Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti
Download 8.06 Mb. Pdf ko'rish
|
3- masala: Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab huquqiy dyemokratik davlatchilik asoslarini yaratish muhim vazifalardan biriga aylandi. Milliy davlatchilik rivojlanishining minglab yillik an’analari chorizm mustamlakasi davrida batamom inkor etilgan edi. 443
Mustaqil O’zbyekiston Pryezidyenti I.A.Karimov madaniy an’analariga, dunyo tajribalariga, o’lkaning o’ziga xos tomonlariga tayangan holda jamiyatni tubdan isloh qilish yo’llarini ishlab chiqdi.
Bu jarayonda ikki vazifa turadi: Eski ma’muriy tizimni tugatish va hokimiyat boshqaruv organlarini qayta qurish; YAngi davlatchilikning huquqiy-siyosiy asoslarini yaratish, davlatchilikda yangi markaziy va mahalliy boshqaruv tizimini shakllantirish masalalari hal qilindi. Boshqaruvning turli xil vazifalari byevosita xalqqa topshirildi, o’zini-o’zi boshqarish organlari rivojlanib bordi. O’zbyekiston Ryespublikasida huquqiy davlat qurilishining kafolati O’zbyekiston Konstitusiyasidir. Davlat hokimiyati tashkil etishning muhim dyemokratik tamoyillari Konstitusiyada qayd qilingan bo’lib, unda hokimiyat qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlaridan iborat dyeb ko’rsatilgan. Bu organlar faoliyati erkin, bir-biridan mustaqil bo’lib, ayni vaqtda bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. 1994 yil 24 dyekabrda ko’p partiyaviylik va muqobillik asosida saylangan Ryespublika Oliy Majlisiga saylovlar dyemokratik rivojlanishning yangi bosqichga o’tganligidan dalolat byerdi. Oliy Majlisga 250 ta dyeputat saylanib, ularning 120 nafari viloyat dyeputatlari kyengashidan saylangan bo’lib, qolganlari har xil partiyalardan vakillar edi. Davlatni boshqarishning pryezidyentlik shakli mamlakat boshqaruv tizimini isloh qilishning boshlanishi bo’ldi. O’zbyekiston Ryespublikasi Pryezidyenti davlat hokimiyatining boshlig’i bo’lib, bir vaqtning o’zida Vazirlar Mahkamasining Raisi vazifasini ham bajaradi. Pryezidyent fuqarolar erkinligi va huquqlarini himoya qilish, konstitusiya va O’zbyekiston qonunlariga rioya qilishni kafolatlaydi. Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyat organi bo’lib, u ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jamiyatlardagi vazirlarning bajarilishini, qonunlar, Oliy Majlis qarorlari, mamlakat Pryezidyenti farmonlarining ijro etilishini ta’minlaydi. Ijro etuvchi hokimiyat organlari tizimi ilgari hokimiyatdan tubdan farq qilib, bu tizim jamiyat hayotida muvofiqlashtiruvchilik vazifasini bajaradi. O’zbyekiston Ryespublikasida avval 28 ta ittifoq va 17 ta ryespublika vazirliklari va komityetlar ish ko’rgan bo’lsa, endilikda ular o’rniga bozor iqtisodi tizimiga mos kyeladigan vazirliklar va qo’mitalar tashkil etilgan. Ryespublikada hokimlar boshqaruvining joriy etilishi muhim ahamiyatga ega bo’lib, viloyatlar, shaharlar va tumanlarda hokimliklar joriy etildi. Hokimlikka tajribali va malakali shaxslar Pryezidyent tomonidan tasdiqlandi. Xalq dyeputatlari Kyengashlari hokimiyatni vakillik organlariga bo’lib, ular davlat va fuqarolarning manfaatlarini ko’zlab o’z vazifalarini hal etadi. Mahalliy o’z-o’zini boshqarilish organlarining asosini mahallalar tashkil etadi. Aholini huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy qo’llab-quvvatlash, ijtimoiy jamg’armalar tashkil etish, turli xayriya tadbirlari o’tkazishda mahallaning o’rni juda kattadir. Undan tashqari, mahalla yoshlarini vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, myehr-oqibatli qilib voyaga yetkazishda katta ishlarni amalga oshirmoqda. Oqsoqollar Kyengashiga 1998 yil noyabr-dyekabr oylarida o’tgan saylovlarda mahalliy organlarga ko’pchiligi oliy ma’lumotli va ko’p tajribaga ega kadrlar ishga tortildi. Bular davlat organlari vazifalarini jamoat tashkilotlariga o’tkazish jarayonining faol qatnashchilaridir. Sud hokimiyati islohotlari. O’zbyekistonda dyemokratik jarayonlarni chuqurlashtirishda sud hokimiyatini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. SHuning uchun ham mamlakatda mustaqillik yillarida sud islohotlarini izchillik bilan o’tkazishga alohida e’tibor byerildi. Oliy Majlisning 1995 yil fyevralda bo’lib o’tgan birinchi, 1995 yil dyekabrda bo’lgan to’rtinchi va 1996 yil avgustda bo’lgan oltinchi syessiyalarida sud hokimiyati uchinchi mustaqil hokimiyat tarmog’i ekanligi, odil sudlov tizimini shakllantirish va dyemokratiyalashtirish lozimligi ko’rsatildi. «Sud islohotini chuqurlashtirish hokimiyatning uchinchi, mustaqil va qaram bo’lmagan tarmog’i sifatida butun odil
sudlov tizimini dyemokratlashtirish huquqiy
davlatni mustahkamlashning yana bir muhim yo’nalishidir... Sud jazolovchi organidan oddiy odamlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qiluvchi organlarga aylanib, haqiqatdan ham mustaqil bo’lib
444
qolishi lozim» - dyeb uqtirardi I.Karimov Oliy Majlisning VI syessiyasida. Sud islohotini jiddiy ravishda oshirishga, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishga, xalq maslahatchilarining maqomini ko’tarishga yo’naltirildi. O’zbyekiston Ryespublikasining sud tizimi byesh yil muddatga saylanadigan O’zbyekiston Ryespublikasi Konstitusiyaviy, Sudi O’zbyekiston Ryespublikasi Oliy Xo’jalik Sudi, Qoraqalpog’iston Ryespublikasi Oliy Sudi, Qoraqalpog’iston Ryespublikasining Xo’jalik Sudidan, Toshkyent shahar sudi, tuman, shahar xo’jalik sudlaridan iborat. Huquqiy dyemokratik insonparvar davlatni barpo etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida sud hokimiyatida yangi tizim – huquq tarmoqlarini birlashtirishni va ular o’rtasidagi munosabatni uyg’unlashtirishni ta’minlovchi Konstitusiyaviy Sud yuzaga kyeldi. O’zbyekiston Ryespublikasi Konstitusiyaviy sudi qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatning hujjatlari, davlat hokimiyati mahalliy organlari qarorlarining, O’zbyekiston ryespublikasi davlatlararo shartnomalari va boshqa hujjatlarning O’zbyekiston Ryespublikasi Konstitusiyasiga qanchalik mosligiga doir ishlarni ko’radi va aniqlaydi. O’zbyekiston Konstitusiyaviy sudining vujudga kyelishi dyemokratik davlat uchun ulkan voqyeadir. O’zbyekiston Konstitusiyasi sud hokimiyatining mustaqilligini mustahkamlash, odil sudlovni amalga oshirishda kyeng imkoniyatlar ochdi. Konstitusiyaning ko’pgina moddalarida sud hokimiyatining asoslari aniq byelgilanib, sud hokimiyati va sud’yalarning mustaqilligi mustahkamlanadi. SHunga ko’ra, sud hokimiyati va sud’yalar faqat qonungagina bo’ysunadilar. Bu qoida Konstitusiyada qator kafolatlar bilan himoyalangan. Mustaqil sud hokimiyatini amalga oshirishi myexanizmni tartibga soluvchi va sud’yalarni saylash, tayinlash hamda ularni vazifalaridan ozod qilish tartibi, sud ishlarini ko’rishda aralashganlik uchun javobgarlik va hokazolarning asosiy kafolati hisoblangan «Sudlar to’g’risida»gi Qonun 1993 yil 2 syentyabrda Oliy Kyengashning XIII syessiyasida qabul qilindi. 1992 yil 10 dyekabrda Oliy Kyengashning XI syessiyasida qabul qilingan «Prokratura to’risida»gi Qonun esa Prokraturaning sud bilan butunlay yangi sharoit va talablar doirasida o’zaro munosabatlarni byelgilab byerdi. YAngi Jinoyat – Ijroiya va Fuqarolik to’g’risidagi kodyekslar qabul qilinib, ularda sud mustaqilligi tamoyillari, taraflarning tyengligi, Sud ishlarini yuritishda tortishuv va odil sudlovning boshqa dyemokratik mye’yorlari mustahkamlanadi. Ma’lumki, davlat va jamiyatning obro’sini o’sha davlatda mavjud bo’lgan sud va sud’yalarning qonun talablariga og’ishmasdan amal qilishlariga, qabul qilingan har qanday qarorlari qonun mye’yorlariga bog’liq. Darhaqiqat yaxshi qonunlar bo’lsa-yu, sud tizimi ishlovchilar uning talablariga mos qaror qabul qilmasa, sud tizimining obro’siga putur yetkazadi. Bu davlat va jamiyat obro’siga ham rahna soladi. Sud fuqarolar ko’z oldida ularning haq-huquqlarini va manfaatlarini himoya qiluvchi organ sud sifatida gavdalanishi shart. Sud hokimiyatining obro’sini ko’tarish, uning xolisligini ta’minlash har bir sud’yadan katta mas’uliyat, jasorat bilim, tajriba orttirishini, pokli va adolatni barcha narsalardan ustun qo’yishini, davlat va xalqqa sodiq bo’lishni taqozo etadi. SHuning uchun ham sud va sud’yalarning boshqa tarmoqlaridan haqiqiy mustaqilligini, sud qarorlarini qabul qilishda faqat qonunga bo’ysunishni, sudning hammabop, himoya doirasini kyengaytirishni ta’minlaydigan tadbirlar ko’rilmoqda. Sud – huquq sohasida: «Sud – huquq sohasiga daxldor islohotlarni chuqurlashtirish masalalariga alohida to’xtalmoqchimiz», - dyedi Islom Karimov o’zining «O’zbyekiston XXI asrga intilmoqda» dyegan risolasida. Biz advokatura tizimini kuchaytirish va uning chinakam mustaqilligini ta’minlash, ularning vakolatlari va maqomini prokuratura maqomiga tyenglashtirish uchun qonunchilik sohasida ham, amaliy ishlar sohasida ham ko’pgina chora-tadbirlar ko’rmoqdamiz. Har qanday sud jarayonida, jinoiy ish ko’rilayotgan bo’lsa ham fuqarolik ishi ko’rilayotgan bo’lsa ham bir tomonda ayblovchi, ikkinchi tomonida tyeng huquq bilan himoyachi so’zga chiqadi. Faqat qonunga bo’ysinuvchi sud, sud’yalar esa qonuniy huquqlarga, o’z vijdoniga amal qilib, ayblovchi va himoya qiluvchi tomonlarning fikrlarini xolisona hisobga olish asosida mustaqil ravishda adolatli qonuniy hukm chiqaradi. 445
Bundan xulosa qilib aytish kyerakki, sud tizimini isloh qilish, avvalo, hukm chiqaruvchi sud’yalarning chinakam mustaqilligini ta’minlash kyerak. Faqat shunday qilganda hozir sudni jazolovchi organ dyeb biladigan odam sudga o’z huquqlari va erkinliklarini, manfaatlarini himoya qilish lozim bo’lgan organ sifatida murojat qiladigan bo’ladi. Ana shundagina sud hokimiyatining haqiqiy mustaqil uchinchi tarmog’iga aylanadi», - dyedi I.Karimov. Bu boradagi muammolarni hal qilish uchun sud-huquqiy tizimini isloh qilish bo’yicha takliflar P chaqiriq Oliy Majlisning birinchi syessiyasida ko’rib chiqildi va quyidagi xulosalarga kyelindi: Birinchidan, huquqiy davlatning mazmun-mohiyatini byelgilaydigan amaldagi kodyekslar, qonunlar, mye’yoriy hujjatlarni tanqidiy baholagan holda huquqiy davlatni shakllantirish borasida birinchi galda qabul qilishimiz zarur bo’lgan yangi qonun va mye’yoriy hujjatlarni aniqlab olishimiz kyerak. Ikkinchidan, davlat va jamiyat qurilishi va boshqaruvning barcha bo’g’inlarida qabul qilingan qonun va mye’yoriy hujjatlarning so’zsiz bajarilishini ta’minlovchi tizim yaratish uchun zarur chora-tadbirlarni ko’rishimiz lozim. Bu, birinchi navbatda qonunni himoya qiluvchi va uning ijrosi nazoratini ta’minlovchi organlarga taaluqlidir. YA’ni huquq-tartibot organlarining o’zi qonunlarga so’zsiz rioya qilishini ta’minlashimiz lozim. Uchinchidan, hokimiyatning to’laqonli mustaqil tarmog’i sifatida sudlarning faqat qonunga bo’ysunishini ta’minlash maqsadida sud tizimini isloh etish kyerak. Sud jarayonida ayblov va himoyaning amalda tyengligi ta’minlanmog’i va buning uchun advokatura idoralarining mavqyeini ko’tarish darkor. Sud islohotini o’tkazish jarayonida jinoiy va fuqarolik ishlarini ko’ruvchi sudlarning ixtisoslashuvini amalga oshirish va bu masalalarni tashkiliy jihatdan hal qilish zarur. Bu, albatta, odil sudlovni amalga oshirish sifati va tyezkorligini, eng muhimi, qabul qilingan sud qarorlarining adolatli bo’lishini ta’minlaydi. Oliy Majlis syessiyasida so’zga chiqib I. Karimov bunday dyedi. Biz bugun mustaqil taraqqiyot yillarida to’plagan tajribalarimizga tayanib, hayotimizni yangilash va isloh qilish yo’lida davlat va jamiyat qurilishining eng asosiy maqsad va vazifalarini, oldimizda turgan birinchi galda muhim masalalarni aniqlab olmog’imiz kyerak. Bu — siz bilan bizning odamlar o’z takdirini, mamlakat istiqbolini, yurt farovonligi va osoyishtaligini, har bir xonadon va butun mintaqamizdagi tinchlik va barqarorlikni saqlash va mustahkamlash vazifasini ishonib topshirgan xalq vakillarining muqaddas burchidir. Bizning bosh stratyegik maqsadimiz qat’iy va o’zgarmas bo’lib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin dyemokratik davlat barpo etish, fuqarolik jamiyatining mustahkam poydyevorini shakllantirishdan iborat. Buni lo’nda qilib aytganda, rivojlangan davlatning tajriba va taraqqiyot modyellaridan ko’r-ko’rona nusxa ko’chirilmagan holda, ularga xos yuksak hayot darajasi va sifatiga erishish. Mamlakatimizda millati, tili va dinidan qat’iy nazar, har bir insonning barcha huquq, va erkinliklari kafolatlanadigan, farovon turmush tarzi ta’minlanadigan dyemokratik rivojlanish yo’lini izchil davom ettirish dyemakdir. SHu bilan birga biz xalqimizning asriy olijanob an’analariga, muqaddas dinimizning insonparvarlik mohiyatiga, milliy qadriyatlarimizga doimo sodiq qolishimiz dyemakdir. Tabiiy savol tug’iladi: bu ulug’vor maqsadlarga, orzu-niyatlarga erishish uchun jamiyatimizni yangilash va isloh etishning hozirgi yangi boskichida biz o’z oldimizga qanday vazifalarni qo’yishimiz kyerak? Qaysi masalalar davlat, ijtimoiy tuzilmalar va mahalliy hokimlik idoralarining diqqat markazida turmog’i, parlamyentimiz qonunchilik faoliyatining asosini tashkil etmog’i lozim? Ijtimoiy hayotimizning barcha
sohalarini dyemokratlashtirish jarayonini yanada
chuqurlashtirish, yangi ma’no-mazmun bilan boyitish, uning izchilligi va samarasini ta’minlash — mamlakatimizda amalga oshirilayotgan siyosiy islohotlarning mazkur bosqichda oldimizda turgan eng dolzarb vazifadir. Bu borada quyidagi muhim masalalarga ahamiyat byerishimiz zarur. Birinchidan, mamlakatimiz siyosiy hayotining barcha sohalarini, davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish. Bu jarayonda, avvalo, fuqarolarning siyosiy, iqtisodiy faoliyatini kuchaytirish va insonning o’z qobiliyatini to’la ro’yobga chiqarish uchun tyegishli shart-sharoit yaratish lozim. 446
Bunda odamlarning o’z hohish irodasini erkin ifoda etish, o’z manfaatlarini ro’yobga chiqarish va himoya etish huquqini rivojlantirishni amalda namoyon etish alohida ahamiyat kasb etadi. Jamiyatimizda mavjud bo’lgan turli manfaatlar, qarama-qarshi kuchlar va harakatlar o’rtasida muvozanatni ta’minlaydigan samarali myexanizmni shakllantirsak, hayotimizning barqaror va mustahkam taraqqiyotini mukammal kafolatlagan bo’lar edik. Ikkinchidan, shunga erishish kyerakki, mamlakatimiz siyosiy hayotida haqiqiy ma’nodagi ko’ppartiyaviylik muhiti qaror topishi darkor. Har bir partiya muayyan ijtimoiy qatlamga tayangan holda ana shu toifa manfaatlarining himoyachisi sifatida o’zining aniq va ravshan harakat dasturiga ega bo’lishi kyerak. Unda har qaysi partiyaning maqsad va vazifalari, jamiyat taraqqiyoti borasidagi muqobil takliflari o’z ifodasini topishi lozim. Uchinchidan, nodavlat tuzilmalar hukumatga qarashli bo’lmagan va jamoat tashkilotlarining, fuqarolarining o’zini o’zi boshqarish organlarining faoliyatini yanada mustahkamlash va rivojlantirish. SHuni alohida ta’kidlash kyerakki, nodavlat va jamoat tashkilotlarining rivojlangan tizimi jamiyatda manfaatlar uyg’unligini qaror toptirish va mustahkamlashga xizmat qilishi lozim. Odamlarning siyosiy ongi, siyosiy madaniyati, siyosiy faolligi yuksalib borgan sari, davlat vazifalarini nodavlat tuzilmalar va fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga bosqichma- bosqich o’tkazib byerishi zarur. Bu borada o’zini o’zi boshqaradigan idoralarning, mahallalarning nufuzini va mavqyeini oshirish, ularga ko’proq, huquqlar byerish katta ahamiyat kasb etadi. To’rtinchidan, jamiyatda fikrlar xilma-xilligi va qarashlar rang- barangligi, ularning erkin ifoda etilish sharoitini ta’minlash. Bunda ommaviy axborot vositalari jamiyatimizda haqiqiy to’rtinchi hokimiyatga aylanishi, fuqarolarning siyosiy huquq va erkinliklarini ruyobga chiqarish kyerak. Byeshinchidan, inson huquqlari va erkinliklari odamlarimiz ongida dyemokratik qadriyatlarni yanada mustahkamlash va rivojlantirish. O’z haq huquqini taniydigan, o’z kuchi va qobiliyatiga tayanib yashaydigan, atrofida ro’y byerayotgan voqyea-xodisalarga mustaqil munosabatda bo’ladigan, shu bilan birga o’z shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg’un holda ko’radigan erkin shaxsni shakllantirish uchun barcha zarur shart- sharoitlarni yaratish darkor. 4- masala: Birinchidan, hokimiyat tizimlari bo’linishining konstitusion prinsipiga amal qilinishini ta’minlash, qonun chiqaruvchi hokimiyat Oliy Majlis va joylardagi vakillik organlari bo’lgan viloyat, shahar va tuman kyengashlarining konstitusiya hamda qonunlarda ularga byerilgan vakolat va nazorat vazifalarining so’zsiz amalga oshirilishiga erishmoq zarur. Sud hokimiyatining mustaqilligini va faqat qonunga bo’ysunishini ta’minlash darkor. Davlat qurilishi muammolari haqida gapirar ekanmiz, shuni yaxshi anglab olishimiz lozim: davlatning kuch qudrati boshqaruvning barcha vakolatlarini o’z zimmasiga olishi hamda davlat idorasining hukm va tazyiq o’tkazuvchi organ sifatidagi vazifalarini kuchaytirish bilan byelgilanmaydi. Davlatning kuch-qudrati avvalo, dyemokratik institutlarning mustaqil faoliyat ko’rsatish uchun shart-sharoit yaratish, fuqarolar va jamiyatning barcha siyosiy, ijtimoiy salohiyatini ro’yobga chiqarish tadbirkorlik va iqtisodiy tashabbuslar erkinligi uchun zarur imkoniyatlarni tashkil etib byerish qobiliyati bilan o’lchanadi. Ikkinchidan, ma’muriy sohada amalga oshirilayotgan islohotlarning samaradorligini kuchaytirish. Bugungi kunda mamlakatimizda ma’muriy bo’linish va hokimiyat tuzilmalari boshqaruvining yetarli darajada ixcham tizimi ishlab chiqildi. Ularning yuqoridan quyiga va o’zaro munosabatlari tartibi byelgilanadi. Erkin tadbirkorlikni rivojlantirish yo’lidagi dyemokratik va bozor islohotlarini amalga oshirishga to’siq-g’ov bo’lib turgan boshqaruvning ko’pgina ortiqcha ma’muriy va byurokratik bo’g’inlari, davlat va idora tuzilmalari o’zgartirildi. SHu bilan birga, markazda va joylarda amaldagi har bir bo’g’in o’z vazifasi, vakolatlari va mas’uliyatini yaxshi chuqur anglaydigan, uni yuqori malaka bilan bajaradigan yaxlit samarali myexanizm sifatida faoliyat ko’rsata olmayotganini ham tan olish kyerak. Bu boshqaruv bo’g’inlari ijtimoiy taraqqiyot va fuqarolar manfaatlarini himoya qilish masalalarini, iqtisodiyot va tadbirkorlikni rivojlantirishning eng dolzarb va istiqbolli muammolarini hal etish o’rniga ko’pincha kyeraksiz nazorat va buyruqbozlik bilan shug’ullanmoqda. 447
Ma’muriy buyruqbozlik tizimi sharoitida suyagi qotgan ijrochilar qaror qabul qilishda mustaqil, mas’uliyatni zimmasiga olgan holda faoliyat va tashabbus ko’rsata olmayapti. Biz davlat tuzilmalari va huquqni muhofaza qilish idoralaridagi noxush holatlar, aholi ko’z o’ngida hokimiyatni obro’sizlantirayotgan poraxo’rlik, ta’magirlik va korrupsiya ko’rinishlari bilan bundan buyon aslo murosa qila olmaymiz. Bunga qarshi butun jamiyat bilan birgalikda kyeskin kurashmog’imiz darkor. Bu yerda gap mamlakatimizda dyemokratiya tamoyillariga asoslangan, avvalo amaldagi Konstitusiya va qonunlarga muvofiq faoliyat yuritadigan hyech qanday mansabdorlar, hatto eng ko’zga ko’rinadigan vazifada o’tirgan shaxslarning ham subyektiv xohish-istagiga qaram bo’lmasdan, ishni barqaror va faol tashkil qila oladigan o’z mohiyatiga ko’ra jamiyatimizning olg’a siljishiga halaqit byerayotgan barcha illat va eski asoratlarni samarali tizimini vujudga kyeltirish haqida bormoqda. SHu bilan birga bu tizim inqilobiy ur-yiqitlarsiz umuminsoniy va milliy taraqqiyot qadriyatlariga tayangan holda faoliyat ko’rsatish darkor. Uchinchidan, ana shu tamoyillaridan kyelib chiqib, biz kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish va yangilash tizimini takomillashtirishimiz zarur. Bunda muayyan lavozimga munosib nomzodlar orasida eng munosibini tanlash yo’lidan borishimiz kyerak. Buning uchun birinchi navbatda, istye’dodli, izlanuvchan, zamonaviy bilimga ega, Vatanga, ona zaminimizga sadoqatli yoshlarga so’zda emas, amalda kyeng yo’l ochib byerishimiz shart. Bu masala barcha zamonlarda ham hyech qachon osonlikcha hal bo’lgan emas. Odatda bunday paytlarda subyektivizm mansabdorlik, mahalliychilik, urug’-aymoqchilik, qarindosh urug’chilik aloqalari va boshqa illatlarda namoyon bo’ladi. Afsuski, bu muammoni hal etishning tayyor yo’l-yo’riqlarini topish qiyin. SHuning uchun kadrlar tanlashning obyektiv tarzda ishlanadigan tizimini shakllantirish yo’lida kyeng jamoatchilik bilan birgalikda ko’p ishlashimiz kyerak dyedi. 2. O’zbyekiston dyemokratik islohotlarini amalga oshirar ekan, fuqarolik jamiyatni qurishga intilmoqda. Buning ma’nosi shuki, boshqaruvning turli xil vazifalari byevosita xalqqa topshirilmoqda, o’zini-o’zi boshqarish organi rivojlanib boradi - dyemakdir, dyedi I.A. Karimov. Dyemokratik, huquqiy davlat rivojining mantig’i, ichki qonuniyatlari davlat hokimiyati organlari va boshqaruvning siyosiy partiyalar va jamiyat birlashmalari — kasaba uyushmalari, faxriylar, yoshlar, xotin-qizlar tashkilotlari, ijtimoiy va ijodiy jamg’armalar, fuqarolarning boshi ko’ngilli birlashmalari bilan har tomonlama yaqin aloqalari va hamkorligini taqozo etadi. Boshqa so’z bilan aytganda, haqiqiy dyemokratiya fuqarolarining Pryezidyent va jamiyatning vakillik organlariga saylovlarda qatnashishidangina iborat bo’lmay, balki ularning mamlakatda siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy jarayonlarining borishiga, davlat va jamiyatning barcha ishlari boshqaruviga byevosita, shuningdyek jamiyat birlashmalarining faoliyatida ishtirok etish opqali har ko’pi ta’sir o’tkazishini ham bildiradi. CHinakam dyemokratik, huquqiy davlat o’zaro yaqin aloqada bo’lgan va bir-biri bilan chambarchas bog’liq ikki qismdir: davlat hokimiyati organlari va boshqaruvi hamda fuqarolarning turli yo’llar manfaatlarini o’zida ifodalagan mustaqil siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalaridan iborat. Bu nodavlat qismni shuning uchun ham fuqarolik jamiyati dyeb aytiladi. Mustaqillikka erishgunga qadar biz yashagan totalitar davlatda fuqarolik jamiyati yo’q edi va bo’lishi mumkin ham emasdi. Bir partiyaning mutloq xukmronligi, ijtimoiy institutlarning to’la davlatlashtirilishi va hatto kasaba uyushmalari va yoshlar birlashmalari ham partiya va davlatning qo’lida faqatgina «jilov» sifatida foydalanilgan sharoitda to’g’ri ma’nodagi fuqarolik jamiyati yo’q edi.
Dyemokratiya va bozor islohotlarining chuqurlashuvi bilan fuqarolarning ijtimoiy tashabbuskorligi, fuqarolik jamiyat qayta tiklanmoqda va tobora katta ahamiyat kasb etmoqda. «Fuqarolik jamiyati» va «jamiyat» tushunchalari aynan bir narsa emas. Jamiyat — bu kishilar umumiyligi, davlatning butun byelgilarini ham o’z ichiga oladigan birligi. Fuqarolik jamiyati — bu jamiyatning bir qismi, hokimiyatning davlat organlari va boshqaruvidan tashqari qismi. Fuqarolik jamiyati davlatning vujudga kyelishi bilan yuzaga kyeladi va shakllanadi, mavqyei uning dyemokratiklik darajasiga muvofiq byelgilanadi. Fuqarolik jamiyati va davlatning o’zaro aloqalari obyektiv muqarrar. Davlat hokimiyati tizimi va faoliyatida dyemokratik tamoyillari va 448
mye’yorlari qanchalik to’la va chuqur mujassam bo’lsa, fuqarolik jamiyatining faoliyati ham shunchalik kyeng, uning davlat bilan aloqalari xilma-xil bo’ladi. Agar davlat yaqin o’tmishda bo’lganidyek, fuqarolik jamiyati manfaatlaridan uzilib qolsa, unda u muqarrar ravishda inqirozga uchraydi, o’zining tabiiy-tarixiy, ijtimoiy vazifasidan maxrum bo’ladi. Biz uchun fuqarolik jamiyati ijtimoiy makon. Bu makonda qonun ustivor bo’lib, u insonning o’z-o’zini kamol toptirishga monyelik qilmaydi, aksincha yordam byeradi. SHaxs manfaatlari, uning huquq, va erkinliklari to’la darajada ro’yobga chiqishiga ko’maklashadi... SHuning barobarida barcha odamlar qonunlarga so’zsiz rioya qilishlari shart. Xo’sh, O’zbyekiston dyemokratiyaning qaysi yo’nalishidan bormoqda? Huquqiy dyemokratik davlatni barpo etish, fuqarolik jamiyatini vujudga kyeltirish oliy maqsad ekan, unga erishishning yagona yo’li dyemokratiyani chuqurlashtirishdir. Ayni paytda O’zbyekistonda davlatchilikning bu jihatiga qanday qaralmoqda? Birinchidan, dyemokratik jamiyat barpo etishning xalqaro tamoyillari, dunyo hamjamiyati e’tirof etgan yo’riqlari mavjud. Bu byevosita fuqarolikning o’z xohish — irodasini erkin ifodalash huquqiga egaligi, ozchilikning ko’pchilikka bo’ysunishi, barcha fuqarolarning millati, elati, ijtimoiy kyelib chiqishi va diniy e’tiqodlaridan qat’iy nazar, tyeng huquqligi, davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustivorligi, saylov va saylanish huquqi va boshqalardir. Bular qariyb barcha mamlakatlar konstitusiyalarida qat’iy byelgilab qo’yilgan tartib qoidalardir. Biroq, ma’lum bir mamlakatda dyemokratiyani joriy etishda faqat shuning o’zi kifoya qiladimi? Faqat shuning o’zi barcha aholi extiyojlarini ma’naviy- ruhiy olamini qamrab ola oladimi? Yo’q! CHunki, har bir xalqning o’z turmush va tafakkur tarzi, tarixiy an’analari, hayotga munosabati va boshqa jihatlaridan kyelib chiqib, dyemokratiyaga yondoshish usuli bor. SHu ma’noda Pryezidyentimiz: SHarqda dyemokratik jarayonlarning qadimdan shakllangan o’ziga xos va o’ziga mos xususiyatlari bor. Buni aslo nazardan qochirib bo’lmaydi. YA’ni sharqda dyemokratik jarayonlar uzviy ravishda va asta- syekin taraqqiy topadi. Bu sohada inqilobiy o’zgarishlar yasashga, urinishlar g’oyat noxush, hatto fojiali natijalarga olib kyeladi. Inqilobni g’arb olimlari ham «ijtimoiy taraqqiyotning ibtidoiy va yovvoyi shakli» dyeb ataganlar. Tabiiyki, bunday yo’l bizga aslo to’g’ri kyelmaydi, — dyeganda dyemokratiyani joriy etishning yurtimizda o’zbyekona tamoyillari shakllanayotganini ko’rsatadi. Ikkinchidan, O’zbyekiston mustaqillikka erishgach bir qator mamlakatlar jumladan, Turkiya, Olmoniya, Angliya, Fransiya va boshqa davlatlarning dyemokratik taraqqiyot yo’llari bilan yaqindan tanishdi. Bu mamlakatlarda dyemokratiyaning ibratli va o’rganishga arzirli tajribalari mavjud. Biroq, O’zbyekiston Pryezidyenti bu masalada o’zining munosabatini aniq va ravshan bayon etdi. Har bir millat o’z milliy ruhiyatidan kyelib chiqib bu masalaga yondoshishi zarur. Ayniqsa, o’zbyeklar singari juda qadimiy millat va juda boy an’analarga ega xalq ehtiyojlarini hisobga olmaslik og’ir natijalarga olib kyelishi mumkinligini uqtirdi va «odamlarning tafakkuri va ijtimoiy saviyasi bilan dyemokratik o’zgarishlar darajasi va sur’atlari bir-biriga qanchalik mutanosib bo’lishiga bog’liq ekanligini ko’rsatdi. Tarixiy tajriba shundan dalolat byeradiki, dyemokratik jarayonlarni chyetdan nusxa olib ko’r- ko’rona ko’chirish aslo samara byermaydi, aksincha xatarli oqibatlarga olib kyelishi mumkinligini I.A. Karimov ko’rsatdi. Uchinchidan, hurriyatga munosabatda ham boshqalardan andoza olish, mamlakat tub aholisi ruhiyatini hisobga olmaslik rahbarni ham, aholini ham, butun mamlakatni ham boshi byerk ko’chaga kiritib qo’yadi. G’arb dyemokratiyasini SHarq mamlakatlarida ko’r-ko’rona joriy etish mumkin emas. Unga taqlid qilish kutilmagan fojialarga olib kyelishi mumkin. Buning achchiq natijalarini Tojikiston misolida ko’rayapmiz, erkinlik niqobidagi bosh-boshdoqlikka yo’l byerish davlat va boshqaruv apparatlarining byehad kuchsizlanishi va bo’shashib kyetishi, hokimiyat jilovining o’z holiga tashlab qo’yilishi ming-minglab xonadonlar boshiga kulfat kyeltiradi. G’arb dyemokratiyasida ochiqdan-ochiq munosabat, SHarq dyemokratiyasida esa aksincha, andishalik. G’arbda ota-onasini syensirash, SHarkda esa o’zidan kattalarga, rahbarga hurmat bilan qarash, aql bilan ish to’tish an’analari mavjud. Dyemak, Mag’ribdagi turmush tarzini zo’rlab Mashriqqa tiqishtirish, Mashriq hayotini Mag’ribga ko’chirish mumkin emas. Ayrimlar O’zbyekistonni Amyerika Qo’shma SHtatlari, Olmoniya, Fransiya, Angliya va boshqa bir qator mamlakatlardagi ahvol bilan solishtiradilar. Bu unchalik to’g’ri mulohaza emas. 449
Birinchidan, mazkur mamlakatlarda chinakam risoladagidyek dyemokratiya mavjudligiga hyech kim kafolat byermaydi. Sababi, hayot borki, qaysidir darajada «tartibbuzarlik» sodir bo’ladi. Insonning tabiati shunday. Bunday holat fuqaro va davlat o’rtasidagi munosabatlarda ham, fuqarolarning o’zaro munosabatlarida ham yuz byermoqda. Qolavyersa, bu mamlakatlarda inson huquqlari davlat va fuqaro o’rtasidagi munosabatlar borasida to’plangan tajribalar, amalga oshirilgan ishlar ikki yuz va undan ortiq yillar mahsuli ekanligi hammaga ayon. Mustaqil O’zbyekistondan tarixan juda qisqa vaqt ichida G’arb davlatlaridagidyek kyeng miqyosli tadbirlarni amalga oshirishni talab etish aqlga sig’maydi. Odamlar dunyoqarashi, fikrlash tarzi va onglilik darajasini bir kun yo bir yilda o’zgartirish sira mumkin emas. Biroq, mazkur rivojlangan mamlakatlarga nisbatan O’zbyekistonda huquqiy dyemokratik davlatni vujudga kyeltirish jarayoni ancha tyez shiddatliroq tarzda bormoqda. III. Ma’lumki, dyemokratik tartibot siyosiy hokimiyatni amalga oshirishning kyeng tarqalgan zamonaviy shaklidir. Unda
dyemokratiya institutlari, siyosiy erkinliklar bo’lishiga, myehnatkashlarning turli tashkilotlar atrofida birlashishiga imkon byeriladi. SHuning uchun ham O’zbyekiston Parlamyenti fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlash maqsadida mamlakatda avvalo ko’ppartiyaviylik, oshkoralikni fuqarolarning jamoat tashkilotlari orqali huquqlarini ta’minlashga qaratilgan muhim qonunlar qabul qildi. Oliy Majlisning 1996 yil dyekabrda bo’lgan VII syessiyasida «Siyosiy partiyalar to’g’risida»gi qonun umumxalq muhokamasidan so’ng qabul qilindi. Siyosiy partiyalarning vujudga kyelishi va ularning faoliyati dyemokratik jamiyat uchun zarur bo’lgan siyosiy muxolifatni shakllantiradi. SHuni yaxshi uqib olishimiz kyerak, — dyegan edi I.A. Karimov Oliy Majlisning VI syessiyasida so’zlagan nutqida, - jamiyatimiz tuzilmalarida muvozanatni saqlaydigan, kuchli ommaviy, jamoat birlashmalari bo’lmas ekan, davlat hokimiyatining barcha bo’g’inlarida o’zboshimchalik, volyuntarizm, adtoritar tafakkur va boshqaruv apparatining korrupsiyasi singari illatlar bo’lmasligiga jiddiy kafolat ham bo’lmaydi. Jumladan, qonunda: «Siyosiy partiya — qarashlari, qiziqishlari va maksadlari mushtarakligi asosida tuzilgan, jamiyat muayyan qismining davlat hokimiyatini shakllantirishdan iborat siyosiy irodasini ruyobga chiqarishga intiluvchi hamda o’z vakillari orqali davlat va jamoat ishlarini idora etishda qatnashuvchi O’zbyekiston fuqarolarining ko’ngilli birlashmasi, — dyeyiladi. Bugungi kunda ryespublikada aholining turli toifalarini birlashtirgan 4 ta siyosiy partiya va «Xalq birligi» (1995) jamoatchilik harakati faoliyat ko’rsata boshlayapti. 1) Jumladan, O’zbyekiston Xalq dyemokratik partiyasi (XDP) O’zbyekiston mustaqilligi yillarida shakllandi. Bu partiya 1991 yil 1 noyabrda Toshkyentda bo’lib o’tgan ta’sis qurultoyida tuzilgan. Ushbu qurultoyda uning dasturi, nizomi qabul qilindi. XDP O’zbyekiston Ryespublikasi Adliya vazirligida 1991 yil 15 noyabrda ro’yxatga olingan. XDP o’z dasturida mamlakatda adolatli jamiyat qurish, uning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlash, O’zbyekiston xalqlari o’rtasida tinchlik, osoyishtalik, fuqarolar totuvligini ta’minlash, har bir myehnatkashning moddiy va ma’naviy turmushini yaxshilash, fuqarolarning tyeng konstitusiyaviy haq-huquqlarini himoya qilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan. O’zbyekiston XDPsining oliy organi-qurultoyi 5 yilda bir marta chaqiriladi. Unda partiyaning rahbar organlari saylanadi. O’zbyekiston XDP parlamyent partiyasidir. O’z a’zolaridan Oliy Majlis va mahalliy hokimiyat organlariga saylovlar paytida nomzodlar ko’rsatib davlat hokimiyati organlarining barcha bo’g’inlarida ishtirok etadi. O’zbyekiston Ryespublikasi Oliy Majlisining 1995 yil 24 fyevraldagi qarori bilan partiyaning 69 kishidan iborat Oliy Majlis dyeputatlari fraksiyasi ro’yxatga olindi. 1999 yil 5 va 19 dyekabr kunlari O’zbyekiston Ryespublikasi Oliy Majlisiga saylangan dyeputatlaridan 48 nafari XDP ga mansubdir. Uning 420 mingta a’zosi bor. O’zbyekiston XDPsining «O’zbyekiston ovozi» va «Muloqot» jurnali mavjud. 2) «Vatan taraqqiyoti» partiyasi (VTP) 1992 yil may oyida tuzilgan bo’lib, uning saflarida 35 mingdan ortiq a’zosi bor. Partiyaning asosiy maqsadi mustaqil O’zbyekiston Ryespublikasida yashayottan barcha millat va elatlarning umumiy manfaatlariga mos kyeladigan siyosiy iqtisodiy va ijtimoiy dyemokratiya prinsiplariga asoslangan, yangi ijtimoiy munosabatlar qaror topgan adolatli fuqarolik jamiyatini qurishdir. Partiya o’z faoliyatini O’zbyekiston Ryespublikasi Konstitusiyasi, o’z Nizomi va
450
Ryespublikaning boshqa amaldagi qonunlariga muvofiq amalga oshiradi. Uning ijtimoiy qatlami ziyolilar, tadbirkorlar, ishbilarmonlar va fyermyerlar, o’rta tabaqa mulkdorlardir. 1995 yil 24 fyevralda bo’lib o’tgan O’zbyekiston Ryespublikasi Oliy Majlisining birinchi syessiyasida partiyaning 14 kishidan iborat Oliy Majlis dyeputatlari fraksiyasi ro’yxatga olindi. 1999 yil 5 va 19 dyekabr kunlari O’zbyekiston Ryespublikasi Oliy Majlisiga saylangan dyeputatlardan 20 nafari «Vatan taraqqiyoti» partiyasiga mansubdir. 3) O’zbyekiston «Adolat» sosial dyemokratik partiyasi (SDP). U 1995 yil 18 fyevral’ Toshkyentda bo’lib o’tgan 1 ta’sis kurultoyida tuzilgan bo’lib Dasturi va Nizomi qabul qilingan. U shu yili ro’yxatga olingan. Partiyaning asosiy maqsadi mustaqil O’zbyekiston Ryespublikasidagi barcha millat va elatlarning umumiy manfaatiga mos kyeladigan siyosiy iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan yetuk dyemokratiya tamoyillariga asoslangan, adolatli, fuqarolik jamiyati qurishda faol ishtirok etadi. O’zbyekiston Ryespublikasi Oliy Majlisi 1995 yil 24 fyevraldagi qarori bilan ushbu partiyaning 1-7 kishidan iborat Oliy Majlis dyeputatlari fraksiyasi ro’yxatga olindi. 1999 yil 5 — 19 dyekabr’ kunlari O’zbyekiston Ryespublikasi Oliy Majlisiga saylangan dyeputatlardan 11 nafari «Adolat» SDP ga mansub. Partiyaning «Adolat» nomli haftalik gazyetasi mavjud. 4) O’zbyekistonda shakllangan yosh partiyalardan biri O’zbyekiston Milliy tiklanish dyemokratik partiyasidir (MTDII). U 1995 yil 3 iyulda Toshkyentda bo’lib o’tgan ta’sis qurultoyida tuzilgan ushbu qurultoyda partiya Dasturi va Nizomi qabul qilindi. Partiyaning bosh maqsadi milliy manfaatlar milliy yakdillikni ta’minlash, huquqiy davlatni barpo etish va O’zbyekistonni jahonning yetakchi davlatlari safiga olib kirish uchun xalqni safarbar qilish. MTDP millatning sadoqatli va muhabbat tuyg’ularini to’la shakllantirish, bozor munosabatlariga asoslangan yangi jamiyat qurish, millat tiklanish yo’lida rivojlanishga erishish, milliy myeros va an’analarini ro’yobga chiqarish, millatni ilmiy, tyexnikaviy salohiyatini yuksaltirish va dyemokratik jamiyat qurish uchun kurashadi. 1999 yil 5-19 dyekabrda O’zbyekiston Ryespublikasi Oliy Majlisiga saylangan dyeputatlardan 110 nafari hokimiyat vakillik organlarining, 16 nafari esa tashabbuskor guruhlarning vakillaridir. «Milliy tiklanish» gazyetasi bor. SHuningdyek, Ryespublikada 1995 yil iyun’ oyida ta’sis etilgan «Xalq birligi» harakati ham mavjud bo’lgan, harakatning asosiy maqsadi ko’p millatli mamlakatda xalqlar birligini mustahkamlash O’zbyekiston Ryespublikasi Konstitusiyasida mustahkamlangan barcha fuqarolarning huquq, va kafolatlarini to’la-to’kis amalga oshirish. Bu yuqorida qayd qilingan partiya va harakatlarning har biri jamiyat ma’lum qatlamlarining siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy qarashlarini ifodalaydi. Ular parlamyent shaklidagi partiyalar bo’lib, qonun chiqaruvchi va vakillik organlari saylovlarida ishtirok etadilar va qonun doirasida faoliyat ko’rsatadilar. SHuningdyek bu partiyalar saylangan dyeputatlari orqali qonun chiqarish jarayonida ishirok etadilar. Mamlakatimizda partiya va harakatlardan tashqari 200 ga yaqin jamoat tashkilotlari va uyushmalar mavjud. M: Kasaba uyushmasi, tadbirkorlar, yoshlar, faxriylar, xotin — qizlar qo’mitasi, Nuroniy jamg’armasi. Pryezidyentning 1997 y. 7 yanvar farmoyishi bilan iqtidorli yoshlarni xorijdagi ilg’or taraqqiy etgan oliygohlarda bilim olishlarini tayyorlashni tashkil etish uchun «Umid» jamg’armasi tuzildi. Xozirgi kunda 2300 jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlari faoliyat ko’rsatmoqda. Pryezidyent I.A.Karimov «Bu tashkilotlar faqat xayriya va muruvvat muassasalariga aylanib qolmasdan, dyemokratik qadriyatlarini kishilarning qonuniy haq-huquqlarini va erkinliklarini himoya qilishlari kyerak», dyegan vazifani qo’yadi.
|
ma'muriyatiga murojaat qiling