Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti

2 minut 

  hafta davomida bo`lgan yangiliklar-5 minut 

  yo`qlama-5 minut 

  o`tilgan dars yuzasidan savol-javob-5 minut 

  Talabalar bilim darajasini aniqlash-50 minut 

  sinov savollar namunasi – 7 minut 

  Uyga vazifa byerish – 6 minut 

1-masala: 

 

Tarixiy adabiyotda 1917 yil oktyabr to’ntarishidan kyeyin O’zbyekiston hududida SHo’rolar 

o’rnatgan  idora  usulini  turlicha  ataydilar.  SHo’ro  totalitarizmi  bol’shyevikcha  zo’ravonlik, 

ma’muriy  bo’yruqbozlik  usuli  va  hokazo.  Gap  bu  tuzumning  nomida  emas,  balki  uning 

mohiyatidadir.  Lyenin,  Stalin  va  ularning  safdoshlari  hamda  hamfikrlari  tomonidan  yaratilgan 

boshqaruv tizimi jamiyat hayotining barcha jabhalarini qamrab olar edi. Albatta, bu tizim birdaniga 

vujudga kyelgan emas edi. Lyekin, uning asosiy byelgilari oktyabr to’ntarishidan kyeyin o’rnatilgan 

hokimiyat  organlaridayoq  ko’zga  tashlangan  edi.  Oktyabrgacha  boshlang’ich  holatda  mavjud 

bo’lgan  barcha  dyemokratik  boshqarish  organlari  va  muassasalari  o’rniga  bol’shyeviklar 

partiyasining  zo’rlikka  asoslangan  monopol  hokimiyati  o’rnatiladi.  YAngi  hokimiyat  organlari 

«Butun Rossiya bo’ylab kim tomonidan tashkil qilinishidan qat’iy nazar barcha kontrryevolyusion 

va  zimdan    qarshilik  qilishga  urinish  hamda  harakatlarni  ta’qib  etish  va  yer  bilan  yakson  qilish» 

huquqini  oldilar  Turkistonda  milliy  siyosiy  partiyalar  va  tashkilotlar  («SHo’rai  ulamo»,  «SHo’roi 

islom»  va  boshqalar)  tarqatib  yuborildi,  gazyeta  va  jurnallar,  shu  jumladan  «Ulug’  Turkiston», 

«Izoh»,  «Izhor ul-haq»  va  boshqalar  yopildi. SHoshilinch ravishda  yangi  hokimiyatning  markaziy 

va  mahalliy  apparati,  dastavval  uning  organlari  -  favqulodda  komissiyalar  inqilobiy  tribunallar 

tashkil etildi. Milliy dyemokratik davlatchilikning dastlabki tajribasi bo’lgan Turkiston Muxtoriyati 

tor - mor etildi. SHo’ro hokimiyatining dastavval birmuncha chyeklangan xaraktyerga ega bo’lgan 

qatag’onlik  faoliyati,  1918  yildan  boshlab  Turkistonda  butun  kuch  bilan  ishlab  kyetdi. 

Bol’shyeviklar butun Rossiyada bo’lgani kabi Turkistonda ham zo’ravonlikka asoslangan diktatura 

idora  usulini  o’rnatdilar.  Bu  diktatura  bol’shyeviklar  tomonidan  e’lon  qilinganidyek  ishchilar 

diktaturasi emas edi. CHunki, ishchilar nafaqat davlatni balki ishlab chiqarishni ham boshqarishga 

qodir  emasliklargi  avvaldan  ma’lum  edi.  Buning  ustiga  Turkistondagi  ishchilarning  umumiy  soni 

o’lka aholisining 1% ini ham tashkil qilmas edi. Bol’shyeviklar partiyasi o’rnatgan hokimiyat - shu 

partiya  diktaturasidan  iborat  edi.  Partiya  rahbarlari  buni  o’sha  vaqtlardayoq  tan  olgan  edilar. 

Masalan,  Zinov’yev  Rxp(b)ning  XV  syezdida  «Bizning  partiyamiz  diktaturasi  shaklidagi 

prolyetariat diktaturasi absolyut muqarrar zaruriyat edi»

1

 dyeb tan olganligi fikrimizni tasdiqlaydi. 

Hukmron  kompartiya  hokimiyat  a’zolarini  sun’iy  ravishda  «myehnatkashlar"  va 

"myehnatkash  bo’lmaganlar"ga  ajratib  ular  o’rtasidagi  ziddiyatni  kuchaytirdi.  Bir  tomondan, 

kommunistik ryejim ko’r-ko’rona "myehnatkashlar ommasining» siyosiy  faolligini  «qo’zg’ash»ga, 

ularni  partiya  davlat  tuzilmalariga  va  jamoat  tashkilotlariga  kyeng  jalb  qilishga  intilsa  ikkinchi 

tomondan,  aholining  «myehnatkash  bo’lmagan»  (mulkdorlar,  dindorlar,  amaldorlar  va  h.k.) 

qatlamlarini  ijtimoiy  siyosiy  hayotda  ishtirok  etishini  SHo’rolar  Qonuni  asosida  chyeklab  qo’ydi. 

SHu  bilan  birga  ularga  qarshi  doimiy  ish  olib  bordi.  Bu  kurash  faqat  "myehnatkash  bo’lmagan" 

qatlamlarga  emas,  kommunistik  ryejimga  qarshi  chiqqan  barcha  kishilarga,  o’zgacha  fikr 

yuritadiganlarga,  o’zbyek  xalqining  va  o’z  ryespublikasining  manfaatlarini  himoya  qilganlarga 

qarshi ham olib borildi. 

Bol’shyeviklar  yakka  hokimiyatining  o’rnatilishi  partiyaning  siyosiy  va  iqtisodiy 

 

419 

                                                                                                                                                                                        

hayotning  barcha  masalalariga  total  aralashuviga,  hamma  masalalarni  kuch  ishlatish,  tazyiq  va 

diktat  yo’li  bilan  yecha  boshlashiga  olib  kyeldi.  Hokimiyat  egallangandan  boshlaboq  amalga 

oshirilgan  ijtimoiy-siyosiy  va  iqtisodiy  hayotni  boshqarishni  markazlashtirish  siyosati 

bol’shyeviklar partiyasi diktaturasini dastlab partiya Markaziy Komityeti diktaturasiga kyeyinchalik 

esa  Markazkom  siyosiy  byurosi  diktaturasiga  aylanishiga  va  nihoyat  mamlakatda  shu  yo’nalishda 

kyetayotgan jarayonlarning mantiqiy yakuni sifatida Markazkom bosh kotibi I.V.Stalinning mutlaq 

hokimiyati  o’rnatilishiga  olib  kyeldi.  Hokimiyatning  bunday  markazlanishi  «sosialistik 

o’zgarishlar» dyeb atalgan siyosatning kyeng miqyosda o’tkazilishi jarayonida amalga oshirildi. 

Lyenin  va  Stalin  rahbarligi  ostida  shakllangan  SHo’ro  davlati  hokimiyatini  ko’p  qavatli 

piramidaga  qiyoslash  mumkin.  Bu  hokimiyat  amalda  faqat  bir  yo’nalish,  ya’ni  yuqoridan  pastga 

qarab ishlar edi. Iqtisodiy sohada barcha sanoat, qishloq xo’jalik korxonalari nasionalizasiya qilinib 

davlat  tasarrufiga  o’tkazildi.  Korxonalar  rahbarlari,  ular  chiqaradigan  mahsulotlar  miqdori,  narxi, 

sotilishi  jarayoni,  ularning  faoliyati  bilan  bog’liq  barcha  masalalar  partiya  va  davlat  apparatining 

byevosita ishtiroki va uning nazorati ostida amalga oshirilar edi. 

Boshqaruvning 

ma’muriy-bo’yruqbozlik 

tizimini 

ta’minlashda 

iqtisodiyotni 

rivojlantirishning  ryejalar  asosidagi  usullari  muhim  rol’  o’ynadi.  Bular  iqtisodiyotga  rahbarlik 

qilishni  davlat  tomonidan  ishlab  chiqiladigan  xalq  xo’jaligi  ryejalari  asosida  markazlashtirishni 

mustahkamlab  bordi.  Gosplan  markazlashtirishni  amalga  oshiruvchi  apparat  edi.  Bu  siyosat 

nyegizida  markaz  manfaati  yotardi.  Xalq  xo’jaligining  alohida  sohalarini  boshqarish  uchun  xalq 

komissarliklari tuzildi. 

Ma’naviyat  sohasida  esa  partiya  rahbariyati  tashabbusi  bilan  tuzilgan  yozuvchilar, 

jurnalistlar,  rassomlar,  kinyematografistlar,  haykaltaroshlar  va  boshqa  ziyoliliar  uyushmalarining 

faoliyati  ham  kyeskin  qat’iylashtirilib,  apparat  manfaatlariga  bo’ysundirilgan  edi.  O’zbyekiston 

SSR  tuzilgandan  kyeyin  ryespublikadagi  barcha  SHo’ro  organlari  Rossiyada  qanday  bo’lsa  xuddi 

shu  tartibda  tuzildi.  Bundan  ko’zlangan  maqsad  O’zbyekistonni  Markazdan  turib  boshqarilishini 

osonlashtirishdan  iborat  edi.  YAna  shuni  alohida  ta’kidlash  kyerakki,  O’zbyekistondagi  SHo’ro 

tashkilotlarni  pastdan  tortib  yuqorigacha    partiya  boshqarar  edi.  Barcha  qonun  va  qarorlar  partiya 

organlari  tomonidan  tayyorlanib,  mahalliy  va  Oliy  SHo’ro  syessiyalarida  nomigagina  tasdiqlanar 

edi.  O’zbyekistonda  SHo’rolar  ish  yuritishining  asosiy  va  hal  qiluvchi  tamoyili  partiya  organlari 

yoki rahbarlarining barcha ko’rsatmalarini so’zsiz bajarishdan iborat edi. 

O’zbyekistonda  SHo’rolar  bilan  bir  qatorda  kasaba  ushmalarining  huquqlari  ham  partiya 

organlari  tomonidan  chyeklab  qo’yilgan  edi.  Kasaba  uyushmalari  faoliyatidan  ko’zlangan  asosiy 

maqsad  myehnatkashlar  huquqlarini  himoya  qilish,  ular  turmush  sharoitini  yazshilash  emas, 

(SHo’rolar  mamlakatida  bu  vazifani  bajarish  guyoki  davlat  siyosatidan  kyelib  chiqib  o’z-o’zidan 

sodir  bo’lar  emish)  balki  partiya  qurultoylarida  tasdiqdangan  ryejalarni  bajarishdan  iborat  bo’lib 

qoldi.  Bundan  tashqari  yuqorida  ko’rsatilgan  barcha  tashkilotlar,  uyushmalar,  korxona  va 

muassasalar partiya organlariga  majburiy ravishda  muntazam  hisobot byerib turar edilar. Bu  holat 

o’sha  davrda  boshqarishning  barcha  richaglarini  partiya  organlariga  borib  ulanganligini  yaqqol 

ko’rsatadi.  Ittifoq  miqyosida  ham,  O’zbyekistonda  ham  kompartiya  iloji  boricha  ko’proq 

korxonalar,  tashkilot  va  muassasalarni  o’zining  byevosita  ta’siri  bilan  qamrab  olishga,  ularda 

partiya tashkilotlari tuzib, shu yo’l bilan ularni byevosita boshqarishga intildi.  

Masalan,    O’zbyekistonda  1938  yilda  6200  ta  boshlang’ich  parti  tashkiloti  mavjud  edi. 

Ularga rahbarlik 3 ta okrug, 1 ta viloyat, 8 ta shahar, 6 ta shahar ichidagi rayon, 104 ta rayon partiya 

qo’mitalari orqali amalga oshirilar edi. 

Kompartiya  o’zining  rahbarlik  ta’siri  bilan  Ryespublikada  mavjud  barcha  hudud, 

korxonalar,  tashkilot  va  muassasalarni  qamrab  olgan  edi.  Lyekin  shunday  bo’lsada,  amalda  ryeal 

hokimiyat  partiya  organlarining  emas,  balki  ularning  rahbarlari  qo’lida  mujassamlashgan  edi. 

Barcha  hayotiy  ahamiyatga  ega  bo’lgan  qarorlar  ana  shu  tor  doiradagi  rahbarlar  tomonidan  qabul 

qilingan  va  ularning  bajarilishi  butun  mamlakat  uchun  majburiy  bo’lgan  edi.  1917  yil  fyevral 

inqilobi  ta’siri  ostida  kurtak  ochib  kyelayotgan  dyemokratik  tamoyillar,  ijodiy  muloqotlar, 

munozaralar,  ayrim  masalalarni  yechishda  o’zaro  kyelishuvlar,  murosa  qilishga  intilishlar  - 

bularning  barchasi  unutib  yuborildi.  SHo’ro,  kasaba  uyushmalari  va  boshqa  jamoat    tashkilotlari 

amalda partiya  va davlat rahbar organlarining qaror va ko’rsatmalarini suzsiz  bajaruvchi  ijrochiga 

 

420 

                                                                                                                                                                                        

aylantirildi.  Partiya  organlari  bilan  kyelishmasdan  turib  na  markazda,  na  O’zbyekistonda  birorta 

zarur  qaror  qabul  qilinmas  edi.  Dyemokratiyani  bo’g’ish,  xalqning  konstitusion  huquqlarini  nazar 

pisand  qilmaslik  SHo’ro  jamiyati  hayotining  qonuniyatiga  aylantirildi.  Kyeyinchalik,  ma’muriy-

buyruqbozlik tizimi dyeb nom olgan boshqarish usuli butun SSSRda bo’lgani kabi O’zbyekistonda 

ham xuddi shu tariqa shakllangan edi. 

Bu  tizim  20-yillarning  oxiriga  kyelib  mamlakatda  malga  oshirilayotgan  yangi  iqtisodiy 

siyosatdan voz kyechilgandan kyeyin to’lasincha shakllandi. 

CHunki, yangi iqtisodiy siyosat xo’jalik hisobi va moddiy rag’batlantirishga yo’naltirilgan 

bo’lib,  ular  odamlarni  tashabbuskorlikka,  g’ayrat  ko’rsatishga,  moddiy  manfaatdorlikka 

rag’batlantirar  edi.  Ma’muriy  buyruqbozlik  tizimi  esa  asosan  buyruq  intizomiga  tayanib 

boshqarishni va ryejalashtirishni mumkin qadar markazlashtirishga va xalq xo’jaligini qattiq nazorat 

ostiga olishga yo’naltirilgan edi. 

Mamlakatda  ma’muriy-bo’yruqbozlik  tizimining  qaror topishi  jamiyatning  qonun  asosida 

emas,  balki  rahbarning  ko’rsatmasi  yoki  buyrug’i  asosida  yashay  boshlashiga  olib  kyeldi.  Bu 

tizimning  o’rnatilishi  O’zbyekiston  hududida  sho’rolar  mustamlakachiligi  tartib  qoidalarini 

mustahkamlashga ham xizmat qildi. 

O’zbyekistonda ma’muriy-bo’yruqbozlik tizimi mustahkamlangan sari zo’ravonlik, siyosiy 

quvg’in, qatag’onlik siyosati kuchaya bordi. Bularning zarurligini asoslab byerish uchun sosializm 

qurilishi  sharoitida  sinfiy  kurash  kyeskinlashib  boradi  dyegan  tyezisdan  tobora  ko’proq 

foydalanildi.  Xuddi  boshqa  ryespublikalarda  bo’lgani  kabi,  O’zbyekistonda  ham  xususiy  kapitalni 

va  neimanlar,  boylar,  yarim  fyeodal  boylar  xo’jaliklarining  qoldiqlarini  juda  qisqa  muddat  ichida 

tugatish yo’li qo’llab-quvvatlandi. Mana shu nyeimanlar, yarim fyeodal boylar hammasi sosialistik 

qurilishning  eng  ashaddiy  dushmanlari  dyeb  e’lron  qilindi.  Hamma  yerda  zararkunanda  dyeb 

atalmish kishilarni qamoqqa olish ishlari boshlandi. 

O’zbyekistonda  20  yillarning  o’rtalaridan  avj  olgan  mafkuraviy  dushman  izlash  siyosati 

1927  yilgi  O’zbyekiston  madaniyat  xodimlarining  II  qurultoyida  to’la-to’kis  partiyaviy  fatvo 

olgach,  amaliy  choralarga  ulanib  kyetdi.  Birinchilar  qatorida  Munavvar  Qori  Abdurashidxonov, 

Ashurali 

Zohidiy, 

Saidnosir 

Mirjalilov, 

Mahmud 

Hodiyev-Botu, 

Ubaydullaxo’ja 

Asadullaxo’jayevlar  hibsga  olindi.  1929  yilda  M.Abdurashidxonov  boshliq  «Milliy  istiqlol» 

tashkiloti a’zolarini qamoqqqa olish boshlandi. Bu tashkilotning qamoqqa olingan 85 a’zosidan 15 

tasi otildi, qolganlari axloq tuzatish lagyerlariga jo’natildi. «Milliy intihod» tashkiloti a’zolari ham 

qatag’on  qilindi.  Mashhur  jamoat  arboblari  Mannon  Abdullayev  (Ramzi),  Nosir  Saidov,  Mahmud 

Mirhodiyev, Hosil Vosilov, Sodir Qodirov va boshqalar o’lim jazosiga hukm qilindi. 

O’zbyekistonning 

sosial-iqtisodiy 

rivojlanishi 

borasidagi 

muqobil 

fikr 

egalari 

millatchilikda ayblandilar. O’zbyekistonning ilg’or fikrli farzandlari «Inog’omovchilik» va «18 lar 

guruhi» kabi guruhbozlikda va davlatga qarshi millatchilikda ayblanib qatag’on qilindilar. 

1930  yilda  Davlat  Banki  ma’muriyatida  o’tkazilgan  tozalash  vaqtida  qator  rahbarlar 

qamoqqa  olindilar.  O’zbyekiston  SSR  sudi  raisi  Sa’dulla  Qosimovning  «Qosimovchilik»  dyeb 

nomlangan  ishini  ko’rib  chiqish  boshlandi.  Bu  jarayonlarning  mohiyati  ko’zga  ko’ringan  siyosiy 

arboblarni tugatishga qaratilgan edi. 

So’ngroq  1930  yillarga  kyelib  Elbyek,  Ibrat,  Abdulla  Qodiriy,  CHo’lpon,  Fitrat,  Og’ojon 

Hoshim,  Usmon  Nosir  qamoqqa  olinib  turli  bahonalar  bilan  qatl  qilindilar  CHor  Rossiyasi 

istibdodining yangi shakli yanada og’irroq zulm va zo’rlikka yuz tutishini syezgan ko’plab ziyoliliar 

chet elga qochib qutuldilar va o’sha yerda turib yurt ozodligi uchun kurashni davom ettirdilar. 30-

yillarning boshida dindor va e’tiqodli kishilarga nisbatan zo’ravonlik qilindi. Juda katta miqdordagi 

islom,  xristian,  budda  diniga  taalluqli  asarlar  yo’q  qilindi.  Bu  davrda  O’zbyekistondagi  dindorlar, 

ulamolarning  asosiy  qismi  qamoq  lagyerlariga  jo’natildi.  O’tmishda  nafaqat  diniy  rusumlar  ado 

etadigan, balki madaniyat, fan, tarbiya, san’at markazlari xalqning ko’p asrlik myerosini saqlovchisi 

bo’lgan machit va madrasalarning dyeyarli barchasi yopib qo’yildi, ayrimlari buzib tashlandi. 

YAna  shuni  qayd  etish  joizki,  uzoq  vaqt  30-yillar  mamlakatimiz  tarixining  eng  yorqin 

davri  dyeb  baholandi.  Haqiqatda  shu  yillarda  xalqning  turmushi  bir  oz  bo’lsa-da  yaxshilanganini 

qayd  etish  zarur.  O’zbyekistonda  yirik  to’qimachilik  kombinati,  Turksib  va  CHirchiqstroy  kabilar 

shu  davrda  qurib  bitkazildi.  Biroq  bugun  ma’lum  bo’lishicha,  bularning  barchasi  juda  og’ir 

 

421 

                                                                                                                                                                                        

talofotlar va mislsiz fojialar hisobiga qo’lga kiritilgan. Xuddi shu yillarda qatag’onlik avj olgan, har 

qanday  adolat  poymol  qilingan,  butun  mamlakat  tikanli  simlar  bilan  o’rab  olingan  qamoqxonaga 

aylantirilgan,  ko’plab  son-sanoqsiz  aholi  maxbusga  aylantirilgan.  Ana  shu  dahshatli  qirg’in-

barotning  eng  baland  cho’qqisi  1937  yil  bo’lgan.  Tarixchi  olim  Robyert  Konvyestnikning 

ma’lumotlariga ko’ra 1938 yilning oxirida SHo’ro turmalari va lagyerlarida 3 million atrofida odam 

hibsda bo’lgan. 1937 yilning yanvari bilan 1938 yilning dyekabri o’rtasida 7 million odam qamoqqa 

olingan.  Ikki  yil  ichida  bir  millionga  yaqin  odam  o’ldirilgan.  1937-38  yillar  mobaynida  hibsda  2 

million  odam  o’lgan.  1938-50  yillar  davomida  turmalar  va  lagyerlarda  12  million  odam  halok 

bo’lgan. SHu davrda halok bo’lganlar va otib o’ldirilgan kishilar soni 16 millionni tashkil qiladi. 

Mazkur  qirg’in  -  barot  O’zbyekistonni  ham  chyetlab  o’tgani  yo’q.  Bu  yerda  ham  yuz 

minglab odamlar ana shu fojianing qurboni bo’lgan. Otilganlar, badarg’a qilinganlar, xo’rlanganlar 

orasida  kyechagi  inqilobchilar  ham,  atoqli  partiya  xodimlari  ham,  myehnatkash  dyehqonlar  ham, 

shoiru - adiblar ham bor edi. 

Bu to’g’rida O’zbyekiston Ryespublikasi Pryezidyenti Islom  Karimov quyidagilarni qayd 

etadi: «1937-1938 yillarda ichki ishlar xalq komissarligi idoralari qonunchilikni juda qo’pol tarzda 

buzdilar va oyoq osti qildilar. Bunday byedodlik kyeyingi yillarda ham to 50-yillarga qadar davom 

etdi. Sira aybi bo’lmagan halol odamlar ko’plab qamoqqa olindi va qirib tashlandi. 

2-masala: 

Stalin  shaxsiga  sig’inish  yillari  O’zbyekiston  xalqlari  boshiga  og’ir  kulfatlar  soldi.  1937-

1939  yillarning  o’zidagina  O’zbyekiston  SSR  ichki  ishlar  xalq  komissarligining  «uchlik»lari 

tomonidan  41  ming  nafardan  ko’proq  kishi  qamaldi.  SHulardan  37  ming  nafardan  ko’prog’i 

sudlandi, 6920 kishi otib tashlandi. 1939-1953 yillar mobaynida esa 61799 kishi qamoqqa olingan, 

ulardan 56112 nafari turli yillarga qamoq jazosiga, qolganlar otishga hukm qilingan. 

Ana shu ommaviy qatag’onliklar davrida ryespublikamizning davlat arboblari A.Ikromov, 

F.Xo’jayev,  D.Manjara,  S.Syegizboyev,  A.Karimov,  Sexer,  R.Islomov,  I.Xudoyqulov  kabilar 

«millatchi», «aksil inqilobchi», «panturkist», «panislomist», «xalq dushmani», xalqaro impyeralizm 

ayg’oqchisi»,  «Troskist»,  «Zinov’yevchi»,  «o’ng  og’machi»  kabi  «ayblar»  bilan  hyech  qanday 

tyergovsiz,  hatto  sudsiz,  markazning  ko’rsatmasi  bilan  tuzilgan  «uchlik»lar  hukmi  bilan  jazoga 

tortilgandilar.  Qamoqqa  olinganlar  soni  shunchalik  ko’p  ediki  «uchlik»lar  «jinoiy  ishlar»ni  bir 

minutdan  uch  minutgacha  vaqt  davomida  ko’rib  chiqqanlar.  «Uchlik»ning  bir  majlisida  500-600 

tagacha ish ko’rilib, shuncha odamlar taqdiri hal qilib yuborilavyergan. Hukm ham asosan ikki xil 

mazmunda:  otib  o’ldirish  yoki  yozishma  olib  borish  chyeklangan  holda  10  yillik  qamoq  jazosi 

shaklida bo’lgan. 

Qatag’on  qilinganlar  turli  bahonalar  bilan  qamoqqa  olinar  edi.  «F.Xo’jayevning 

qarindoshi»,  «A.Ikromov  bilan  aloqasi  bor»,  «Xalq  dushmanini  himoyalagan»,  va  hokazo. 

Tuturiqsizlik shu darajaga yetdiki, 1937 yilda Samarqand viloyatida tarvuz urug’ining yangi navlari 

haqida Angliya josuslariga xabar byerdilar, dyeb yuzlab kishilarni qamoqqa olgan edilar. Vaholanki 

tarvuz urug’ining yangi navlari hyech qason sir saqlangan emas. YAna sun’iylik shundan iboratki, 

Angliyada usha davrda umuman tarvuz yetishtirilmas edi. 

Milliy adabiyot va san’atning ahvoli qiyin va nomutanosib holatda edi. SHaxsga sig’inish 

vaziyati  og’irashib  kyelayotganiga  qaramay  ijodiy  hayot  to’xtab  qolgani  yo’q.  YOzuvchi  va 

adiblarning safi kyengayib bordi. 1934 yilning mart oyida Toshkyentda O’zbyekiston yozuvchilari 

syezdi bo’ldi va ryespublikamiz yozuvchilari uyushmasi tashkil qilindi. 

O’zbyek  yozuvchilarining  nomlari  jahonga  kyeng  yoyila  boshladi.  G’afur  G’ulom, 

Oybyek,  G’ayratiy,  Hamid  Olimjon,  Abdulla  Qahhor,  Oydin  Sobirova,  Usmon  Nosir,  Komil 

YAshin  va  boshqalarning  asarlarida  xalqlarning  ijtimoiy  hayoti  va  an’analari,  myehnat 

qahramonlari shijoati kabi xususiyatlar o’z badiiy ifodasini topdi. 

Lyekin  30-yillarda  kuchaygan  ma’muriy  -  buyruqbozlik  tizimi  va  shaxsga  sig’inish 

mafkurasi  ijod  ahlini,  O’zbyekiston  madaniy  hayotini  bug’a  boshladi.  Ijodning  partiyaviylik  va 

yagona mafkuraga bo’ysundirilishi hayotni badiiy tasvirida vulgar - sosial ko’rinishlarga kyeng yo’l 

ochdi. Partiya tomonidan yangi hayotni kuylashga bo’lgan chaqiriq va majburiy chyeklashlar ijodiy 

jarayonda tarixiy o’tmishni bir tomonlama tasvirlashga olib kyeldi. Adabiyotda borliqni, murakkab 

ijtimoiy  muammolarni  bo’yab  ko’rsatish,  xato  va  kamchiliklar  to’g’risida  sukut  saqlash  zaruriy 

 

422 

                                                                                                                                                                                        

shart bo’lib qoldi. 

Milliy  madaniyat  30-yillrda  qattiq  fojiaga  uchradi.  Inson  haq-huquqlarining  poymol 

qilinishi  kuchaydi.  Qatag’onlikdan  ayniqsa  ziyolilar  zahmat  chyekdilar.  1936-37  yillar  davomida 

O’zbyekistonda 5758 nafar ziyolilar: olimlar, shoirlar, va  yozuvchilar,  jurnalistlar  va o’qituvchilar 

qamoqqa olinib, ulardan 4811 tasi otib tashlangan. Ular orasida Abdulla Qodiriy, CHo’lpon, Fitrat, 

SHokir  Sulaymon,  Ziyo  Said,  Elbyek,  Botu,  A’zam  Ayub,  Usmon  Nosir  kabi  millatning  yetuk 

ziyoliliari bor edi. 

40-yillar  oxirlarida  fan  va  madaniyat  xodimlarini  qatag’on  qilishlar  davom  etdi.  VKP(b) 

MQ  ning  1946  yil  «Zvyezda»  va  «Lyeningrad»  jurnallari  haqidagi  qarorlari  qatag’onlar  yangi 

to’lqinining  g’oyaviy  asosi  bo’lib  xizmat  qildi.  SHu  paytdan  boshlab  adabiyot  va  san’atda  ijodiy 

dyemokratik  rivojlanish  uzoq  yillar  davomida  sun’iy  taqib  qilindi,  joylarda  hur  fikrlilik  siquvga 

olindi.  Markazning  ko’rsatmalariga  asosan  Ryespublikaning  partiya  organlari  ijodiy  ziyolilarga 

qarshi  kurash  olib  bordilar.  Ularning  asarlaridagi  milliy  g’oyalar  ayblash  uchun  foydalanildi. 

YOzuvchi  va  shoirlarning  asarlarida  o’rta  asr  va  oktyabrgacha  bo’lgan  xalq  tarixini,  madaniyatini 

badiiy tasvirlash, o’tmishni qo’msash, idyeallashtirish dyeb ayblandi va ularga «millatchi» dyegan 

tamg’alar  yopishtirildi.  Ana  shu  mazmunda  Oybyek,  Abdulla  Qahhor,  Mirtyemir,  SHayxzoda  va 

boshqa o’zbyek yozuvchilari qoralandi. 

1951  yil  avgustida  O’zbyekiston  matbuotida  «qator  shoir  va  yozuvchilarning  ijodida 

mafkuraviy  og’ishlar»  mavzusida  maqola  chop  etildi.  Unda  Turob  To’la,  Kamtar  Otaboyev, 

Mirtyemir, Sobir Abdulla, Habibiy kabi ijodkorlar millatchilikda va panturkchilikda ayblanib tanqid 

qilindilar.  SHuningdyek,  Oybyek,  H.Zaripov,  H.YOqubov,  Said  Ahmad,  I.Sultonov  va  boshqalar 

«o’zbyek sovyet adabiyoti vazifalaridan chyetda turishda» va «g’oyaviy jihatdan xatoliklarga» yo’l 

qo’yganlikda ayblandilar. 

1951 yilda Maqsud SHayxzoda, SHukrullo YUsupov, G’ulom Alimov va boshqa bir qator 

ijodkorlar  «antisovyet  millatchilik  faoliyati»da  ayblanib  qamoqqa  olindilar.  SHu  yillarda  faylasuf 

Vohid  Zohidov,  iqtisodchi  A.Aminovlar  panturkizmni  tashviqot  qilishda  va  burjua-millatchilikda 

ayblanib  ta’qib  qilindi.  Ana  shu  mazmunda  qatag’on  qilinganlarning  soni  60  dan  ortiq  edi. 

Qatog’on  qilingan  san’at,  fan  va  madaniyat  arboblari  mustabid  tuzum  davrida  haq-huquqsizlik 

qurboni  bo’ldilar.  Adolat  bir  qadar  qaror  topib,  shaxsga  sig’inish  va  uning  oqibatlarini  tugatish 

uchun olib borilgan kurashlardan kyeyingina asossiz qatag’on qilingan madaniyat va fan arboblari 

oqlandilar. 

80-yillar o’rtalaridan qatag’onlik  yana  boshlandi. Bu qatag’onlik to’lqiniga nafaqat milliy 

kadrlar, ijod ahli balki xo’jalik xodimlari va davlat arboblari ham tortildi. 

O’zbyekistonning  milliy  ziyolilari  hyech  qachon,  hattoki  mustabid  tuzumning  «gullab-

yashnagan»  davrida  ham  o’zbyek  xalqining  milliy  mustaqilligi  g’oyalaridan  voz  kyechmadilar. 

Ochiq kurash imkoni bo’lmaganda milliy mustaqillik uchun zimdan yashirin kurash olib bordilar. 

O’zbyekistonda qonunchilik va huquq tartiblarini tiklash, partiya davlat organlarini kadrlar 

bilan  musthkamlash  dyegan  niqoblar  bilan  markazdan  katta  vakolatga  ega  bo’lgan  mas’ul 

xodimlarning  «dyesant» guruhlari kyela  boshladi. Ularga partiya sovyet  va  sud organlaridan katta 

lavozimlar  byerildi.  Uydirma,  to’qib  chiqarilgan  «paxta  ishi»  va  «o’zbyeklar  ishi»  dyeb  ishlarga 

siyosiy  tus  byerdilar.  Oqibatda  guyoki  butun  O’zbyekiston  jinoyatchilar  makoniga  aylanib  qolgan 

dyegan tasavvur uyg’otishga harakat qilindi. Ittifoqning Gdlyan va Ivanov boshliq emissarlar guruhi 

ryespublikadagi  turli  sohalarda  ishlayotgan  bir  nyecha  minglab  rahbar  xodimlarni  tyergov 

jarayoniga  tortdilar,  22  mingga  yaqin  qamoqqa  olinganlar  qo’shib  yozishda,  poraxo’rlikda,  davlat 

va  jamoat  mulkini  talon-taroj  qilishda  ayblangan  bo’lsalarda,  aslida  bu  ish  30-50  yillardagi 

qatog’onlikning  mantiqiy  davomi  edi.  Maxbuslarni  o’z  aybiga  iqror  qilish  uchun  jismoniy 

zo’ravonliklar, ruhiy azoblar qo’llanildi. O’zbyekiston Kompartiyasi MQning sobiq birinchi kotibi 

SHarof  Rashidov  nomiga  ham  nohaq  tuhmatlar  qilindi.  Bunda  O’zbyekistonning  o’sha  davrdagi 

qo’g’irchoq  rahbarlarining  ma’lum  darajadagi  hissasi  bo’ldi.  Aslida  qo’shib  yozishlar, 

ko’zbuyamachilik  va  poraxo’rlik  kabi  illatlar  sosialistik  jamiyatda  tabiiy  holat  bo’lib,  o’sha 

paytdagi  barcha  ryespublikalarda  mavjud  bo’lgan  edi.  O’zbyekistonga  nisbatan  «paxta  ishi» 

oldindan, maxsus tayyorlangan siyosiy fitnadan boshqa narsa emas edi. 

O’zbyekiston  mustaqillikka erishgach Islom  Karimov tashabbusi  bilan  «paxta  ishi» qayta 

 

423 

                                                                                                                                                                                        

ko’rib chiqildi va minglab byegunoh kishilar oqlandi, qatag’onliklarga chyek qo’yildi.