Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti
Download 8.06 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Amaliy mashg’ulot rejasi
- O’quv mashg’ulotining maqsadi
- O’quv faoliyati natijalari
- Ta’lim berish usullari
- Monitoring va baholash
- Ozbekistonda iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarin1ng shakllanishi » mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotining texnologik xaritasi
- Asosiy adabiyotlar
- Dars o`tish vositalari
Amaliy mashg’ulotlar 14-mavzu O'zbekistonda iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarin1ng shakllanishi 14.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti 2 soat Talabalar soni: 20-28 nafargacha Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash bo’yicha seminar mashg’uloti
15.1.O’zbekiston Respublikasining bozor munosabatlarini shakllantirishda o'ziga xos yo'li. 15.2.Iqtisodiy islohotlar. Ko'p ukladli iqtisodiyot va mulkdorlar tabaqasining shakllanishi. 15.3.Bozor infrastrukturasini shakllan- tirish. Respublika iqtisodiyotida yuz
berayotgan tarkibiy o'zgarishlar. O'zbekislonning kuchli ijtimoiv s i y o s a t i . 15.4 Milliy istiqlol g ’ o y a s i . Uning mohiyati, tarixiy i l d i z l a r i v a a ha m i y a t i
O'zbekistonda iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarin1ng shakllanishi to’g’risidagi bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash 452
Pedagogik vazifalar: O’zbekiston Respublikasining bozor munosabatlarini shakllantirishda o'ziga xos yo'li to’g’risidagi ko’nikmani hosil qilish Iqtisodiy islohotlar. Ko'p ukladli iqtisodiyot va mulkdorlar tabaqasining shakllanishini yoritib berish Bozor infrastrukturasini shakllan-tirish. Respublika iqtisodiyotida yuz berayotgan tarkibiy o'zgarishlar. O'zbekislonning kuchli ijtimoiv s i y o s a t i t o ’ g’ r i s i d a gi f i kr l a r n i b o y i t i s h
Milliy istiqlol g ’ o y a s i . Uning mohiyati, tarixiy i l d i z l a r i v a a ha m i y a t i n i y o r i t i b b e r i s h
O’zbekiston Respublikasining bozor munosabatlarini shakllantirishda o'ziga xos yo'lining mazmun mohiyatini gapirib beradi Iqtisodiy islohotlar, ko'p ukladli iqtisodiyot va mulkdorlar tabaqasining shakllanishi to’g’risida gapirib berish Bozor infrastrukturasini shakllantirish. Respublika iqtisodiyotida yuz berayotgan tarkibiy o'zgarishlarni tushuntiradi. O'zbekislonning kuchli ijtimoiv s i y o s a t i n i i s l o h a t l a r n i n g ma z m u n i b i l a n
h a mo h a n g e ka n l i g i n i a s o s l a y d i . Milliy istiqlol g ’ o y a s i u n i n g m a z m u n m o h i y a t i h a m d a tarixiy i l d i z l a r i v a a ha m i y a t i n i g a p i r i b b e r a d i . Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali qurollar, savol-javob, tushuntirish, hamda yangi innavasion texnologiyalardan foydalanish
O’quv qo’llanma, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga mo’ljallangan auditoriya
Og’zaki nazorat, savol-javob, tarqatma materiallar « O'zbekistonda iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarin1ng shakllanishi » mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotining texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar Tayyorlov bosqichi Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishini ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalani tayyorlaydi. Ekspert
guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi.
453
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi 1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning
maqsadi va
kutilayotgan natijalarini va dolzarbligni asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi 1.3. faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar jamiyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi. Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib ularga javob beradi 2. Asosiy bosqich (60 daqiqa) 2.1. Talabalarni to’rtta kichik guruhga bo’ladi. Mashg’ulotning o’tkazilish tartibini yana eslatadi. O’quv mashg’ulti «O’zi o’rganib, o’zgacha o’rgatish», – ya’ni hamkorlikda o’rganish prinsipi asosida o’tkazilishini aytadi 2.2. Guruhlarga ekspert varaqlarini shu bilan birga, har bir talabaga geometrik shakl tarqatadi va faoliyatlarini tashkil qiladi. (geometrik shakllarni vaqtincha bir joyga qo’yishlarini vaqti kelganda ulardan foydalanishlarini aytadi) Guruhlarda shuni tashkil qiladi (matnini o’rganib, muhokama qilishga 15 daqiqa beradi) 2.3. Doira shaklini olgan talabalar. 1-stol: uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini o’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi (15 daqiqa)
2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishin e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun har bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, mislahatchi sifatida ishtirok etadi.
Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir guruh taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi. Kichik guruhlarga bo’linadilar
Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama qilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format qog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. 3. Yakuniy bosqich
(15 daqiqa) 3.1. Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi 3.2. O’quv mashg’uloti natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi 3.2. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi: amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; nazorat savollariga og’zaki javob berish Tinglaydilar 15 Mavzu: O'zbekistonda iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarin1ng shakllanishi 1. O'zbekiston Respublikasining bozor munosabatlarini shakllantirishda o'ziga xos yo'li. 2. Iqtisodiy islohotlar. Ko'p ukladli iqtisodiyot va mulkdorlar tabaqasining shakllanishi. 3. Bozor infrastrukturasini shakllantirish.Respublika iqtisodiyotida yuz berayotgan tarkibiy o'zgarishlar.O'zbekislonninsj kuchli ijtimoiv s i yo s a t i. 4. Milliy istiqlol g ’ o y a s i . uning mohiyati, tarixiy i ld iz l a r i v a a h a m i y a t i
454
Asosiy adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi - xalq e’tiqodi va buyuk kyelajakka ishonchdir. - T., O’zbyekiston, 2000. 2. Karimov I.A. O’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz,- T., O’zbekiston 1999 y. 3. Karimov I.A. Milliy mafkura haqida. –“O’zbekiston” 2000y. 4. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buytuk kelajakka ishonchdir. – T., O’zbekiston, 1996 y. 5. Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T: , “O’zbekiston” 1997y. 6. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch” T:Ma’naviyat, 2008 y. 7. Karimov I. A. O’zbekiston bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li. T: Asarlar T 1, “O’zbekiston” 1993y, 274-359 b. 8. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo’lida T: Asarlar T 3 “O’zbekiston” 1995y, 175-366 b. 9. Karimov I.A O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari T: “O’zbekiston” 1999y, 188-211 b. 10. Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovan turmush – pirovad maqsadimiz. T: “O’zbekiston” 2000y. 11. Karimov I. A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizasiya va isloh etishdir. ' ; Xalq" so'zi, 2005 yil, 10 yanvar. 12. Karimov I. A. Erishilgan yu t u q la r n i mustahkamlab, yangi marralar sari izchil harakat qilishimiz lozim. "O'zbekiston ovozi", 2006y, 11-fevral. 13. Karimov I.A Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T: , “O’zbekiston”, 1997y.
14. Usmonov K., G’aniyev A. O’zbyekiston mustaqillik odimlari. T., 1995. 15. Usmonov K., SHaronov SH. va b. O’zbyekiston — siyosiy va huquqiy islohotlar sari. T., «O’qituvchi», 1996. 16. Barkamol avlod - O’zbyekiston taraqqiyotining poydyevori. T. «SHarqiy, 1997. 17. O'zbekistonning vangi tarixi. 3-kitob. Mustaqil O'zbekiston t ar ixi. T., «Sharq», 2000y, 298-365 b. 18. O’zbekiston tarixi (R. Murtozaeva va boshqalar). – T., 2003y, 576-593 b. 19. Q.Usmonov, M.Sodiqov va boshqalar “O’zbekiston tarixi”. T., “Iqtisod moliya”, 2006y. 20. Milliy istiqlol g’oyasi; asosiy tushuncha va tamoyillar. – T., “O’zbekiston” 2001 y. 21. O’zbekistonning milliyistiqlol mafkurasi. –T., “O’zbekiston” 1998y.
Qo’shimcha adabiyotlar 2. G’ulomov S, Salimov O, Usmonov Q, G’aniyev D. Asrlarga teng yillar. – T., 2001y. 3. G’ulomov S.,Usmonov Q.,Mustaqillik O’zbekistonga nima berdi.- T.,2000 y. 4. history.uzsci.net – Tarix institute “O’zbekiston tarixi” jurnali.
Darsning o`quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarga O’zbyekiston tarixi fanining tadqiqot ob’yekti, pryedmyeti va vazifalari borasida tushuncha byerish, shuningdyek turli davrlarda tadqiqotchilar tomonidan mavzuga byerilgan ta’riflarni talabalarga tushuntirish, mavzuni syerqirra mavzu ekanligidan talabalarni boxabar etish. Dars o`tish vositalari: (Doska, plakat, fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan har xil tyestlar, kompyutyer, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug`atlar) Dars o`tish usullari: Takrorlash, suhbat va savol-javob (mavzuni o`zlashtirishni mustahkamlash), jonli muloqot o`tkazish, erkin fikrlash va so`zlashga o`rgangan holda fikr mulohazalarini bayon qildirish, buning uchun har bir talabaga o`tilgan mavzular, tayanch iboralardan savol tashlanadi. O`qituvchi va talabalar o`rtasida byerilgan savollarni tahlil etish. Tarqatma tyestlar asosida talabaning mavzuni qay darajada o`zlashtirganligini aniqlash. Talabalarni voqyealarni tahlil etishga o`rgatish. Xarita bilan ishlashni talabalarga o`rgatish. Iboralarni izohlash va unga tahlil byerish. Darsning xrono kartasi – 80 minut.
455
O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati. Talabalarning davomati – 2 minut
hafta davomida bo`lgan yangiliklar-5 minut yo`qlama-5 minut o`tilgan dars yuzasidan savol-javob-5 minut Talabalar bilim darajasini aniqlash-50 minut sinov savollar namunasi – 7 minut Uyga vazifa byerish – 6 minut 1-masala: O’zbyekiston davlat mustaqilligini qo’lga kiritgach, ijtimoiy larzalarsiz, qat’iyat bilan bozor munsabatlariga o’tish, turmush darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlar qatoriga chiqib olishni ta’minlaydigan qudratli iqtisodiy nyegizni vujudga kyeltirayotgan davlatchilikning mustahkam poydyevorini vujudga kyeltirishi zarur edi. Bozor munosabatlari, bozor iqtisodiyoti dyeb aytilganida pul-tovar munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni tushunamiz. Dunyo tajribasiga ko’ra, uning yuzaga kyelish yo’llari ikki xil. Birinchisi, tartibsiz, stixiyali rivojlanuvchi bozor iqtisodiyoti. Ikkinchisi, tartibga solinuvchi, boshqariladigan bozor iqtisodiyoti. Jamiyat bunday bozorga davlat orqali hamda narx, soliq, foiz, ryenta subsidiya kabi iqtisodiy vositalar bilan ta’sir ko’rsatadi. Tovar ishlab chiqaruvchining iqtisodiy erkinligi, ya’ni bozor uchun tovar ishlab chiqaruvchi korxona yoki kishilarning mustaqil iqtisodiy faoliyat ko’rsatishi, kishilarning mulk egasi bo’lishi, ya’ni uni ijaraga olib o’z bilganicha ishlatishi, tovar ishlab chiqaruvchining o’zi yaratgan mahsulotining egasi, ya’ni uni o’zi bilganicha sotish yoki sotmay turishi, bozorga chiqariladigan tovarni oldi-sotdi qilish sotuvchi bilan xaridorning erkin munosabatiga asoslanishi, bozor iqtisodiyotining monopolizmni inkor etish, tovar ishlab chiqaruvchilarning bozordagi erkin raqobati, bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki istye’molchi o’z shartini qo’yishi, tovar ishlab chiqaruvchi istye’molchining ehtiyojini qondirgandagina daromad topishi, ishlab chiqarilgan tovarga bozorda tan olinadigan darajada myehnat sarflanishi, bozorda nimaga talab oshib borsa, shu narsa foydali bo’lishi kabilar bozor iqtisodiyotining muhim xususiyatlaridir. Pryezidyentimiz Islom Karimov iqtisodiy islohotlar endigina boshlangan 1992 yilda yozilgan «O’zbyekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida» asarida iqtisodiy o’zgarishlar barqarorlik vaziyatida o’tishi, bu sohadagi hukumat siyosati xususiylashtirish va raqobat vaziyatini shakllantirish jarayonlarini chukurlashtirish makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiy tizimda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va kuchli ijtimoiy kafolatlar byeradigan huquqiy dyemokratik davlatni shakllantirishdan iborat bo’lishi ko’rsatilgandi. O’zbyekistonda makroiqtisodiyotni barqaror qilish doirasida amaliy choralar byelgilandi. Avvalo o’tish davridagi iqtisodiy siyosatni byelgilashda ustivor tarmoklar, ishlab chiqarishni har tomonlama rivojlantirish, ya’ni eng muhim bo’g’inlarni aniqlash (enyergyetika va nyeft mustaqilligi, don-g’alla mustaqilligi, paxtani qayta ishlash sanoati va boshqalar) orqali iqtisodiyotni tarkiban qayta tashkil qilish siyosati yurgizildi. Bu butun mamlakat iqtisodiyotini butunlay yangidan boshlash, islohotlar paytida uzluksiz ishlab chiqarish jarayonini ta’minlashning bosh yo’li edi. Endi iqtisodiy mustaqillikni mustahkamlash maqsadida importni qisqartirib ishlab chiqarishni kyengaytirib borish, xo’jalikni ustuvor yo’nalishlarini jadal rivojlantirib borish, tarmoqlar ichidagi nomutanosiblikka barham byerishga e’tibor byerildi. Natijada, xalq istye’moli mollarini asosan o’zimizda ishlab chiqishga kirishildi. Ilgari xalq istye’moli mollarining 60 foizi chyetdan kyeltirilar edi. Mustaqillikning dastlabki 2-3 yilidayoq, bu vazifa uddalandigina emas, balki istye’mol mollari chyetga ham chiqariladigan bo’ldi. Eng muhimi bizda xalq istye’moli mollarini kamayib kyetishiga yo’l qo’yilmadi. SHu davrda hamdo’stlik mampakatlarida ishlab chiqarish 40-50 foizga tushib qolgan edi. 1992 yil boshida O’zbyekiston ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot va yangilanish nyegizini tashkil kiluvchi, jahon amaliyotida sinalgan xilma-xil yo’llarni e’tirof etgan holda, ryespublika uchun xos 5 ta tamoyilni e’lon qildi: iktisod siyosatdan ustun turib mafkuraviy tazyiklarsiz o’ziga xos ichki qonunlarga muvofiq 456
rivojlanmogi kyerak; davlat bosh islohotchi o’rnida bo’lib, u islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini byelgilab byerish va ularni izchillik bilan amalga oshirish zarur; bozor munosabatlariga o’tish qonun ustuvorligini talab qiladi; bozor munosabatlarini joroy etish bilan kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish zarur; ijtimoiy islohotlarning rivojlanib borishi va yo’nalishini byelgilab byeruvchi tamoyillardan biri bozor iqtisodiyotiga o’tish evolyusion yo’l bilan bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. 2. Bozor munosabatlariga o’tish tamoyillari asosida islohotlar stratyegiyasi ishlab chiqildi. Mustaqillik yillarida hukumatning iqtisodiy stratyegiyasi asosan quyidagilarga qaratildi: ishlab chiqarishning pasayishini to’xtatish; iqtisodiy yuksalishning asosi sifatida makroiqtisodiyot barqarorligiga erishish; . barqaror iqtisodiy rivojlanish uchun shart-sharoit yaratish; kishilar turmushi va faoliyati uchun zarur bo’lgan kuchli va muntazam rivojlanib boruvchi iqtisodiy tizimni barpo etish; kup ukladli iqtisodiyotni, tashabbuskorlik va tadbirkorlikning har tomonlama o’sish uchun asos bo’ladigan xususiy mulkchilikni vujudga kyeltirish, uning davlat tomonidagi himoyalanishini ta’minlash; korxona va fuqarolarga kyeng iqtisodiy erkinlik byerish, ularning xo’jalik ishlariga davlat yo’li bilan aralashuviga chyek qo’yish; iqtisodiyotda chuqur strukturaviy o’zgarishlar qilish, moddiy, tabiiy va myehnat ryesurslaridan unumli foydalanish, raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqish; jahon iqtisodiyotiga intyegrasiyalashib borish; kishilarning dunyoqarashini o’zgartirish. O’zbyekistonda islohotlar boshlangan 1992 yildayoq Islom Karimov ryespublikamizdagi iqtisodiy o’zgarishlar barqarorlik vaziyatda o’tishi kyerakligini alohida ta’kidlagandi. U o’zining «O’zbyekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida» (1992) kitobida hukumat siyosati xususiylashtirish va
raqobat vaziyatini shakllantirish jarayonlarini chuqurlashtirishga, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga, milliy valyutani mustahkamlashga, iqtisodiy tizimda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishga, kuchli ijtimoiy kafolatlar byeradigan huquqiy dyemokratik davlatni shakllantirishga qaratilgan, dyeb ko’rsatilgandi. Islom Karimov ko’rsatganidyek, «Barqarorlashtirish eng avvalo, bu makroiqtisodiyotda muvozanatni saqlash, ishlab chiqarishning kyeskin darajada pasayishiga va ommaviy ishsizlikka yo’l qo’ymaslikdir. SHuningdyek, pul qadrsizlanishining, pul emissiyasining boshqarilishini ta’minlash, to’lov balansini bir mye’yorda saqlash sohasida aniq maqsadni ko’zlab olib boriladigan davlat siyosatidir». O’tish davrida davlat o’z iqtisodiy siyosatini byelgilashda avvalo ustuvor, katta istiqbolga ega bo’lgan tarmoqlar va ishlab chiqarishni har tomonlama rag’batlantirish, ya’ni eng muhim bo’g’inlarni aniqlash (nyeft’-nyeft’ mustaqilligi, enyergyetika - enyergyetika mustaqilligi, don - g’alla mustaqilligi, paxtani qayta ishlab chiqarish sanoati va bosh.) orqali iqtisodiyotni tarkiban qayta tashkil qilish bo’yicha izchil siyosat yuritish zarur edi. Islom Karimov asarlarida va nutqlarida iktisodiy islohotlarning ustuvor yo’nalishlari ham ko’rsatib byerilgan: iqtisodiyotning moliyaviy ahvolini barqarorlashtirish. Buning uchun qat’iy moliyaviy siyosat yuritish, kryedit — bank tizimini mustahkamlash, pul qadrsizlanishiga yo’l qo’ymaslik, monopoliyaga qarshi tadbirlar byelgilash; iqtisodiyotni tarkibini qayta ko’rib chiqish, ilg’or tyexnologiyani joriy qilish orqali tayyor mahsulotlar ishlab chiqishni kyengaytirish, kichik va o’rta korxonalar qurish; kyeng ko’lamli agrar islohotlar orqali har bir dyehqonga manfaatdorlik asosida myehnat qilishga sharoit yaratish, qishloq joylariga sanoatni olib kirish; aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash; xo’jalikning davlatimiz mustaqilligini ta’minlovchi bazaviy tarmoqlari, nyeft’, gaz sanoati, enyergyetika, oltin qazib chiqarish va rangli myetallurgiya tarmoqlarini rivojlantirish; mamlakatning eksport quvvatini oshirish; tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish va boshqalar. 457
Bozor iqtisodiyotiga o’tish dasturiga ko’ra bu ustuvor yo’nalishlar bosqichma-bosqich hal etiladi. Birinchi bosqich totalitar tizimdan hozirgi zamon bozor munosabatlariga o’tish davridagi bir-biriga bog’liq ichki vazifani bir vaqtda hal qilishga to’g’ri kyeladi: ma’muriy-buyruqbozlik tizimining og’ir oqibatlarini tugatib, iqtisodiy barqarorlashtirish va bozor munosabatlarining nyegizini shakllantirish. Bu bosqichda iqtisodiy islohotlarning g’oyat muhim yo’nalishlari, Islom Karimov tomonidan byelgilab byerildi: o’tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish; qishloq xo’jaligida mulkchilikning yangi shakllarini vujudga kyeltirish; ishlab chiqarishning pasayishiga yo’l qo’ymaslik. 1992-1993 yillarni o’z ichiga olgan bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichida iqtisodiy munosabatlarning huquqiy nyegizini barpo etadigan 100 ra yakin asosiy qonun hujjatlari qabul qilindi. Iqtisodiy islohot, tadbirkorlik va chyet el invyestisiyalari bo’yicha Pryezidyent huzurida maxsus idoralararo kyengash tuzildi. Bozor munosabatlariga o’tishning asosiy shartlaridan biri mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish amalga oshirildi. Bu bilan davlat monopoliyasi tugatilib, ma’muriy- buyruqbozlik tizimi buzildi va bozor iqtisodiyotiga asos solindi, xususiy mulkdorlarning kyeng qatlami shakllantirildi, xorijiy sarmoyadan foydalanib, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish orqali aholining turmush darajasi yaxshilana bordi. Bu davrda ko’p ukladli iqtisodni shakllantirishga kirishildi, maishiy va savdo korxonalari, transport va qurilishning kichik korxonalari, davlat sanoat mahsulot, qayta ishlash korxonalari mulk shaklini o’zgartirdi. Bular mulkning ijara, jamoa va aksiyadorlik shakliga aylantirildi. Uy-joylar kyeng miqyosda xususiylashtirilib, aholining ayrim qismiga tyekin, boshqa qismiga esa arzon narxda xususiy mulk etib byerildi. Dastlabki davrning o’zida qishloq xo’jaligida 770 qolxoz va davlat xo’jaliklari xususiylashtirildi, jamoa va ijara xo’jaliklariga aylantirildi. Lyekin qishloqda bu jarayon syekin va qiyinchiliklar bilan amalga oshirildi. Agrar sohasidagi dyemokratik boshqaruv tizimining har xil to’siqlari qishloqda islohotlarning borishiga xalaqit byeradi. Mulkning davlat tasarrufidan chiqarish jarayonining birinchi bosqichidagi eng muhim xulosa mulkdorlar sinfining shakllana boshlaganligi bo’ldi.
Davlat mulkini xususiylashtirishning ikkinchi bosqichi O’zbyekiston Ryespublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 21 yanvardagi «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirishning chora-tadbirlari to’g’risida» gi qarori asosida olib borildi. Bu davrda ochiq shakldagi aksiyadorlik jamiyat qurish, korxonalar aksiyasini chiqarish, auksion (kim oshdi) savdosi orqali davlat mulkini shaxslarga sotish, qimmatbaxo qog’ozlarni chiqarishni olib borish uchun sharoit yaratish ishlari amalga oshirildi. Aloqa, transport, gyeologiya-qidiruv, yoqilg’i-enyergyetika komplyekslari xususiylashtirilmadi. Ayrim sohalarda kimyo, oltin qazish, paxta tozalash, toh-kon sanoatida 51% aksiya davlat ixtiyorida qoladigan bo’ldi. 1994 yil oxirigacha 54 ming korxona mulk shaklini o’zgartirdi. Xususan, 34 % xususiy, 48 % aksiyadorlik, 16 % jamoa, 1% ijara xo’jaligiga almashtirildi. Natijada O’zbyekistonda nodavlat syektorining iqtisodiyotdagi ulushi ortib bordi. Mazkur syektor 1995 yili sanoat mahsulotining 44 %, qishloq xo’jaligi mahsulotining 97 % ni ishlab chiqardi. Barcha kapital mablag’ning 44 % ana shu nodavlat syektoriga to’g’ri kyeldi. Mustaqillikning dastlabki davridan mamlakatda kichik biznyesni rivojlantirish davlat syektorining ustuvor yo’nalishlaridan biri qilib qo’yilgan. 1999 yil boshiga kyelib mamlakatda qariyb 190 ming kichik va xususiy korxonalar faoliyat ko’rsatdi. Uning salkam 15 mingtasi 1998 yil ishga tushirilgan bo’lca, 1999 yili uning soni 16579 taga ko’paydi. Mamlakatda 2 yo’l bilan mulkdorlar sinfi shakllana boshladi. Birinchidan, kichik korxonalar va xususiy tadbirkorlikni kyeng rivojlantirish yo’li bilan, ikkinchidan, pul mablag’larini omonat kassalari yoki banklarga qo’yish, qimmatbaho qog’ozlarga aylantirish yo’li bilan. Iqtisodiyotda raqobatchilikni vujudga kyeltirish uchun 1992 yil avgustida O’zbyekistonda «Monopol faoliyatini chyeklash to’g’risida»gi qonun kuchga kiritildi. SHu yilda Moliya vazirligi tarkibida «Antimonopol va narx-navo siyosatini o’tkazish bosh boshqarmasi» tuzilib, unga 458
monopoliya mavqyeidagi korxonalar mahsuloti bo’yicha narxlarni va ryentabyellikni tartibga solish huquqi byerildi. SHunga ko’ra 1625 guruxdagi tovarlar xili bo’yicha 628 korxona monopoliyachilar ro’yxatiga kiritildi. i
dyeyilganida tovar va pul bozorida, myehnat ryesurslari bozorida xo’jalik yurituvchi subyektlar o’rtasida o’zaro aloqani ta’minlovchi iqtisodiy vositalar — tyegishli moliya va bank kryedit tizimi, sug’urta, auditorlik, yuridik va xususiy firmalar tizimi tushuniladi. Uni qisqa vaqtda yaratib bo’lmaydi. CHunki u yangicha iqtisodiy-tafakkurni shakllantirishni, mutaxasis kadrlarni tayyorlashni talab qiladi. Bozor infrastrukturasini yaratish maqsadida mahsulot yetkazib byerishga mo’ljallangan majburiy davlat buyurtmasi tugatildi. U zarur bo’lgan mahsulotlarni erkin (kyelishilgan) narxlarda xarid qilish bilan almashtirildi. Davlat buyurtmasi tugatilgach, tovar ryesurslari markazlashgan tartibda taqsimlashga javobgar bo’lgan sobiq tashkilotlar ham tugatildi. Ularning o’rniga tovarlar bozorini shakllantiruvchi birjalar tizimi tashkil etildi. Tovar ryesurslarini taqsimlashning birja tizimi bilan bog’liq bo’lgan ko’plab tadbirkorlik bo’g’inlari — brokyerlik idoralari, savdo uylari, vositachi firmalar paydo bo’ldi. 1996 yilda ko’chmas mulkni sotish bo’yicha 190 ta va lisenziya sotish bo’yicha 132 ta brokyerlik idoralari, ryespublika fond birjasining 13 filiali va bo’limlari faoliyat ko’rsatdi. 1994 yildan boshlab kryedit ryesurslari bozori ham ishlay boshladi. Foiz stavkasi (darajasi) o’zgartirildi, endi u moliyaviy ryesurslarini korxonalar o’rtasida qayta taqsimlashga faol ta’sir ko’rsatadi. Banklararo valyuta birjasi tashkil etilib, u o’tkazayotgan valyuta kim oshdi savdosida tashqi iqtisodiy aloqa bilan shug’ullanuvchi tashkilotlar qatnashadi. Sobiq davlat sug’urta boshqarmasi tugatilib, uning o’rniga aksiyadorlik jamiyati sifatida ish tutuvchi 40 dan ortiq davlatga qarashli bo’lmagan sug’urta kompaniyalari vujudga kyeldi. Iqtisodiy tizimlar o’zgarishi va ommaviy xususiylashtirish sharoitida ishsizlar sonining o’sishi ham tabiiy edi. Ishsizlar sonining ko’payishiga yo’l qo’ymaslik uchun 240 dan ortiq myehnat birjasining o’z ichiga oluvchi katta tarmoq ham yuzaga kyeltirildi. Bu birjalar ishsizlarni ro’yxatga olish va ishga joylashtirish bilan shug’ullandi. YAna xodimlarni qayta tayyorlash — kasbini o’zgartirish yo’lga qo’yildi, ishsizlar bo’yicha nafaqa to’lash boshlandi. Ular hozir myehnat ryesurslarning 1 % ni tashkil qilmoqda. 1991 yil 15 fyevralda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonuniga binoan sobiq SSSR davlat bankining mintaqaviy bo’limi O’zbyekiston markaziy bankiga aylantirildi va unga oltin — valyuta zaxiralarini saqlash, banklar faoliyatini nazorat qilish, pul- kryedit siyosatini amalga oshirish vazifalari topshirildi. Aholini o’tish davridagi talablarini qondiradigan tijorat va xususiy bank tarmoqpari yuzaga kyeltiriladi. «Paxtabank», «Tadbirkorbank» tashkil etildi. Hozir 20 ta tijorat banki bor. 1995 yilda faoliyat ko’rsatgan banklarning 19 tasi aksiyadorlik — tijorat, 2 tasi mas’uliyati chyeklangan jamiyat, 8 tasi xorijiy sarmoya ishtirokidagi, 2 tasi davlat banki sifatida aholining tadbirkorlik ishlariga xizmat qiladi. 1994 yil 1 iyuldan O’zbyekistonning mustaqil pul birligi - so’m muomalaga kiritildi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirishda soliq siyosatining roli katta. Soliqlar xazinani to’ldiradigan asosiy manbadir. U bozor iqtisodiyotini amalda tartibga soluchi muhim vositadir. Vazirlar Mahkamasining 1991 yil 12 avgustdagi «O’zbyekiston Ryespublikasi Davlat Soliq organlari haqida»gi qarori asosidagi yangi soliq tizimi yuzaga kyeltiriladi. 1994 yil 18 yanvardagi Pryezidyent ko’rsatmasi bilan O’zR Davlat Bosh boshqarmasi O’zR soliq qo’mitasiga aylantirildi. Qonunga ko’ra umumiqtisodiy hisoblangan soliqqa tortishning 4 ta tamoyiliga asoslanadi: daromad manbaidan qat’iy nazar, barcha daromadlarni soliqqa tortilish majburiyligi; mahalliy hokimiyalar imkoniyatlarini hisobga olgan holda butun mamlakatda yagona umumdavlat soliq siyosatini olib borish; korxonalar va tashkilotlar muhim ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik masalalarni hal etilayotganligini hisobga olib, ularni manfaatdor qilish maqsadida imtiyozlar byerish orqali soliqlarning manfaat kyeltiruvchilik rolini ta’minlash; soliq to’lovchilar ustidan moliyaviy nazorat va b.
459
Iqtisodiy islohotlarda qishloq xo’jaligi alohida o’rin tutmoqda. CHunki aholining 60% dan ko’prog’i, myehnatga yaroqli kishilardan 6,5 millioni, ishsizlarning 1 millioni qishloqdadir. SHuningdyek, ryespublika valyuta tushumining (asosiy qismi, oziq-ovqat va sanoat xom ashyosi ham shu yerdadir. Mustaqillik yillarida paxta, don mahsulotlari, kartoshka va myeva va sabzavotlarning xarid narxi bir nyecha bor qayta ko’rilib chiqildi. Bugungi kunda paxta va g’alladan tashqari barcha mahsulotlar erkin narxda sotilmoqda. Dastlab paxta va don mahsulotlariga bo’lgan davlat buyurtmasi 60 % ni, myeva-sabzavot mahsulotlari 50 % darajasida byelgilandi, kyeyinroq butunlay olib tashlandi. Qishloq turmush darajasini ko’tarish maqsadida paxta maydonlarini qisqartirish hisobiga 720 ming gyektar yer dyehqonlarga muddatsiz foydalanish uchun bo’lib byerildi. Tomorqa yerlarining o’rtacha darajasi 0,25 gyektarga yetkazildi. Sug’orma yerlar xozirgi kunda ularga xizmat qiladigan qudratli davlat irrigasiya tizimi bilan birgalikda yagona yer-suv majmuini tashkil etadi. Undan yerni ajratib olib, xususiy mulk qilib byerish mumkin emas. Basharti yer xususiylashtirilsa, butun irrigasiya tarmoqlarini, jumladan to’g’onlar va kanallar, suv omborlari va nasos stansiyalari, suv shaxobchalari va yirik zovurlarni ham bo’lishga to’g’ri kyeladi. Bundan tashqari ryespublika aholisini zich joylashganligi va uning oqibati yuqori suratlarda ko’paya borayotganligi hisobga olinsa, kyelgusida yer tanqisligi o’ta kyeskinlashishi va ijtimoiy zarbalarga sabab bo’lishi mumkinligi ham nazarda tutilishi kyerak. SHunga ko’ra O’zbyekiston Konstitusiyasida yer xususiy mulk bo’lishi mumkin emasligi qayd etilgan. Yerni dyehqonlarga foydalanish uchun myeros qilib qoldirish huquqi bilan taqsimlab byerish orqaligina dyehqonlarda egalik tuyg’usini qayta tiklashga e’tibor qaratildi. Fyermyer xo’jaliklari, jamoa tashkilotlari va turli shirkat faoliyatini rivojlantirish uchun bir qator amaliy choralar ko’rilganligini ta’kidlash mumkin. Jumladan, «Tadbirkor», «Paxta», «Myevasabzavot», «G’alla» ixtisoslashgan banklarning, «Agrosug’urta» va «Madad» sug’urta kompaniyalarining, «O’zmyevasabzavotuzumsanoatxolding» korxonasining, tashqi iqtisodiy aloqalari olib borishga mo’ljallangan «Markazimpyek», «Agroimpyeks», «Uzvnyeshtrans», «Uzprommashimpyeks» kabi uyushmalarning tashkil etilishi ular ishiga tashkiliy-moliyaviy yordam byerishini ta’minlashga, qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash bilan shug’ullanuvchilarning oyoqqa turib olishga imkon yaratadi. Davlat xo’jaliklari, birinchi navbatda, zarar kyeltirayotgan xo’jaliklar qayta tuzilib, jamoa xo’jaliklariga aylantirishga e’tibor qaratildi. Xususan, 1992-1995 yillarda 1066 ta davlat tuzilmalari davlatga taalluqli bo’lmagan tashkilotlarga aylantirildi. Ular nyegizida 530 ta jamoa xo’jaligi, 360 ta koopyerativ, 100 dan ortiq ijara korxona yuzaga kyeldi. Qoramolchilik fyermalari nyegizida 1516 ta jamoa uyushmalari tashkil topdi. Umuman 1995 yilga kyelib qishloq xo’jalik mahsulotlarining 95% davlatga qarashli bo’lmagan syektor tomonidan yetishtirildi. Paxta ekin maydoni 2 mln. gyektardan 1,5 gyegtargacha qisqardi, don ekinlari maydoni esa 1,5 mln gacha kyengaytirildi. 1994 yilda 2,7 mln. tonna yoki 1991 yilga nisbatan 44% ko’p don yetishtirildi. 1995 yilda bu ko’rsatkich 3,5 mln tonnaga, 1999 yilda esa — 4 mln tonnaga yetdi. 1996 yilda 21 mayida O’zR Vazirlar Mahkamasining «2000 yilgacha bo’lgan davrda O’zbyekiston Ryespublikasining qishloq infrastrukturasini rivojlantirish Dasturi» qabul qilindi. Unda qishloqning iqtisodiy va myehnat imkoniyatidan to’laroq foydalanish uchun sharoit yaratish va qishloq aholisi turmush darajasini yaxshilash tadbirlari byelgilandi. Ta’lim muassasalarini turli jihozlar bilan ta’minlash uchun Toshkyent shahar Sirg’ali tumanidagi «Fayz» myebyel ishlab chiqarish hissadorlik jamiyati, «Ta’limta’minot» Bosh boshqarmasi qoshidagi «Jaxongir» firmasi, Ta’lim vazirligi qoshidagi «Ta’limta’minotjixoz» va boshqalar tashkil etildi. Qishloq aholisining salomatligini yaxshilash maqsadida faqat 1996 yilda ryespublika bo’yicha 62 ta qishloq vrachlik punkti ishga tushdi. YAna shu yilda 71 ming kvadrat myetr savdo o’rinlari, 27,9 ming kvadrat myetr umumiy ovqatlanish shaxobchalari, 1992 ta maishiy xizmat obyektlari foydalanishga topshirildi. 1991-1997 yillar orasida gazlashtirilgan xonalar soni 1842 mingdan 3155 minggacha yetkazildi. Qishloqda myehnatga jalb etish doirasida ham katta ishlar qilindi. Ularda 2 mlnga yaqin ortiqcha ishchi kuchi mavjud. Ish bilan bandlik 59 % dan 74 % ga yetkazildi. 460
Iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichida xususiylashtirish orqali 2 vazifa: 1) mulkni haqiqiy egasiga topshirish, tadbirkorlik uchun kyeng imkoniyat yaratish; 2) ko’p ukladli iqtisodiyotni va raqobatchilik muhitini vujudga kyeltirish ishlari bajarildi. Bu davrda yana eski davrdan qolgan monopoliyalarga ham barham byerildi, sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish uchun sharoit yaratildi. By davrda xususiylashtirishni chuqurlashtirish maqsadida: birinchidan, bu davrda yoqilg’i enyergyetika, kon sanoati, mashinasozlik paxtani qayta ishlash komplyekslarida xususiylashtirish kyeng tus oladi, transport korxonalari, vositalari xususiy mulk sifatida Buxoro, Xiva, Toshkyent shaharlaridagi sayohatchilarga xizmat ko’rsatish komplyekslari sotish orqali xususiylashtiriladi; ikkinchidan, xususiylashtirish bo’yicha barcha ishlarning markazi tarmoq ryespublika darajasidagi hududiy darajaga ko’chiriladi; uchinchidan, yirik va o’rta korxonalarning kyeng ko’lamda hissadorlikka o’tkazish, ularning nyegizida ochiq hissadorlik jamiyatlari tuzish xususiylashtirishni asosiy yo’nalishi bo’lib qoladi; to’rtinchidan, dyehqon xo’jaligini kyeragicha tashkil qilish va ularning barqaror ishlari uchun shart- sharoit yaratish maqsadida dyehqon xo’jaliklarini rivojlantirishni davlat invyestisiyasi dasturi tuziladi va unda xorijiy invyestorlarning bu jarayonga ishtirok qilishi ko’rsatiladi. Yer bozori kim oshdi savdosi shaklida tashkil qilinadi. Faktlarga murojaat qilgudyek bo’lsak, turli yo’nalishlar bo’yicha mulkni xususiylashtirishga qaratilgan 20 dan ortiq davlat dasturlari ishlab chiqildi. 1995 yilga qadar kichik korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish tadbirlari tugallandi. Bu borada 95% uy-joylar o’z egalariga byepul byerilganligi diqqatga sazovordir. YAna 54 mingdan ortiq davlat korxonalarining 18,4 mingtasi xususiy, 8,7 mingtasi jamoa, 661 tasi ijara mulkiga aylantirildi. 1995 yil boshiga kyelib xususiy korxonalar soni 20 mingdan oshib kyetdi, salkam 4 mln. odam nodavlat syektorida ishlab chiqarish bilan band bo’ldi. 1997 yil boshida esa xususiy korxonalar soni 100 mingdan oshib kyetdi. Nodavlat syektorda milliy daromadlarning 70%, sanoat mahsulotlarining 53,5 qishloq xo’jaligi mahsulotlarining 97,7 %ga yetishtirilishiga erishildi. Iqtisodiy barqarorlashtirish bozor iqtisodiyotini shakllantirish yo’lidagi muhim va muqarrar jarayondir. Bunga ishlab chiqarish kuchlari bilar ishlab chiqarish munosabatlarini muvofiqlashtirish orqaligina erishiladi. «Barqarorlashtirish siyosati, - dyeb yozadi I.Karimov – eng avvalo, bu makroiqtisodiyotda iqtisodiyotni bir butunlikda olib qarash muvozanatni saqlash, ishlab chiqarishning kyeskin darajada pasayishiga va ommaviy ishsizlikka yo’l qo’ymaslikdir. SHuningdyek, u pul qadrsizlanishining, pul emissiyasining boshqarilishini ta’minlash, to’lov balansini ‘ir mye’yorda saqlash sohasidagi aniq maqsadlarni ko’zlab olib boriladigan davlat siyosatidir». Jahon tajribasida barqarorlashtirish siyosatini amalga oshirishda prinsipial jihatdan bir-biridan farq qiluvchi bir nyecha xil yondashuvlar mavjud. Ulardan uchtasini eslatamiz: birinchisi - monyetar yondashuv dyeb atalib, chuqur iqtisodiy o’zgarishlarni ta’minlaydi; ikkinchisi – ishlab chiqarish va tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirishga, iqtisodiyotda nomutanosiblikka barham byerishga asoslangan yondashuv. Bunda bir mye’yorda moliyaviy va pul-kryedit siyosati o’tkaziladi va u tovar qoplashning iloji bo’lmagan ortiqcha talablarni chyeklashga oid tartiblar bilan uzviy bog’lab olib boriladi; uchinchisi—O’zbyekiston yondashuvi. Bunga iqtisodiyotni barqarorlashtirishning faqat ishlab chiqaruvchilarga, moddiy boyliklarni yaratayotganlarga tayangan holda erishiladi i . Islohotlarning ikkinchi bosqichida ryespublika iqtisodiyotining tarkibiy tuzilishida katta o’zgarishlar qilinib, unda tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tishga, mahsulotlarning raqobatbardoshligini jahon talablari darajasiga yetkazish, ayniqsa makroiqtisodiy va takror ishlab chiqarishga alohida e’tibor qilindi. Qisqasi yangi xalq xo’jaligi komplyeksini barpo etish zarur edi. Buning uchun iqtisodiyotning tarmoq va huquqiy tuzilishi, ishlab chiqariladigan mahsulotning tarkibi, eksport va import tarkibini qayta ko’rish talab qilinadi. Birinchi navbatda makroiqtisodiy va tarmoq ishlab chiqarishga jiddiy e’tibor qilindi. Ryespublika iqtisodiyoti o’z kuchlarimizga tayanishga, ya’ni asosiy tarmoqlar — nyeft’ va gaz sanoati, enyergyetika, rangli myetallurgiya, kommunikasiya va infrasrukturani rivojlantirishni taqozo qildi.
461
O’zbyekiston yuqori darajadagi iqtisodiy va tyexnologiya mavqyeiga ega bo’lishi uchun fan va tyexnika yutuklarini kyeng joriy etiladigan sanoat tarmoqlarini rivojlantirishi stratyegik vazifalarni ado etish zarur edi. Mashinasozlik, radioelyektronika, elyektrotyexnika ana shunday sohalardir. Buning uchun barcha ichki va tashqi ryesurslarni, invyestisiyadan unumli foydalanish o’ta zarur edi. 1997 yilda barcha manbalardan 270 mlrd. kapital mablag’ ishlari o’zlashtirildi. Bu 1996 yilga nisbatan 17% ko’proq. Invyestisiyalarning 63% ishlab chiqarish syektorida o’zlashtirildi. 1992-1997 yillarda iqtisodiyotda 7 mlrd. AQSH dollara hajmda xorijiy invyestisiyalar jalb qilindi. Natijada shakllantiruvchi yirik korxonalar barpo etildi. 1997 yilda kyelib dunyoning 80 mamlakati sarmoyalari ishtirokida tuzilgan 3200 dan ortik, qo’shma korxonalar faoliyat ko’rsatdi. Endi tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish va uni eksport qilishga «Qabul-To’ytyepa- Tyekstayle», «Kashtyeks», «Supyertyekstil», «Elyeyeks» singari o’nlab ip yigiruv fabrikalarining ishga tushirilishi, Xorazm qand zavodi, qiyin eriydigan va o’tga chidamli matyeriallar kombinati, Olmaliq va Navoiy tog’-kon myetallurgiya kombinatlarining yangi quvvati, Qo’qon va YAngiyo’l kimyo korxonalari kabi qator yangi korxonalarning ishga tushirilganligini qayd etish kifoya. Sanoatning yangi turlari — qonsellulyuza va mikrobiologiya tarmoqlari yuzaga kyelishi ham islohotlar natijasidir. Natijada 1997 yildan boshlab aholi jon boshiga yalpi mahsulot ishlab chiqish o’sa bordi. 1998 yilda yillik o’sish qishloq xo’jaligida 4%, sanoatda — 5,8 %, yalpi mahsulot bo’yicha esa 4,4 % ni tashkil qildi: 4. Islohotlar, tarkibiy o’zgarishlar xalqqa nima byerishi, kuchli ijtimoiy siyosat olib borishi bilan byelgilanadi. Kuchli ijtimoiy siyosat odamlarning manfaatlarini himoya qilishi bilan chyegaralanib qolmay, balki unumli myehnat qilish, yaxshiroq rag’bat va imkoniyatlar yaratish, iqtisodiy faoliyat uchun kafolatli huquqini qaror toptirish, aholining myehnat va ijtimoiy faolligini oshirishdir. Buning bosh sabablari I.Karimovning «O’zbyekiston XXI acp bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» nomli asarida alohida qayd etilgan. O’tish davrida jamiyatni dyemokratlashtirish va bozor iqtisodiyotini ro’yobga chiqarishga qaratilgan kyeskin o’zgarishlar, aholi moddiy axvolining yomonlashuviga olib kyeladigan ayrim qarorlari, islohotlarning mohiyatiga turalarcha putur yetkazish, ijtimoiy adolatni buzish, hokimiyatning turli pog’onalardagi korrupsiya jiddiy ijtimoiy ziddiyatlarga olib kyelishi mumkin. Ayniqsa, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi, istye’mol narxlari va tariflarining «esankratadigan» tarzda qo’yib yuborilishi, ishlab chiqarishning pasayishi, to’lovlarning amalga oshmasligi bilan bog’liq tanglikning kyeskinlashuvi, pul muomalasining buzilishi kabilar istye’mol narxlarining kyeskin o’sishiga, jamg’armalarning qadrsizlanishiga, aholining anchagina qismi turmush darajasining pasayishiga, ishsizlar sonining o’sishiga olib kyelishi mumkin. Bunday davrda aholining ijtimoiy himoyalash va qo’llab-kuvvatlashga e’tibor byermaslik aholining ancha qismi qashshoklashuviga olib kyelishi hamda ijtimoiy barqarorlikning vujudga kyeltiruvchi muhit yuzaga kyelishi mumkin edi. SHu boisdan ham O’zbyekiston o’zining yangicha taraqqiyot yo’liga asos qilib olingan tamoyillaridan biri qilib kuchli ijtimoiy siyosatni oldi i . Istye’molchilarga subsidiyalar byerish tizimidan foydalanish va istye’mol bozoridan asosiy oziq-ovqat tovarlarining O’zbyekistondan tashqariga chiqib kyetishga yo’l qo’ymaslik aholini ijtimoiy himoyalashning dastlabki chora-tadbirlaridir. Bu yo’l bilan narxlarning erkinlashishi sharoitida aholining xarid qobiliyati quvvatlanadi. YAna ko’p bolali va kam ta’minlangan oilalar, ishsizlar, daromadi chyeklangan shakllar, o’quvchi yoshlar turli yo’llar bilan ijtimoiy himoyalandi. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga va yolg’iz pyensionyerlarga byepul nonushtalar, ikki yoshga yetmagan bolalarga, kamqonlik kasaliga duchor bo’lgan xomilador ayollarga byepul ovqat, barcha maktab o’quvchilariga va talabalarga esa imtiyozli ovqat byerildi — kommunal xizmatlar, shahar elyektr transportida yurish haqini to’lash bo’yicha va yosh kyelin-kuyovlarga imtiyozlar joriy qilindi i .
himoyalashning samarali yo’llari ishlab chiqarishni barqarorlashtirish va muttasil rivojlantirish; davlat mablag’lari bilan bir qatorda myehnat jamoalari, jamoat va xayriya tashkilotlari va jamg’armalarining mablag’larini jalb etish; odamlarning kuch va qobiliyatlari to’la-to’kis faollashuvini ta’minlashga qodir bo’lgan kuchli myexanizmni vujudga kyeltirish; aholining 462
daromadlarida va turmush darajasida asossiz katta fikrlarga yo’l qo’ymaslik; jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydigan qatlamlarni shakllantirish; qashshoqlikka qarshi kurash; aholi eng muhtoj qatlamining davlat tomonidan qo’llab- quvvatlanishini kuchaytirish va boshqalar sanab o’tildi. Bu borada pul qadrsizlanishiga qarshi amalga oshirilgan chora- tadbirlarni, xalq istye’moli mollari ishlab chiqarilishi jadallashtirilishi, milliy valyutani va ichki istye’mol bozorini mustahkamlashni alohida qayd etish joizdir. Qisqa davrda umr kurish darajasi uzaytirildi, _______ o’limi va jinoyatchilik syezilarli kamaydi. Iqtisodiyotning barqarorlashuvi, invyestisiya faoliyatining kuchayishi, kichik va o’rta biznyesni quvvatlash, iqtisodiyotimizdagi tarkibiy o’zgarishlar, ayniqsa qishloqda sanoatlashish jarayonining boshlanishi natijasida aholining ishga joylashish muammolari ham hal etilmoqda. 1996 yilda ishsizlar soni 4,2 mln.ga yetdi. Birgina 1996 yilda yangidan yaratilgan 16 mingdan ko’proq ish o’rinlari uchun myehnat birjalariga murojat qilgan fuqarolar ishga joylashtirildi. 1995 yilda O’zbyekistonda davlat byudjyetining 29,3% ijtimoiy- madaniy tadbirlarga, 21,8% esa ijtimoiy himoyaga ajratildi. 1992-1993 yillarda ish haqi va pyensiyalarning eng kam miqdori bir nyecha bor oshirildi. Ishchi va xizmatchilarning o’rtacha ish haqi 1996 yilda 1409 so’mdan 2761 so’mga yetdi yoki dyeyarlik 2 baravar ko’paydi. Sog’liqni saqlash — muhim ijtimoiy masaladir. Uning asosiy vazifasi qilib kasalliklarning oldini
olish, xastalarni davolab darddan
qutultirish, yashash
va ishlash
muhitini sog’lomlashtirishdan iborat qilib byelgilandi. To’g’ri, 1991 yilda ryespublikada kasalxonalar soni 1370 taga, ulardagi o’rinlar soni 256,6 mingga, vrachlar soni esa 71, I mingga yetkazildi. Lyekin sobiq Ittifoq davrida sog’liqni saqlash muassasalari soni ortgan bo’lishiga qaramasdan qishloq xo’jaligida turli xil o’ta zaxarli ximikatlar ishlatilishi va boshqa ijtimoiy oqibatlar natijasida aholi o’rtasida kasallar ko’payib bordi. Ryespublikada har yili davolash muassasalariga murojaat qilgan kishilar soni 8 millionga yetdi. Ularning 70% ni bolalar tashkil qildi, 240 minggi esa yuqumli kasalliklarga duchor bo’lganlar edi. Go’daklar orasidagi o’lim yangi tug’ilgan har ming bola hisobidan olganda 35,5 nafarga to’g’ri kyeldi. O’zbyekistonda har yili 24 ming bola bir yoshga yetmasdan nobud bo’lardi. Ryespublika mustaqillik sharoitida aholi sog’ligini saqlashning asosiy yo’nalishlari - tibbiy profilaktikani tiklash, onalar va bolalar muxofazasini kuchaytirish, tibbbiy ashyolar hamda tyexnika vositalari ishlab chiqaradigan sanoat vujudga kyeltirish, sog’liqni saqlash muassasalari moddiy- tyexnika bazasini mustahkamlash, davolash profilaktika muassasalarini davlat tasarrufidan chiqarish, mulkchilik shaklini o’zgartirish va sug’urta tabobatiga o’tish kabilarga alohida e’tibor byerildi. 1994-2000 yillar o’rtasida sog’liqni saqlash uchun ajratilgan mablag’ milliy daromadning 4,1% dan 7,0 % gacha ko’tarildi. «Xomilador ayollarni va bolalar salomatligini mustahkamlash bo’yicha milliy dastur» va «YOsh avlodni sog’lomlashtirish komplyeks dasturi»ning hayotga tadbiq etilishi natijasida 1996 yilda onalar o’limi 1991 yilga nisbatan 404 marta, chaqaloqlar o’limi esa 1,8 marta kamaydi. Xomilador ayollarning 56% stasionarlarda tug’ishgacha bo’lgan davolanishdan o’tkazilmoqda. Aholi o’rtasida sog’lom turmush tarzini shakllantirish maqsadida «Salomatlik» markazi faoliyat ko’rsata boshladi. 1991 yildan boshlab Toshkyentda va joylarda «Diagnostika» markazlari ishga tushirildi. Ryespublikada aholiga davolash — profilaktoriylar va sanatoriy profilaktoriylar xizmat ko’rsatish tarmoqlari kyengaytirildi. Tibbiy xizmat ko’rsatishda nodavlat manbalardan ham kyeng foydalanmoqda. Xo’jalik xisobida, yakka tartibda va koopyerativ usulda ishlaydigan tibbiyot tarmoqlari kyengayib bormoqda. «Myedtyexnika», «Optika», «Tibta’minot» dorixona muassasalari to’la davlat tasarrufidan chiqarilib, xususiylashtirildi. Sog’liqni saqlash tizimida kadrlar masalasiga alohida e’tibor qilindi. Ryespublikada 1995 yilda barcha ixtisoslar bo’yicha 75117 vrach, 246124 o’rta ma’lumotli tibbiyot xodimlari, 2570 farmasevt ishladi. Davolash ishlari bo’yicha vrach kadrlar tayyorlash ishi 3 bosqichdan iborat qilib byelgilandi. Birinchisi — tabobat bo’yicha b yil davomida umumiy tayyorgarlik ko’rib, bakalavr, ya’ni vrach yordamchisi unvonini oladi; ikkinchisi — to’la tibbiy ma’lumotga ega bo’lib, tibbiyot doktori darajasiga eripgadi; uchinsi— tibbiyot doktori tanlagan ixtisosi bo’yicha 2- 4 yillik
|
ma'muriyatiga murojaat qiling