ko’targanidan so’ng, u o’ziga ortiqcha bino qo’yib, o’zini "Iskandari Soniy", "Allohning yerdagi soyasi" deb ulug’lashni buyuradi. Garchand Xorazmshoh qanchalik o’zini ko’klarga ko’tarmasin yoxud bosqinchilik urushlari olib bormasin, biroq bundan mamlakatning chuqur ichki ziddiyatlar va tanazzulliklarga duchor bo’lganligini istisno etib bo’lmaydi. Shohning katta qo’shin tuzib, to’xtovsiz olib borgan besamar urushlari, uning asoratli oqibatlari, eng avvalo, mamlakat xalqining tinkasini quritayotgandi. Buning ustiga mahalliy hokimlar, bek-amaldorlarning o’zboshimchalik bilan xalq boshiga solayotgan behad jabr-zulmi, bunga javoban yuz berayotgan xalq g’alayonlari (masalan, 1206-1207 yillarda Buxoroda, 1212 yilda Samarqandda ko’tarilgan qo’zg’alonlar) saltanatning ichdan yemirilishiga sabab bo’lmoqda edi. So’ngra oliy hokimiyat ichidagi kuchli muxolifatchilik harakati, xususan Xorazmshoh bilan uning onasi Turkon Xotun tarafdorlari o’rtasidagi ochiq-oshkor tarzdagi siyosiy kurash ham Xorazm davlatining beqarorlik holatini yaqqol ko’rsatardi. Qo’shni Xorazmshohlar davlatida kechayotgan bu xildagi chuqur tanazzullik holatlaridan to’la xabardor bo’lgan, undagi barcha jarayonlarni o’zining maxsus josuslik mahkamasi orqali sinchkovlik bilan kuzatib turgan sharqdagi boshqa bir mo’g’ul davlati hukmdori Chingizxon esa katta harbiy tayyorgarlik ko’rib, tez orada Movarounahr sarhadlari tomon istilochilik urushlarini boshlashga chog’lanayotgandi. Darhaqiqat, XIII asrning birinchi choragida amalga oshirilgan mo’g’ul-tatar galalarining shafqatsiz bosqini nafaqat Xorazmshohlar davlati tarixida, balki shu bilan birga unda yashagan barcha ulug’ ajdodlarimiz qismatida ham mislsiz fojia bo’ldi.
312
3-mavzu O'zbek xalqining etnik shakllanishi 1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti- 2 soat Talabalar soni: 20 – 28 nafargacha Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti Amaliy mashg’ulot rejasi 1.O’zbek xalqining paydo b o ' l i s h i masalalari. O'zbek xalqining etnik asosini ta sh kil yetgan Va t a n i m i z hududidagi qadimgi aholi, ularning ijlimoiy- madaniy hayoti. 2.IX-XI asrlarda qarluqlar. sal ju q i ylaming o'zbek xalqining etnik shakllanishiga t a ' si r i , 3.O'zbek xalqining etnik shakllanishida XVI asr boshlarida Movarounnahrga k e l i b joylashgan o'zbek urug'larning ta'siri. «O’zbek» atamasining k e l i b chiqishi.
bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash Pedagogik vazifalar: O’zbek xalqining paydo b o ' l i s h i masalalari. O'zbek xalqining etnik asosini t a sh kil yetgan V a t a n i m i z hududidagi qadimgi aholi, ularning ijlimoiy-madaniy hayoti haqidagi bilimlarni kengaytirish IX-XI asrlarda qarluqlar. sal ju q i ylaming o'zbek xalqining etnik shakllanishiga t a ' si r i q a q i d a g i b i l i m l a r n i et n o g r a fi k m a ’ l u m o t l a r a s o si d a ch u q u r l a sh t i r i sh O'zbek xalqining etnik shakllanishida XVI asr boshlarida Movarounnahrga k e l i b joylashgan o'zbek urug'larning ta'siri. «O’zbek» atamasining k e l i b chiqishini tarixiylik nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda asoslash;
O’zbek xalqining paydo b o ' l i s h i masalalari. O'zbek xalqining etnik asosini tash kil yetgan V a t a n i m i z hududidagi qadimgi aholi, ularning ijlimoiy-madaniy hayoti haqidagi bilimlar tarixiy manbalarni tahlil etgan holda aytib berish
IX-XI asrlarda qarluqlar. sal ju q i ylaming o'zbek xalqining etnik
shakllanishiga t a ' si r i q a q i d a g i bi l i m l a r n i e t n og r a f i k m a ’ l u m o t l a r t a h l i l i a s o s i d a ch u q u r l a sh t i r i l g a n h o l d a g a p i r i b b er i sh O'zbek xalqining etnik shakllanishida XVI asr boshlarida Movarounnahrga k e l i b joylashgan o'zbek urug'larning ta'siri. «O’zbek» atamasining k e l i b chiqishini tarixiylik nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda tarxiy manbalar tahlili asosida tushuntirib berish Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov, zigzag (arra) texnikasi
Ommaviy, guruhlarda ishlash Ta’lim berish vositalari O’quv
qo’llanma, proyektor,
o’quv
topshiriqlari, test savollar Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash
uchun mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
|
