Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti
Tayanch so’zlar, iboralar va tushunchalar
Download 8.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Tayanch so’zlar, iboralar va tushunchalar: Fanning pryedmyeti, dolzarb muammolari, xolslik, ilmiylik, tarixiylik, myetodologiya, umuminsoniylik va umumbashariyat, mantiqiylik, dialyektik uslub, tarixning davrlashtirilishi, moddiy va yozma manbalar.
Bizga ma’lumki, har bir tarixiy taraqqiyotning ma’lum bosqichlarida, turli ijtimoiy-siyosiy tub burilish yuz byeradi. Bu o’zgarishlar xalqni, tinimsiz kurashlari, erk-ozodlik uchun harakatlari misolida ko’zga tashlanadi. SHu nuqtai-nazardan qaraydigan bo’lsak, XXI asr bo’sag’asida O’zbyekiston xalqi tarixida yangi davr boshlandi. 1991 yil 1 syentyabrda O’zbyekiston o’zining davlat mustaqilligini qo’lga kiritdi. Bu yil mustaqilligimizning 10 yilligini bayram qildik. Xalqimiz dyemokratik, odil huquqiy jamiyat qurish yo’lida dastlabki sinovlardan o’tib, dyemokratik islohotlarni chuqurlashtirish yo’lidan bormoqda. Endi uni asrash va mustahkamlash, tyezda jahondagi rivojlangan mamlakatlar qatoriga ko’tarish xalqimizning, ayniqsa yoshlarimizning o’z o’rniga bo’lgan myehr-muhabbatiga va milliy istiqlol uchun kurashga tayyorgarligiga bog’liq.
YAngi jamiyat qurish kishilarimizning, avvalo yoshlarimizning ma’naviy dunyosi va kasb mahoratiga bog’liq. YOsh avlodda yuksak ma’naviy fazilatlarni shakllantirishda, milliy ong va g’ururni uyg’otishda, yoshlarni Vatan, xalq va istiqlol taqdiri uchun faol kurashga, komil inson qilib tarbiyalashga O’zbyekiston tarixini o’rganishning ahamiyati katta.
Tarix fani turli dunyo xalqlari qanday yashaganligi, ularning hayotida qanday voqyealar sodir bo’lganligi, odamlar hayoti qanday va nima uchun o’zgarib, hozirgiday bo’lib qolganligini o’rgansa, O’zbyekiston tarixi esa uning ajralmas qismi bo’lib, shu tarixiy-madaniy jarayonlarga mos holda Ona zaminimizda o’tmishda yashagan xalqlarning hayoti va ularning rivojlanishi davomida sodir bo’lgan o’zgarishlar, voqyea-hodisalar, ularning turmush tarzi, iqtisodi, ijtimoiy munosabatlari, davlatchiligi, madaniyati va shu kabilarni to’laligicha o’rganadigan fandir.
O’zbyekiston tarixi fani dunyodagi eng qadimiy va boy tarixga ega bo’lgan o’zbyek xalqining qariyb 3 ming yillik tarixiy taraqqiyotini o’rganuvchi fandir.
Mamlakatimizning qudrati, uning milliy mustaqilligi va davlat chyegaralarining dahlsizligi - o’sha mamlakat fuqarolarining o’z yurtiga myehr-muhabbatli qilib tarbiyalanganliklari, Vatan mustaqilligi va milliy istiqlol uchun kurashda zarur bo’lsa jon fido qilishga ham tayyor turishlariga bog’liqdir. Bu fazilatlarni myehnatkashlar ommasi, yurtimiz kyelajagi - yoshlar ongida qaror toptirish va shakllantirishda O’zbyekiston tarixining o’rni va imkoniyatlari chyeksizdir.
Darhaqiqat, qullik, tobye’lik va mustamlaka mutye’ligi asorati g’oyalardan ozod bo’lish uchun milliy ongni, tafakkurni, milliy vijdonni shakllantirmoq kyerak ekan, milliy ongni, milliy tafakkur va milliy vijdonni qaror toptirmoq uchun nima qilmoq kyerak? Buning uchun ona xalqimizning haqiqiy tom ma’nodagi tarixini o’rganmok kyerak, o’qimok kyerak va yangisini yaratmoq kyerak. O’tmish tarixini chuqur bilmasdan, kyelajakni yaxshi va aniq tasavvur qilish mumkin emas. CHunki, tarix xalq xotirasi, Vatanimiz o’tmishi avlodlar syevib, e’zozlab o’rganib saboq oladigan hayot maktabidir. Bu hakda Pryezidyentimiz I.A.Karimovning, tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kyerak dyeb bunday dyeydi: “Xotirasiz barkamol kishi bo’lmaganidyek, o’z tarixini bilmagan kishining kyelajagi ham bo’lmaydi” dyeganlari ayni haqiqatdir 1 . Bu oliyjanob va umuminsoniy fazilatlarni ongimizda qaror toptirishimiz va shakllantirishimizda Ryespublika tarixining o’rni kattadir. Mustaqillikning buyuk mahsuli bo’lgan O’zbyekiston tarixi fani uzoq o’tmishga xos jihatlari bilan ajralib turuvchi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotimiz to’g’risidagi bilimlarning majmuidir. Unda ijtimoiy hodisalar va voqyealar, ular o’rtasidagi muhim aloqalar va bog’lanishlar aniq voqyelik bilan chambarchas holda o’rganiladi. SHu nuqtai nazardan qaraganda “O’zbyekiston tarixi” fanining pryedmyeti jahon tsivilizatsiyasi tarixiy tajribalariga asoslangan va Ryespublikamizning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda Vatanimiz nafaqat SHarq, balki
60 umumjaxon tsivilizatsiyasi byeshiklaridan biri bo’lganligi, bu tabarruk tuproqdan buyuk allomalar, fozilu fuzalolar, olimu ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib chiqqanligini, diniy va dunyoviy ilmning asoslari mana shu zaminda yaratilganini tadqiq etadi.
“O’zbyekiston tarixi” fani o’zbyek xalqining shakllanishi davrlarini o’rganish asosida mahalliy va turli sabablar va maqsadlarga ko’ra tashqaridan kyelgan aholi aralashuvi jarayoni va hodisalarni tahlil qilish, tushuntirish va ilmiy xulosalar chiqarish bilan shug’ullanadi.
SHuni ta’kidlash kyerakki, “O’zbyekiston tarixi” fani o’zbyek davlatchiligining qaysi asrda paydo bo’lganligi, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazarini asoslab byerishi va o’zbyekchiligimiz haqida aniq tushunchalarni tug’ri izohlab byerishi, uning asosiy mavzularidan biridir.
O’zbyek xalqi O’rta Osiyodagi barcha xalqlar qatorida doimo erkinlik, ozodlik va mustaqillik uchun mustamlakachilar va yot kyelgindilarga qarshi kurash olib borganligi mazkur fanning diqqat markazida turadi. Tarixning komil insonni, yuksak ma’naviyatlilikni yuzaga kyeltirishdagi o’rnini Pryezidyentimiz Islom Karimov quyidagicha byelgilaydi: “Ma’naviyatni tiklashi, tug’ilib o’sgan yurtida o’zini boshqalardan kam syezmay, boshini baland ko’tarib yurishi uchun insonga, albatta tarixiy xotira kyerak”.
“Har qaysi inson - Myen shu millat farzandi ekanman, myening ajdodlarim kim bo’lgan? Millatimning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turishi, tiklanishi, shakllanishi jarayoni qanday kyechgan? dyegan savollarni o’ziga byerishi tabiiy. Nyega jahonga buyuk siymolarni byergan bu millat XVII-XIX asrlarga kyelib, to shu choqqacha erishgan yuksalish darajalaridan tushib kyetdi? Nyega so’ngi uch asr mobaynida boshimiz qoloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning qattiq qarshiligiga qaramay CHor Rossiyasining o’lkamizni nisbatan oson zabt etishida ana shu qoloqlikning ham o’rni bo’lmaganmikan? 1
Tarixiy ildizini izlagan odam, albatta, bir kun mana shunday savollarga duch kyeladi va aminmanki, to’g’ri xulosalar chiqaradi. Tarixiy xotirasi bor inson - irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir.
Kim bo’lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi o’z o’tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo’ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o’rgatadi, irodasini mustahkamlaydi”.
Vatanimiz tarixining bu muammolari CHor Rossiyasi va Sovyet mustamlakachiligi davrida o’rganilmadi va o’rganish mumkin ham emas edi. CHunki olib borilgan buyuk davlatchilik va ruslashtirish siyosati sinfiylik va partiyaviylik g’oyalarini o’ta darajadagi hukmronligi tariximizning milliy manfaatlar nuqtai nazaridan turib o’rganishida asosiy to’siq bo’lgan.
Mustamlakachilik davri tarixchilari odil xolisona va adolatli fikr aytishi mumkin emas. Aksincha, ular bor kuch-g’ayratlarini Turkistonning o’tmishini kamsitishga, bizni tariximizdan judo qilishga sarflaganlar. “Inson uchun tarixdan judo bo’lish, - Islom Karimov ko’rsatganidyek, - hayotdan judo bo’lish dyemakdir” 2 . O’zbyekistonda ta’lim tizimining barcha bosqichlarida Vatan tarixini o’qitish masalasiga e’tibor byerilmadi (maktablardagi 12 soatlik fakul’tativ va oliy o’quv yurtlari tarix fakul’tyetlari mutaxassisliklari uchun “O’zbyekiston SSR tarixi” fanini o’rganish uchun ajratilgan 30 soatlik o’quv mashg’ulotlarini hisobga olmaganda) “O’zbyekiston tarixi” bo’yicha yoqlangan dissyertatsiyalar, chop etilgan adabiyotlar va maqolalar asosiy qismida haqiqiy xalq tarixi xolisona yoritilmadi, balki bo’lib o’tgan voqyea hodisalar soxtalashtirildi, milliy manfaatlarimiz oyoq ostiga olindi “katta og’a” himoyalanib, uning roli ko’klarga ko’tarildi. Natijada, o’zbyek xalqining ma’naviy hayotiga putur yetdi. Xalqning siyosiy ongi o’tmaslashdi, ijtimoiy-siyosiy voqyealarga byefarliq, loqaydlik hissi kuchaydi.
Ana shu mustamlaka asorati g’oyalaridan ozod bo’lish uchun milliy ongni, tafakkurni, milliy vijdonni shakllantirmoq zarur bo’lib qoldi. Ushbu ma’noda xristian ilohiyotchisi A.Avgustin: “G’aflatda yotgan xalqni uyg’otish uchun avvalo uning tarixini uyg’ot” dyeganda o’sha haq edi.
Milliy vijdonning inqirozi mustamlaka mut’yeligining tamal toshi ekanligini taniqli turk adibi Ziyo Ko’kalpning “Turkchilik asoslari” (T., 1994) asarida qayd qilingan quyidagi so’zlaridan ham bilish mumkin: “Tarix va hozirgi kunning bu shahodatlari bizga shuni ko’rsatadiki, butun Ovrupoda milliy vijdonga ega bo’lmagan hyech bir qavm qolmadi. SHunga ko’ra Ovruponing hyech bir o’lkasida mustamlaka ta’sis etishga imkoniyat yo’qdir... 61
Islom dunyosida ham endilikda mustamlaka hayotga chyek qo’ymoq uchun musulmon qavmlarida milliy vijdonni qanoatlantirmoqdan boshqa chora yo’qdir... U holda nima qilmoq kyerak? Har narsadan oldin, kyerak bo’lsa, ... doimo milliy vijdonni uyg’ontirishga va quvvatlantirishga kirishish kyerak. CHunki, har qanday taraqqiyotning manbai milliy vijdon bo’lgani kabi milliy mustaqillikning tug’iladigan joyi ham, tayanchi ham shudir” 1 . SHu ma’noda tarix bo’lib o’tgan tarixiy voqyea va hodisalarni tahlil qilish, fikrlash va ulardan amaliy hayotiy xulosalar chiqarish asosida dasturiy harakatlar yo’llanmasini byelgilashga yordam byeradi. Milliy o’zlikni anglashda, milliy birlikni shakllantirishda, shajaramiz ulug’ligi va pokligini bilishda, dono xalqimizning oliyjanob, hurriyatparvarlar va erk parvar an’analarini izchil o’rganish va uni yanada boyitishda va tarbiyalashda Vatan tarixining o’rni byeqiyos kattadir.
Vatan tarixi mustaqil davlatimiz ijtimoiy hayotida faol qatnasha oladigan, idrokli va qobiliyatli, o’zining tarixiy ildizlarini anglashga qodir, yurtiga, vataniga, ona xalqiga chyeksiz myehr-muhabbat, his-tuyg’ulari bilan to’lib toshgan avlodni kamol toptirish, ularning ongida milliy istiqlol tafakkuri va vatanparvarlik g’oyalarini shaklllantirish qurolidir.
SHu bois, ushbu fan hozirgi ijtimoiy ehtiyoj sifatida vujudga kyeldi va vatan tarixini o’rganish bolalar bog’chalaridan tortib to oliy o’quv yurtlarigacha bo’lgan ta’lim tizimlarida amalga oshirilmoqda.
Ryespublika Pryezidyenti Islom Karimov 1998 yil 23 iyulda bir guruh tarixchi olimlar va jurnalistlar bilan “Tarixiy xotirasiz kyelajak yo’q” dyegan mavzuda o’tkazgan uchrashuvda bu masalalarga katta ahamiyat byerib o’zbyek xalqining tarixiy o’tmishi, nasl-nasabi, o’zligini anglashni va o’zbyek davlatchiligini to’g’ri aniqlab o’zlikni anglash tarixini bilishdan boshlanadi dyeb O’zbyekiston tarixini o’rganishni davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zuruligini ko’rsatib bunday dyedi: “ ... o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz xaqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur” 1 . Ma’lumki, tarix ilmidan boxabar, ayniqsa o’z xalqi, o’z mamlakati, o’z davlati tarixini puxta bilgan kishi yaxshi vatanparvar, fidoyi elsyevar, sadoqatli fuqaro bo’ladi, ajdodlari ruhidan madad oladi, ona-vatanini chuqurroq syevadi, qadriga ko’proq va tushunibroq yetadi.
Tarix - ma’rifiy qurollardan, xalqimizning ma’naviy yetuk qilish vositalaridan biri. Millatimizni xaqqoniy tariximiz bilan qurollantirishimiz lozim. CHunki, to’g’ri tarix - to’g’ri tarbiyani to’g’ri yo’lga solib turadi. To’g’ri tarixiy dalil ishonchli hujjat sifatida nishonga - kishining ongi va qalbiga yetib boradi. Xalqning o’ziga bo’lgan ishonchini oshiradi va mustahkamlaydi. Kyelajagi buyuk davlat qurishga xalqimiz uchun o’z tarixini bilishi shuning uchun ham juda zarur. Muhtaram yurtboshimiz o’zbyek xalqi tarixini, jumladan davlatchiligimiz tarixini xolis va xaqqoniy qilib yaratish uchun jonbozlik ko’rsatib kyelayotganining tub sababi mana shundadir.
Olis o’tmishimiz va yaqin kyechmishimizda yuz byergan voqyea-hodisalarni chuqur bilib ulardan tyegishli xulosa va saboqlar olishimiz bugunimiz uchun asqotadi, kyelgusida esa o’tmishda yo’l qo’yilgan xato va nuqsonlarni takrorlamaslikning oldini oladi. Tarixiy saboq himoyalanishi, to’g’ri yo’lni byelgilab olish ahamiyatiga ham egadir. Kyelajagi buyuk davlatimiz top-taqir yerda emas, ildizlari chuqur tomir otgan qadimiy zaminda qurilmokda, buni bilmoq ruh bag’ishlaydi. Xalqimizning o’tmishi shonli va shukuhli ekan, dyemak, kyelajagi ham yanada porloq bo’lishi aniq.
Mustaqillik sharofati bilan Vatanimiz tarixini o’rganish, uni o’qitishga bo’lgan munosabat tubdan o’zgartirildi. O’zbyekiston Ryespublikasi Xalq ta’limi vazirligi va O’zbyekiston Ryespublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi birgalikda 1996 yil O’zbyekiston tarixini o’rganish va o’qitishning yagona kontsyeptsiyasi yaratildi, o’quv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar nashr qilinmoqda. O’zbyekmiston tarixi fani umumiy o’rta ta’lim maktablarining 5-9-sinflarida 3 yillik akadyemik litsyey va kasb-hunar kollyejlarida o’qitilmoqda.
Oliy ta’limning birinchi bosqichi bo’lgan bakalavriyatda u bakalavrlik yo’nalishlaridan biri bo’lib, ba’zaviy oliy ta’lim byerish dyemakdir. Unda o’qish 4 yil davom etib, u oliy ma’lumot va tayanch mutaxassislik diplomi olish bilan tugaydi.
O’zbyekiston umumiy, o’rta, o’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi o’quvchilari tomonidan to’la idrok qila olmaydigan, Pryezidyent Islom Karimovning bir guruh tarixchilar bilan suhbatida ilgari surilgan nazariy, kontsyeptual-myetodologik muammolar o’qitiladi. Ryespublika Oliy o’quv 62 yurtlarining barcha fakul’tyetlarida O’zbyekiston tarixini o’qitish bo’yicha 80 soat hajmida dars miqdori tavsiya qilinib, 30 soat ma’ruza, 34 soat amaliy mashg’ulot va 16 soat mustaqil mashg’ulot o’tkazish bilan yakunlanadi. 2-masala: Tarixiy voqyealarni o’rganishda qanday ilmiy-nazariy myetodologik asoslarga tayanishning ahamiyati juda kattadir. Ilgari uni o’qitish va o’rganish ishlari marksistik myetodologiyaga bo’ysundirildi. Har qanday voqyeani yoritishda Komfirka mafkuraviyligi, partiyaviylik, sinfiylik nuqtai nazaridan yondoshildi. Mamlakat butun bir xalq tarixi ikkiga - ekspluatator va ekspluatatsiya qilinuvchilar, quldorlar va qullar, fyeodallar va qaram dyehqonlar, burjuaziya va yollanma ishchilar, boylar va kambag’allar, mulkdorlar va yo’qsillar tarixiga bo’lindi. Boylar va mulkdorlar, ular orasidan chiqqan byeklar, amirlar, xonlar, davlat arboblari, ruhoniylar qoralandi, nomlari badnom qilindi. Tarixiy voqyealar jamiyat a’zolarining bir qismi - kambag’allar va yo’qsillarni himoya qilgan holda yoritildi. Din va diniy qadriyatlar qoralandi. Insonlarning diniy e’tiqodlari oyoq osti qilindi. Ruhoniylar, mullalar quvg’in ostiga olindi. Buyuk olimlar, allomalar, ma’rifatparvar shoiru ulamolar, yozuvchilar ikkiga - matyerialistlar va idyealistlarga bo’lindi. Ulardan u yoki bu dinga e’tiqod qilganlari idyealist dyeb ataldi va shuning uchungina ta’qib qilindi, ularning faoliyatini o’rganish ta’qiqlanadi. O’zlari tahqirlandi, asarlari xalqdan yashirildi, yoqib, kuydirib yo’qotib yuborildi.
Oqibatda ko’pgina tarixiy voqyea-hodisalar soxtalashtirildi, ma’naviy myerosimiz, milliy qadriyatlarimiz haqoratlandi. Yosh avlodga ularni jirkanch illat, xurofot, eskilik sarqitlari dyeb o’rgatildi. Tarix faqat jangu-jadal, urushlardan iboratdyek qilib ko’rsatildi.
Xalqimiz tarixining bu qadar soxtalashtirilishiga faqat marksistik myetodologiyaning yaroqsizligi aybdor dyeyish kifoya qilmaydi, albatta. Bu borada mamlakatda hukmron bo’lgan totalitar tuzumning salbiy roli katta bo’ldi. Tarix esa totalitar tuzum xizmatkoriga, targ’ibotchi va himoyachisiga, kommunistik mafkura dumiga aylantirilgan edi.
Kishilik jamiyatini tarixiy voqyea, hodisalarni o’rganishning muhim nazariy myetodologik asoslaridan biri jamiyat taraqqiyoti qonunlarini ochib byeruvchi dialyektik myetoddir.
Insoniyat hayoti, jamiyat taraqqiyoti dialyektik jarayondir. Dialyektika olam yagona va yaxlit, unda sodir bo’ladigan hodisalar, voqyealar umumiy va o’zaro bog’lanishda, uzluksiz harakatda ziddiyatli taraqqiyotda bo’ladi, dyeb ta’lim byeradi. Dialyektika juda uzoq tarixga ega. Uning bilish nazariyasi sifatida shakllanishi va rivojlanishida Gyeraklit, Aristotyel’, Al-Xorazmiy, Al-Forobiy, Abu Rayxon Byeruniy, Abu Ali Ibn Sino, Mirzo Ulug’byek, Dyekart, Spinoza, Gyegyel’, Gyertsyen va boshqa olim va ma’rifatparvarlarning xizmati kattadir. Ular tabiat, tarixiy va ma’naviy dunyoni bir jarayon shaklida, ya’ni ularni uzluksiz harakat qilib, o’zgarib, taraqqiy qilib, turadigan holda, taraqqiyotni ichki bog’lanishda olib o’rganish myetodologiyasini yaratdi.
Bu uslub O’zbyekiston tarixini o’zlashtirishda uni to’laligicha voqyea-hodisalarni bir-biri bilan bog’liqlikda, ayrim tarixiy voqyelikka o’rgatuvchi fanlarni ham bir butunlikda, uning bo’laklarini ajratib olmaslik va voqyea-hodisalarni doimo o’zgarishda, rivojlanishda o’rganishni taqozo qiladi. Biror bir davr haqida fikr mulohaza yuritilayotgan bo’lsa, ana shu davrning o’ziga xos xususiyatlarini anglab olib, uni ko’rsatishni talab qiladi. Dialyektik uslubga asoslanib, tarixiy jarayonni umumiylik va alohidalik qoidalaridan kyelib chiqqan holda tushunish lozim.
Dialyektik myetodologiya har qanday mamlakat tarixini jahon xalqlari tarixi bilan bog’liq holda o’rganishni taqozo etadi. Nyegaki, har bir xalq tarixda milliylik, o’ziga xos byetakror xususiyatlari bilan birga, jahon tarixi, butun insoniyat taraqqiyoti bilan umumiy bog’lanishdadir.
Darhaqiqat, O’zbyekiston tarixi avvalo Markaziy Osiyo mamlaktlari tarixi bilan qolavyersa, bashariyat tarixi bilan chambarchas bog’langan. Qadim zamonlardan yaqin yillargacha Vatanimiz O’rta Osiyo mintaqasidagi ko’pgina davlatlar bilan yagona iqtisodiy va madaniy makonda bo’lib kyeldi. Bu katta hududda yashovchi urug’, qabila, qavm, elatlar etnik jihatdan doimo o’zaro ta’sir va aloqada bo’lganlar qo’shilish jarayonini boshdan kyechirganlar, ularning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayoti bir-birlari bilan uzviy bog’liq o’tgan. SHu sababli O’zbyekiston tarixini qo’shni mamlakatlar tarixi bilan bog’liq holda o’rganish taqozo etiladi. Qozoq, qirgiz, qorakalpoq, turkman, tojik, fors, afg’on, hind, arab va boshqa xalqlar tarixini qanchalik yaxshi bilsak, u
63 O’zbyekiston xalqlari tarixini shunchalik chuqur, har tomonlama o’rganishga imkon yaratadi, ko’maklashadi.
O’zbyekiston tarixini yoritishda nazariy myetodologik asoslarni bilish katta ahamiyatga ega ilmiylik, xolislik, tarixiylik, mantiqiylik myetodlari tarixni yoritishning asosiy kaliti hisoblanadi.
Birinchidan, yaratilgan o’zbyek xalqi va uning davlatchilik tarixi kontsyeptsiyasi asosida tarixni davrlarga bo’lish va ularni chuqur tahlil qilish lozim. Eng asosiy vazifalardan yana biri - mustaqillik davrida yaratilgan yangi tadqiqotlar asosida ob’yektiv tarixni o’rgatishni tashkil qilishdir.
Ilmiylik bilan bir qatorda xolislik turadi. Bunda tahlil qilinayotgan har bir tarixiy voqyea- hodisalarni xolis xaqqoniy ravishda o’rganish va tarixnavisning hohish-irodasidan tashqarida, voqyea-hodisalar qanday sodir bo’lgan bo’lsa, shundayligicha yoritish ko’zda tutiladi. Har bir tarix yozuvchi kishi shaxs sifatida o’zining fikr-mulohazalari, idroki va boshqa his-tuyg’ular orqali atrofni o’rab turuvchi muhit bilan uzviy bog’liq. Bu bog’liqlik unga o’z ta’sirini o’tkazadi.
Xolislik talab qiladigan qoidalar yana shundan iboratki, ushbu yo’nalishda tarixiy-madaniy taraqqiyotni (tarixning turli davrlarida) o’rganish jarayonida bo’lib o’tgan yoki shu taraqqiyot bilan bog’liq bo’lgan jamiki voqyea-hodisalarni hyech bir o’zgarishsiz, qanday bo’lib o’tgan bo’lsa, o’sha holatda talqin va tahlil etish, tyekshirish va xulosalar chiqarib yaxlit holga kyeltirish o’ta muhimdir. Bu holatda aniq manbaviy asoslarga tayanish, tarixiy jarayonlarning o’zaro chambarchas bog’liqligini asoslash lozim bo’ladi.
Tarixiy voqyea, hodisalarni o’rganish, tahlil qilish va yoritishda xolislik - bu xaqiqatni buzmay-nyetmay aytishdir. Tarixning oqqa ko’chirib olinadigan nusxasi, ya’ni variantlari bo’lmaydi. Tarix bir marta yoziladi. To’g’rirog’i, tarix to bizgacha yozib bo’lingan, yozilib qo’yilgan bo’ladi. Tarixni qanday bo’lsa, shundayligicha qabul qilmasdan boshqa iloj yo’q. Agar tarixni o’zgartirib yozsangiz, u endi o’zgargan tarix bo’ladi. Agar tarixdan bir nimani tushurib yozsangiz, u kyemtik tarix bo’lib qoladi. SHu o’rinda Islom Karimovning ochiqchasiga aytgan ushbu so’zlarini kyeltirishni juda joiz dyeb bilamiz: “Sovyet davrida yozilgan tarixni myen tarix sanamayman. O’zgalar yozib byergan tarixni o’qitishga mutlaqo qarshiman. Mustamlakachi qachon qaram bo’lgan xalq haqida xolis va adolatli fikr aytgan! Ular bor kuch-g’ayratlarini Turkistonning o’tmishini kamsitishga, bizni tariximizdan judo qilishga sarflaganlar”.
Xolisona, haqqoniy, adolatli yondashuv muhim myetodologik qoidadir. Xolislik qoidasini tarixiy voqyea-hodisalarni o’rganayotganda ular bilan bog’liq bo’lgan barcha faktlarning hyech bir istisnosiz butun majmuini birga olib tyekshirishni aniq, haqqoniy dalillarga asoslanishni talab qiladi.
Tarixiy hodisalarni bir butun holda o’zaro aloqada va munosabatda dyeb tyekshirish lozimdir. Oldindan to’qilgan bir g’oyani, uydirmani oqlash darkor bo’lsa, faktlar silsilasidan faqat ayrim mos kyelganlarinigina saylab, tanlab olinishi “tajriba”sining sir emasligi ma’lum albatta. Bunday yo’l bilan chiqarilgan xulosa va baho xolisona haqqoniy bo’lmay u bir tomonlamalikka olib kyeladi.
Tarixni o’rganishda tarixiylik myetodologiyasi muhim ahamiyatga ega. Tarixiylik - har bir narsa yoki voqyea-hodisani uni yuzaga kyeltirgan mavjud tarixiy sharoit bilan uzviy bog’lanishda tyekshirish va baholash tamoyilidir.
To’g’ri tarix hamma vaqt ham to’g’ri yo’ldan boravyermaydi, unda egri-bugri yo’llar ham bo’ladi. Mabodo muhim voqyealar bilan birgalikda ikkinchi - uchinchi darajali hodisalarga ham e’tibor byerilsa, yoki tasodifiy narsalar bo’rttirib ko’rsatilsa, mantiqiy tafakkurda chalkashlik tug’ilishi mumkin. Shuning uchun ham tarixshunoslikda tarixiylik bilan birgalikda tadqiqotning mantiqiy uslubi ham zarur.
Mantiqiylik - bu tasodiflardan holi bo’lgan, qonuniy rivojlanishdagi tarixiylik, obrazli qilib aytganda, tarixning umumlashgan ifodasidir. Masalaga chuqurroq qaralsa, mantiqiylik tarixiylik tamoyiliga qaraganda birlamchidir. Zyero, yuz byergan voqyea va hodisaga mantiqan yondoshilsa tarixiylikka ko’proq erishiladi.
Tarixiylik qoidasi voqyea, hodisalarni o’z davrining aniq tarixiy sharoitidan kyelib chiqqan holda o’rganishni taqozo etadi. Voqyea hodisalarni o’rganishda tarixiy bog’lanish, tarixiy rivojlanish jarayoniga e’tibor qilmok zarur. Har bir voqyea-hodisani boshqa voqyealar, hodisalar bilan bog’lab o’rgangandagina mazkur voqyea-hodisaning umumiy tarixiy jarayondagi o’rnini
64 to’g’ri aniqlash, byelgilash mumkin bo’ladi. Har bir voqyea-hodisaga umumiy tarixiy jarayonning bir qismi bo’lagi dyeb qaramoq zarur. Har bir hodisa qanday tarixiy sharoitda, muhitda paydo bo’lganini bu hodisa o’z taraqqiyotida qanday asosiy bosqichlarni o’tganligini kyeyinchalik u qanday bo’lib qolganligini bilish tarixiylik qoidasining asosiy talabidir. Masalan, bironta davlat faoliyatiga tarixiylik nuqtai-nazaridan turib baho byermoqchi bo’lsa, birinchidan, u qachon, qanday tarixiy sharoitda paydo bo’ldi, ikkinchidan, u o’z taraqqiyotida qanday bosqichlarni bosib o’tdi. Uchinchidan, u hali ham mavjudmi, hozir qay ahvolda, qanday bo’lib qoldi, dyegan savollarga aniq javob byerish zarur bo’ladi.
Tarixiylik myeiodologiyasi xalqning o’tmishini, hozirgi zamon va kyelajagini yagona tabiiy tarixiy jarayon dyeb hozirgi zamonni tayyorlaydi. Hozirgi zamon kyelajakni yaratadi, dyegan taraqqiyot qonuni asosida qaraydi.
Insoniyat ana shunday umumiy yo’ldan borayotgan ekan, istiqbolda porloq hayot, turmush qurmoqchi bo’lgan avlod tarix fani orqali o’z o’tmishini yaxshi bilmog’i lozim. O’tmishni, ajdodlarimiz tarixini qanchalik yaxshi bilsak, anglab olsak, hozirgi zamonni, mustaqilligimiz mazmunini shunchalik mukammal tushunamiz, kyelajakni to’g’ri tasavvur etamiz. SHuningdyek, hozirgi zamonni bugungi avlod bunyodkorlik faoliyatini to’g’ri idrok etish o’tmishni, tariximizni chuqur anglashga ko’maklashadi. Buning uchun bugungi kunimizni, mustaqillik byergan erkinlik, dyemokratik jarayonlarni to’la tahlil etmoq zarurdir.
Insoniyat taraqqiyotining ma’lum bosqichida urug’chilik tuzumi yemirilib, xususiy mulkchilik kyelib chiqqach, urug’ jamoalari turli ijtimoiy tabaqalarga bo’lingach, tarixiy voqyea va hodisalar ana shu tabaqalarning manfaati bilan bog’liq holda kyechadigan, har bir ijtimoiy tabaqa o’z manfaati nuqtai-nazaridan harakat qiladigan, ularning manfaati bir-biri bilan to’qnashadigan g’alayonlar, qo’zg’olonlar ko’tariladigan bo’lib qoldi. Bunday vaziyatda sodir bo’lgan voqyealarni, tarixiy jarayonni o’rganishda ijtimoiy yondoshuv printsipiga rioya etish zarur bo’ladi.
Ijtimoiy yondoshuv myetodologiyasi tarixiy jarayonlarni aholi barcha tabaqalarining manfaatlarini hisobga olgan holda o’rganishni taqoza etadi. Voqyealarni alohida bir ijtimoiy tabaqa kambag’allar, yo’qsillar yoki mulkdorlar, boylar manfaati nuqtai nazaridan turib, tahlil etish, yoritish bir tomonlama yondoshuv bo’lib, u tarixni soxtalashtiradi, to’g’ri va haqqoniy xulosaga olib kyelmaydi. Sovyet impyeriyasi taqdiri va Sovyet tarixshunosligi esa buning yaqqol misoli bo’la oladi.
yondoshmoq kyerak. Ularni boy tabaqalardan chiqqan, katta mulkdor bo’lgani uchungina qoralash, badnom qilish adolatdan emas. Mamlakat yurtboshisiz, boshliqsiz, davlat idora organlarisiz, boshqaruvchilar amaldorlarsizbo’lmasligini isbot etishning hojati ham bo’lmasa kyerak. SHunday ekan, barcha davlat arboblarini amaldorlarini yoppasiga qoralash ham to’g’ri emas.
Jonajon Vatanimiz, ko’hna tarixi ham ular orasida xalqparvar, ma’rifatparvar, adolat bilan siyosat yuritgan yurtboshilar, arboblar bo’lganligidan guvohlik byerib turibdi. Masalan, Amir Tyemur, Alishyer Navoiy, Fayzulla Xo’jayev, Akmal Ikromov, SHarof Rashidov va boshqalar.
Ijtimoiy yondoshuv printsipi davlat arboblarining, siyosiy kuchlar, partiyalar, turli uyushmalar ular yo’lboshchilarining tarixiy taraqqiyot darajasiga ko’rsatgan ijobiy yoki salbiy ta’sirini, jamiyatni u yoki bu yo’ldan rivojlanishidagi rolini bilib olishda muhim ahamiyatga egadir.
O’zbyekiston tarixining har bir satri, har bir sahifasi umuminsoniy, umumbashariy va milliy qadriyatlar ustivorligiga va umuman, tarixga hurmat, e’tibor ruhi bilan sug’orilgan bo’lishi, hamda boshdan oyoq milliy istiqlol tafakkurining kamol topishiga xizmat qilishi lozim.
Mamlakatimiz tarixini o’rganishda milliy qadriyatlar, xalq an’analari va urf-odatlari, din, islom dini tarixi, odamlarning diniy e’tiqodlari, diniy ta’limotlar va ularning asoschilari faoliyatini tahlil qilishda, yoritishga tsivilizatsion munosabatda bo’lib, ularni hurmatlash, e’zozlash nuqtai nazaridan yondoshish kyerak. Hayot xalqning nyecha ming yillar davomida yaratgan ma’naviy madaniyatini, axloqiy myezonlarini ikkiga – ekspluatatorlik madaniyati va axloqi hamda ekspluatatsiyaqilinuvchilar madaniyati va axloqiga bo’lish va birinchisini qoralashdan iborat lyenincha yo’riqnomaning naqadar zararli ekanligini ko’rsatadi. Ma’naviy myerosga bunday yondoshuv ma’naviy qashshoqlanishga, milliy qadriyatlarning, urf-odatlarning oyoq-osti qilinishiga ko’pgina olimlar, ma’rifatparvar ziyolilar, ruhoniylarning badnom qilinishiga olib kyelganligini hyech qachon unutmaslik kyerak. Tarixni o’rganishda yuqoridagi myetadologik qoidalar bilan bir
65 qatorda faktlarni taqqoslash, mantiqiy-qiyosiy xulosalar chiqarish davrlashtirish, sotsiologik tadqiqotlar o’tkazish, statistik matyematika va boshqa usullardan ham foydalaniladi. Download 8.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|