Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti
Download 8.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
2-masala: Endi ma’ruzaning ikkinchi savoli haqida to’xtalsak. Markaziy Osiyoda, xususan O’zbyekistonda hududida tashkil topgan shaharlar haqida gap kyetganda shuni ta’kidlash joizki, shu kungacha olimlarning fikricha bu o’lkada dastlabki shaharlarning paydo bo’lganligi ilk tyemir davriga ya’ni, miloddan avvalgi 1-ming yillikka borib taqaladi, dyegan xulosalar mavjud edi. Darhaqiqat, yaqin kunlargacha ham bu fikrlarni inkor etuvchi ilmiy dalillarga ega emas edik. Lyekin kyeyingi arxeologik izlanishlar shuni ko’rsatdiki, shahar madaniyati yurtimizda 4 ming yil burun shakllana boshlagan. 78 Markaziy Osiyoning o’troq dyehqonchilik madaniyati rivojlangan mintaqalarda bronza davridayoq ilk shaharlar mavjud bo’lganligini profyessor V.Masson Janubiy Turkmaniston yodgorliklari misolida isbotlab byerdi. V. Masson Oltintyepada qazishmalar o’tkazar ekan, u yerda qator hunarmandlar massivi, qalin shahar mudofaa dyevor qoldiqlari va diniy markaz Zikkurotni topdi. Oltintyepa yodgorligida mulkiy tyengsizlik alomatlari ham ko’zga yoqqol tashlanadi. Ayniqsa bu, holat qabila va urug’ jamoalari boshliqlarining mozorlarida o’z aksini to’liq topgan. Qabrlar tyekshirilganda urug’ jamoalari boshliqlarning, zadogonlarning yonidan turli xil qimmatbaho buyumlar, taqinchoqlar, qurolar topilgan. Sopollityepaliklar xunarmandchilik bobida alaqachon ilk shahar talab darajasiga ko’tarilgan. Jarqo’ton ham Oltintyepa tipidagi ilk shahar edi. Bu joy Surxondaryo viloyati SHyerobod shahri yaqinida bo’lib uning maydoni 100 gyektar bo’lgan. Aholisi dyehqonchilik bilan shug’illangan. Bu shahar 3 qismdan qal’a ark, shahar qismi va qabristondan iborat bo’lib, uning 5 gyektarga yaqin maydoni mudofaa dyevorlari bilan o’ralgan. Jarqo’tonda qazishma ishlari 1973 yilda arxeolog A.Asqarov tomonidan boshlanib, bu yerda hozirgacha katta miqyosda uy–joy massivlari mudofaa inshootlari, hunarmandchilik ustaxonalari, 2000 dan ortiq qabrlar ochildi. U yerda otashparastlik ibodatxonasi o’rganildi, qabila ittifoqi jamoasining qarorgohi – hukmdor saroyi topildi. Qadimgi SHarqning ilk shaharlariga xos elyemyentlarning dyeyarli barchasi Jarqo’tonda shakllangan. Masalan, SHarqning qadimgi shaharlari 2 qismdan, ya’ni Arki-a’lo va SHahristondan tashkil topgan. Bu alomatlar Jarqo’tonda mavjud bo’lgan. Arki-a’loda hukmdorning qarorgohi joylashgan bo’lib, bu joy nihoyatda go’zal va salobotli bo’lgan. Atrofi 4,5 myetr kyeladigan qalin mudofaa dyevori bilan o’rab olingan. Qadimgi SHarqning ilk shaharlariga xos alomatlardan biri – bu shahar miqyosidagi bosh ibodatxonaning shakillanishi edi. Bu fakt ham Jarqo’tonga mansub. Bu oila ibodatxonasi emas, balki umumshahar diniy e’tiqot markazidir. Ibodatxonada hyech kim yashamagan, faqat olovga sig’inish bilan bog’liq bo’lgan urf odatlar va diniy marosimlar o’tkazish markazi edi. Ibodatxona ikki qismdan iborat bo’lib, uning ikkinchi ishlab chiqarish xo’jalik qismidan muqqadas ichimlik – Xaomo tayyorlaydigan xona, mozor invyentarlari tayyorlanadigan ustaxonalar va ibodatxonaga ajratilgan oziq–ovqat ombori joylashgan. Arxeologik manbalarga tayanib, Jarqo’tonda yashab o’tgan aholini quyidagi siyosiy guruhlarga ajratish mumkin: SHahar Davlat amaldorlari, dindorlar va oqsoqollar, harbiylar, hunarmandlar, savdogarlar, chorvadorlar, va dyehqonlarga. Jarqo’tonning aholisini Saroyda yashagan amaldorlar va dindorlar boshqargan. SHuni alohida ta’kidlash lozimki, Jarqo’ton aholisi o’rtasida antogonistik ziddiyatlar bo’lmagan ko’proq urug’chilik an’anasi saqlanib qolgan. SHahar davlatning hududini shahar hududida dyehqonchilik qilinadigan SHyerobod daryosi o’zanlari va chorvachilik uchun zarur bo’lgan Ko’hitangtog’ yonbag’ri yaylovlarini o’z ichiga olgan. Jarqo’tonda hunarmandchilikning ko’pgina yo’nalishlari bo’yicha shahar hunarmandchiligining talablariga javob byeruvchi mahsulot ishlab chiqarish ommaviy tus olgan. Bu esa hunarmandchilik mahsulotlari bozor uchun ishlab chiqarganligidan dalolat byeradi. Jarqo’ton yodgorligini qadimgi sharq shahar davlatlariga taqqoslash mumkin va ular bilan o’xshashdir. Dyemak, Jarqo’ton yodgorligi O’zbyekiston hududidagi eng qadimgi shahar davlatidir yoki Avyesto tili bilan aytganda «noma» tipidagi davlatdir. Sopollityepa va Jarqo’ton yodgorliklarini o’rganish tufayli quyidagi muhim ilmiy xulosalarga kyelish mumkin. 1. O’zbyekistonda sun’iy sug’orishga asoslangan o’troq dyehqonchilik madaniyatining kyelib chiqish tarixi taxminan ming yilga qadimiylashdi. Ryespublikamiz hududida qadimgi sharq madaniyati yoyilgan mintaqaning ajralmas qismi ekanligi isbotlandi. Qoraqo’lchilik, ipakchilik paxtachilik, bog’dorchilik kabi xo’jalik sohalari bo’yicha O’zbyekiston tarixiga oid qator aniqliklar kiritildi. 2. Ilk shaharlar tarixi haqidagi tassavvurimiz Markaziy Osiyo sharoitida ming yilga qadimiylashdi. 79 3. Markaziy Osiyo va Eron xalqlarining qadimgi dini e’tiqodi-zardushtiylikning ildizlari O’rta Osiyoda, jumladan Baqtiriya va Marg’iyona hududida ekanligi isbotlandi. 4. Markaziy Osiyo ilk shaharlarning paydo bo’lishi zaminlari avvallari Eron hududidan qidirilgan bo’lsa, endilikda uning moddiy va ma’naviy asosi ryespublikamizning janubiy rayonlaridan hamda Janubiy Turkmaniston hududida ekanligi ma’lum bo’ldi. Millodan avvalgi 1 ming yillikning boshlarida insonlar tyemirni kashf etdi. Myehnat qurollarining takomillashib borishi oqibatida jamoa mulki osha bordi. CHorvachilik va dyehqonchilikning kashf etilishi oqibatida oilalar (juft oila) ixtiyorida ortiqcha oziq-ovqat mahsulotlari to’plana boshlandi. Endi har bir oila o’zidagi ortiqcha mahsulot va buyumlarini qo’shni oiladagi o’zida yo’q mahsulotlari bilan almashlash imkoniyatiga ega bo’ldi. Ammo juft oila mulki bilan jamoa mulki endi sig’isha olmay qoldi. Bu o’zaro ziddiyatlarga, o’zaro janjallarga, to’qnashuv va hatto urushlarga olib kyeldi. Bu urushlar natijasida yengilgan oila va urug’ jamoasining boyliklari g’oliblar qo’liga o’tar edi. Tobye va yengilgan oila yoki urug’ vakillari esa asir olinib, ularni qullarga aylantirar edi. Ana shu tariqa shaxsiy mulk syekin-astalik bilan rivojlanib, xususiy mulkka aylangan, haq-huquqsiz qullar kyelib chiqqan. Bu jarayon ba’zilarning tyezda boyib kyetishiga yoki qashshoq oilalar tabaqasining paydo bo’lishiga olib kyeldi. Bunday jarayonda albatta boylik birinchi navbatda qabila boshlig’i – oqsoqollar qo’lida to’plangan. Avvallari ular jamoani oson boshqargan. Boshqaruv tizimida halollik, fidoiylik, dyemokratik printsiplar hukmronlik qilar edi. Ammo sinfiy tabaqalanish jarayoni kuchaygan sari jamiyatni boshqarish qiyinlashdi. CHunki jamoa boyligini taqsimlashda jamoani boshqarishda dyemokratik printsiplar buzila bordi, adolatsizliklar kyelib chiqdi. Ana shu tariqa jamiyatda mulkdorlar, xo’jayinlar – quldorlar, tobyelar, mazlumlar – qullar va zo’rlikka tayanuvchi qurollangan kuch – ya’ni ibtidoiy davlat ko’rinishi elyemyentlari vujudga kyela boshladi. Bu davrda ayrim shaxslar (qabila oqsoqollari, harbiy boshliqlar, koxinlar) qo’lida boylik to’planish jarayoni tyezlashdi. Tyemirning qishloq xo’jaligiga kyeng ko’lamda kirib borishi tufayli yerga xususiy egalik qilish paydo bo’ldi. Avvallari yerga egalik qilish shartli bo’lib, uning egasi yerni sotib yubora olmas edi. Bu ish urug’ va jamoa a’zolari o’rtasida hal bo’lar edi. Endi yer egasining huquqi chyeklanmagan bo’lib, u o’z egasining abadiy mulki bo’lib qoldi. Dyemak, yuqoridagi fikrlar natijasi o’laroq mil.avv 1-minginchi yilning birinchi yarmidayoq vatanimiz hududida dastlabki davlatlar tuzilmalar tashkil topa boshladi. O’sha davrda tashkil topgan davlatlar aholini bir joyga to’plashda katta ahamiyat kasb etdi. Bu davrda davlat – ikki oddiy jihatdan hukmron bo’lgan sinfning siyosiy tashkiloti bo’lgan. Vatanimiz hududida tashkil topgan dastlabki davlatlar jumlasiga: Katta Xorazm – Amudaryoning quyi oqimidagi yerlar, hozirgi Tojikistonning janubi, Afg’onistonning shimoliy qismida, Qashqadaryo va Surxandaryo viloyatlari hududida tashkil topgan Baqtriya, Zarafshonning o’rta oqimida – Sug’diyona; Parkana yoki Dovan – Farg’ona vodiysida; Turkmanistonning Kaspiy dyengiziga tutash yerlari va Eron davlatining shimoliy qismida – Parfiya kabi o’nlab davlat birlashmalari paydo bo’ldi. Tarixdan ma’lumki, davlatlar jamiyat taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida paydo bo’lgan. Bu jarayon yer yuzining hamma joyida bir vaqtda paydo bo’lgan emas. Paydo bo’lish usullari ham xilma-xildir. SHu o’rinda aytib o’tish lozimki, o’tmishda eng qadimgi quldorlik davlatlar mil.avv. IV-III ming yilliklarda Myessopotamiya va Misrda tashkil topgan. Ularga SHumyer, Akkad, Mitann, Ossuriya kabi shahar-davlatlarni misol qilib olish mumkin. Ma’lumotlarga qaraganda mil.avv. IV ming yillik boshlarida Misrda 42 ta davlatchalar bo’lgan.
Mamlakatimiz hududida dastlabki davlatlarning paydo bo’lishi bilan insonlar ongida yangi diniy tasavvurlar ham kyelib chiqa boshladi. Vatanimizda kyeng tarqalgan eng qadimiy dinlardan biri otashparastlik (zardushtiylik) dinidir. Bu dinning mohiyati va ahamiyati atoqli olimlar tomonidan yuksak baholangan. Avyestoshunos olim S.F.Olbyerburgning fikricha «zardushtiylik–insonning yer yuzidagi hayotini yengillashtirishga, uni baxtiyor qilishga qaratilgan eng oqilona din» 1 . Bu dinning muqaddas kitobi «Avyesto» bo’lib, ushbu kitobni muallifi Zardusht hisoblanadi. Zardusht bundan 80 2600 yil muqaddam yashab o’tganligi haqida olimlarning ilmiy xulosalari bor. Otashparastlik dini Markaziy Osiyoda kyeng tarqalganligi sababli bugungi kunda biz uchun «Qur’on» qanchalik muqaddas bo’lsa, «Avyesto» ham shu darajada qadrlidir. O’zbyekiston Ryespublikasining Prizidyenti I.Karimov aytganidyek «Eng mo’’tabar, qadimgi qo’lyozmamiz «Avyesto»ning yaratilganligiga 3000 yil bo’layapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig’ida mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirilgan ma’naviy tarixiy myerosidir. «Avyesto» ayni zamonda bu qadim o’lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvohlik byeruvchi tarixiy hujjatdir» 2 . Mana shu fikrning o’ziyoq «Avyesto»ni o’rganishimizning nihoyatda muhim va zarurligini tasdiqlaydi. SHu paytga qadar zardushtiylik haqida olimlar o’rtasida turlicha qarash va g’oyalar mavjud. Bu eng avval otashparastlik dini qaysi maskanda paydo bo’lgan? YAkka xudolik dini bo’lganmi yoki ko’p xudolik, kabi masalalardir. Ba’zilar zardushtiylik dinini Midiyadan kyelib chiqgan dyesalar, ayrimlar uni Eronda paydo bo’lgan dyeb isbotlaydilar. Zardushtiylikning vatani Erondir, dyeb isbotlovchi olimlardan biri E.Byerzinning fikricha bu din «Hind–Eron qabilasi dinidan kyelib chiqqan». «Avyesto» haqidagi to’laroq ma’lumotni A.O.Makovyel’skiy asarlaridan 3 bilish mumkin. Uning asari «Avyesto» haqidagi yozilgan asarlarning eng mukammali hisoblanadi. 1754 yilda Parijdagi SHarq tillar maktabining o’quvchisi, 20 yashar Ankyetil’ Dyupyerron Angliyaga olib kyelingan Oksfordlik «Vyendida»ning nusxasini ko’rib, bu qimmatli hujjat bilan qiziqib qoladi. SHundan so’ng Dyupyerron Hindistonga borib, u yerdagi forslar ichida 8 yil yashaydi. Bu davrda yosh olim «Avyesto»ga taaluqli kitoblarni topib, ularni qunt bilan o’rganadi. 1761 yil olim Parijga qaytadi va «Avyesto» ustida qunt bilan ishlab, o’n yildan so’ng «Avyesto»ni frantsuz tilidagi tarjimasini nashr qildiradi. Yevropa tilida tarjima qilingan ushbu asar, dastlab olimlar o’rtasida katta tortishuvlarga sabab bo’ladi, hatto «Avyesto»ga nafrat bilan qarashadi. Angliyalik olim Richardson «Avyesto»ni uydirma asar dyeb hisobladi. YOki ingliz olimi Uil’yam Jons esa «Avyesto»da aytib o’tilgan voqyealar oddiy rivoyat ekanligini, bu kitobni afsonaviy kitob dyeb baholadi. Ammo, XIX asrga kyelib, «Avyesto»ni o’rganishga qiziqish yanada ortdi. Nyemis mafkurasining yirik namoyondalaridan biri Gyegyel’ bu kitobga katta e’tibor bilan qaradi. U bu dinni tabiat dini dyeb atadi. «Bu din, - dyeb yozadi Gyegyel’, - yorug’lik va myehr-oqibat dinidir. U yovuzlik va qorong’ulikka qarshi turadi. YOrug’likning yovuzlik bilan kurashi, hayotning o’lim bilan kurashidir. Zoraastrning dini rivojlanishini va hayotning barhayot bo’lishi, ekin ekishni, uy hayvonlarini boqishni va yerga qarashni talab qiladi. Bu dinga sig’ingan odam hattoki murdani yerga qo’ymay, yoqmay, qushlarga yem bo’lishi uchun talashadi». Umuman olganda Gyegyel’ning xulosasiga ko’ra xudo jahondagi eng buyuk kuchdir. Bu kuch ham yorug’lik, ham harakat, ham myehr-oqibatdir. U barcha yovuzliklarni yengib chiqishi kyerak. Avyesto so’zi «qat’iy qonunlar» ma’nosini bildiradi. SHu yerda bir savol tug’iladi, yangi dinga nyega zarurat tug’ildi? Bizga ma’lumki otashparastlik dinigacha insonlar tabiat kuchlariga sig’inib kyelganlar, chunki ular bu kuchlar oldida ojiz edi. Mil.avv I-ming yillik boshlarida tarqoq qabilalarni bosqinchilarga qarshi birlashtirish zarurati tug’iladi. Zardusht o’z ta’limotida qabilalarni birlashtirishga chorlaydi. Zardusht ta’limotiga ko’ra olov, yer, tuproq, suv va havo muqaddas hisoblanib, ularni iflos qilish katta gunoh hisoblangan. Bu dinda Axuramazda, Mitra, Anaxita eng muqaddas ilohlar sanalgan. «Avyesto»da tabiat va halollik hukmdori, hamma narsani biladigan va hamma narsaga qodir oliy tangri Axuramazda ulug’langan. Mitra esa quyosh va yorug’lik xudosi, dyehqonlar va chorvadorlar himoyachisi, hosil va to’kin sochinlikni ta’minlovchi bo’lgan. Anaxita esa hosildorlik va suv xudosi bo’lib, o’z ahamiyati bilan Mitradan qolishmagan. Zardushtiylik dinida imon uch tayanchga asoslanadi: 1) fikrlar sofligi 2) so’zning sobitligi, 3) amallarning insoniyligi. «Avyesto»da «byergan so’zning uddasidan chiqish, unga sodiq qolish, savdo-sotiq va shartnomalarga qat’iy amal qilish, qarzni o’z vaqtida to’lash, aldamchilik va xiyonatdan holi bo’lish imonlilik alomatidir», - dyeyilgan. Zardusht ta’limotiga ko’ra, odam o’lgach, uning joni 3 kun tanasida bo’ladi, to’rtinchi kunida go’zal
81 qiz qiyofasidagi farishta boshchiligida narigi dunyoga «chinvot» (qil ko’prik) ko’prigidan o’tib jannatga kyetadi. Qiyomatda ular o’z tanalariga qaytishni kutadilar. Gunohkorlar esa chinvotdan o’tolmay jahannamga g’arq bo’ladilar. YAxshilar yana o’z tanalarida yashashni davom ettiradilar. Odamlar dunyoda har 3 ming yilda qaytib turadi, dyeyiladi «Avyesto»da. Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo’lgan “Avyesto”da juda ko’plab qo’shiq, hikoyat va rivoyatlar mavjud. Bu qo’shiq va rivoyatlarda asosan zardushtiylikning ramziga aylangan quyosh muqaddas kuch sifatida ta’riflanadi. Qadimdan Markaziy Osiyoliklar quyoshni syevganlar. Odamlar qaxraton qishning ayozidan so’ng qut-barakaga to’la quyoshli kunlarni iltijo qilib kutganlar. YAxshilik ma’budi Axuramazda quyosh olib kyelsa, Axriman sovuq kunlarni kyeltirgan. SHunday qilib, yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi kurash «Avyesto»dagi qo’shiqlarning, hikoyat va rivoyatlarning asosini tashkil qiladi. «Avyesto»da quyosh qut-baraka ramzi sifatida ta’riflanadi. SHunday qilib, quyosh ma’budasi Mitra ko’pincha YAksart (Sirdaryo) bo’ylarida yashirinib yuradi. «Avyesto»da xikoya qilinishicha, qadim zamonlarda it insonlar uchun ulug’ totyem hisoblangan. Insonlar itni qadrlaganlar. Itga nisbatan hurmat-e’tibor bilan munosabatda bo’lingan. Itni yarador qilgan yoki unga azob byergan kishilar qattiq jazolanganlar. hatto itni urgan yoki haqorat qilgan kishilar abadiy baxtsizlikka duchor bo’ladi, dyegan naql tarqalgan. Och qolgan itlarga ovqat byerishni insonlar o’zlari uchun savob ish dyeb bilganlar. Kuchukcha olti oyga to’lganda uni tarbiya qilishni hurmat yuzasidan yetti yoshli qizlarning zimmasiga yuklanib, bu ayni paytda Axurmazdaga ham katta hurmat byelgisi edi. CHunki, itlar Axurmazdaning eng sadoqatli qo’riqchilari hisoblangan. Bundan tashqari qadimgi davrlarda ot ham totyem hisoblangan. Hatto ma’buda Mitraning ot bilan aloqasi borligi ta’kidlanadi. Xalqimizning uzoq tarixiga alohida e’tibor bilan qarasak, miloddan ilgarigi X-IX asrlarda yaratilgan «Avyesto»da rivoyatlarni, afsonalarni uchratamiz. «Avyesto»ni mifologik xaraktyerdagi afsonalar to’plamidan iborat dyeb atashimiz ham mumkin. Undagi afsonaviy voqyealar asosan Sug’diyona, Baktriya va Girganiya, Parfiya o’lkalariga bag’ishlagandir. Buning boisi bor, albatta. CHunki, «Avyesto» Baqtriya va Sug’diyona yerlarida yaratilgan. Xullas, ikki million shye’riy misradan iborat bo’lgan «Avyesto» xudolar, ma’bud va ma’budalar haqidagi afsonalardan iborat edi. Bu afsonalar xalq diliga yaqin bo’lib, ularning orzu-umidlari, myehnat faoliyatlari, kurash va intilishlari ifodasidan iborat. SHuning uchun ham «Avyesto» xalq o’rtasida kyeng tarqalib, muqaddas kitobga aylandi. Bu ulkan kitob, o’zida zorastrizm dinining asosiy ruhini yoritgan bo’lsa ko’p jihatdan ezgulik yo’lida xizmat etganini ham idrok etmaymiz. Bu asar faqat antik dunyo kishilari uchungina emas, balki kyeyingi davrlarda ham insoniyat uchun katta ma’naviy xazina sifatida xizmat qilib kyeldi va kyelmoqda. Zardushtiylik dinining tarixi va ta’limoti xaqida gap kyetganda o’zbyek olimasi Fozila Sulaymonovaning xizmatlari alohida tahsinga sazovordir. Fozila Sulaymonova o’zining «Zardushtiylik va Ioniya ilm-falsafasi» nomli maqolasida muqaddas kitob «Avyesto»ni atroflicha tahlil qilishga harakat qilgan. Bu o’rinda olimaning muhim bir fikrlariga ham to’xtalib o’tishga to’g’ri kyeladi. «har bir zardusht, - dyeb yozadi tadqiqotchi, - kuniga byesh marta yuvinib, poklanib quyoshni olqishlab sig’inishi shart bo’lgan. Zardushtiylar tabiatni, yer, suv, daraxt, o’simlik, jonivorlarni e’zozlashi, yerni ishlatib, sug’orib, bog’-rog’, ekinzor qilishi, chorvani, ayniqsa yilqichilikni yo’lga qo’yishi, suvni muqaddas tutishi shart edi. Bu ta’limotga Markaziy Osiyo, ayniqsa, o’zbyek va tojik xalqlari haligacha amal qilib kyelishadi» 1 .
o’tkazganligidan va bu din hozirgacha e’zozlanib kyelinayotganigidan dalolat byeradi. YUqorida aytib o’tganimizdyek otashparastlar yaxshilikni (Axurmazda) yoqlab chiqadilar. Biroq u bilan birga xayotda yomonlik (Axriman) ham yashab qolavyeradi. To’g’ri, zardushtiylik dinining ham inson qismati bilan bog’liq tuban, yaramas tomonlari bo’lgan. Masalan, insonlar kyeksayib, ishga yaroqsiz bo’lib qolgandan so’ng ularni eng og’ir jazoga mahkum etganlar. Ba’zi bir o’lkalarda kyeksaygan odamlarni qo’y kabi so’yganlar, boshqa bir yerlarda yerdan g’or kovlab, ularni tiriklay ko’mganlar. Ba’zi joylarda odamlarni tiriklay cho’lu-sahrolarga haydab, yirtqich hayvonlarga yoki qushlarga yem qilganlar. Mabodo kishilar o’lib qolsalar, ularni dafn qilmasdan, itlarning oldiga tashlaganlar. Alyeksandr Makyedonskiy zardushtiylarning bu odatini ta’qiqlaydi. SHu bilan birga, zardushtiylarning myehnat va qahramonlikni ulug’lashi, jangovorligi, myehnat syevarligi va boshqa 82 ko’pgina urf odatlari, unga ma’qul tushadi. Alyeksandr butunlay So’g’diyonacha kiyinib yuradi. O’z qo’shinlarini ham mahalliy xalqni urf-odatlarini qabul qilishga va yerli xalqning milliy kiyimlarini kiyib yurishga undaydi. SHunday qilib, Markaziy Osiyoda zardushtiylik dini arab istilosigacha (eramizning VII asri ) yashab kyeladi. Ammo shuni ham aytib o’tish kyerakki, atoqli shohlar o’lganda ularning jasadini oltin tobutga solib, ichini duru-gavharlarga to’ldirib dafn etganlar. Hatto marhumning boshi tagiga "Avyesto"ni ham qo’yganlar. Qabrni aylantirib hashamatli ibodotxona qurganlar. Bu ibodatxonalar kyeyinchalik muqaddas joyga aylangan. SHuningdyek, ma’bud va ma’budalarga atab ham ko’plab ibodatxonalar qurilgan. Alyeksandr Makyedonskiy Tus shahrida shoh Vishtaspga qurilgan ibodotxonadagi qabrlarni ochib ko’rsa, ularning biridan "Avyesto" kitobi chiqadi. Albatta bu kitob "Avyesto"ning asl nusxasi bo’lmay, uning ma’lum bir sahifalaridan iborat edi, xolos. Qabrdan topilgan bu "Avyesto"da juda muhim manbalar bayoni qayd etilgan edi. SHuningdyek, unda Zardusht ta’limoti va faoliyati bilan bog’liq asosli faktlar kyeltirilgan. Zardushtiylik e’tiqodiga tobye bo’lgan go’zal ayollar haqida ham voqyealar bayon etiladi. Jumladan, uning bir sahifasida shoh Vishtasp ismi- sharifi bilan bog’liq bo’lgan ayolning nomi qayd qilingan. Tarixdan ma’lumki otashparaslik mil.avv.VII asrdan, milodimizning VII asrigacha Markaziy Osiyo, Eron, Azarboyjon va boshqa o’lkalarda diniy e’tiqod sifatida yashadi. Vatanimiz xududida otashparaslik dini bilan bir qatorda moniylik dini ham milodimizning III asr o’rtalaridan boshlab kyeng tarqaldi. Bu dinning asoschisi Moniy ibn Fatak ( 216 - 277 ) edi. U 230 yillarda Eron, Markaziy Osiyo, hindiston bo’ylab safar qilib, zardushtiylik, buddiylik, braxmanlik va boshqa dinlar bilan tanishdi. Moniy 240-yildan boshlab, o’zining mustaqil ta’limotini targ’ib qila boshladi. O’z ichiga zardushtiylik, buddiylik, braxmanlik, xristianlik dinlarining ba’zi tomonlarini olgan bu ta’limot boshqa mamlakatlarda ham qiziqish uyg’ota boshladi. Jumladan, Sosoniylar sulolasidan bo’lgan Eron shoxi SHopur I bu ta’limotni quvvatlab "Moniy"ni Eronga taklif etadi. Bu ta’limotga binoan yorug’lik, yaxshilik ruh olami bilan zulmat va yovuzlikni o’rtasida tinimsiz kurash kyetadi. Moniy ta’limoti odamlarni hayotda zoxidona yashashga targ’ib qiladi. Moniy tarofdorlarining shiori "kimki boy bo’lsa, kyeyin qashshoq bo’lib sadaqa so’raydi va abadiy azob chyekadi". Bu ta’limot O’zbyekiston, SHarqiy Turkiston, Misr, Ispaniya va Italiyadan to Xitoygacha kyeng yoyiladi. Islom dini ta’sirida bu din ta’qibga uchraydi va barham topadi. Mil. avv. V-IV asrlarda mamlakatimiz hududida dastlabki yozuvlar paydo bo’lgan. Bizga ma’lumki, dunyo tarixida dastlabki yozuv mil.avv. IV- ming yillikda paydo bo’lgan. YOzuvning vatani Myessopatamiyadir. Bu yozuvlar mixxat yozuvlari bo’lib, rasm-byelgi bilan ifodalangan. Qadimgi yozuvlar Markaziy Osiyo xalqlari dunyodagi eng boy tarixga ega bo’lgan xalqlardan ekanligi yuqoridagi mavzularda qayd etildi. Bu o’lkada qadim-qadimdan yashab kyelgan Xorazmiylar, Baqtriyaliklar, Sug’diyonaliklar, Parfiyaliklar, Davonliliklar, Kanglilar, Kushonlar va boshqalar o’zlarining paydo bo’lishi, rivojlanishi va taraqqiy qilish tarixlariga monand o’z madaniyatlari va yozuvlariga ham ega bo’lganlar Hozirgacha bizga ma’lum bo’lgan manbalarda Markaziy Osiyo xalqlarining yozuv tarixi yoshini taxminan, 2500-2700 yillar atrofida dyeb hisoblaydilar. Xorazm, baqtr va so’g’da eron tillari bir nyecha laxjalardan iborat bo’lgani kabi, turkiy tillar ham xilma-xil laxjalarni o’z ichiga olgan. Uzoq yillar o’tishi bilan Eron zaminida fors- tojik tili, turkiy tillar laxjalari zaminida turkiy xalqlar tillari paydo bo’lgan. Qadim -qadimdan bu hududda yonma-yon, yelkama-yelka yashab kyelgan doimo iqtosdiy, ijtimoiy va madaniy jihatdan aloqador va bog’lanib kyetgan Eron va Turk tillarida so’zlashuvchi xalqlar so’zlashuv tili jihatidan ham bir-birlariga kuchli ta’sir o’tkazganlar. Buni nafaqat og’zaki so’zlashuv tilida balki, yozma madanyatda ham ko’rish mumkin. Mil.avv.1-ming yillik o’rtalarida Eron, Markaziy Osiyo va boshqa o’lkalarda oromiy yozuvi kyeng tarqalgan. Markaziy Osiyoni Iskandar Zulqarnayn bosib olgach, bu yerga yunon yozuvi kirib kyeladi. Oromiy yozuvi forsiy mixxat muayyan davrlarida ma’muriy hujjatlarda qo’llanilgan. Mil.avv. 1-ming yillik o’rtalarida oromiy yozuvi nyegizida Avyesto, Xorazm, So’g’d, Kushon- Baktriya, Run (Urxun -Enasoy), Uyg’ur kabi bir qator mahalliy yozuvlar vujudga kyelgan. SHu o’rinda Qadimgi Xorazm yozuvi, Baqtriya yozuvi, So’g’d yozuvlariga to’xtalib o’tish lozim.
Download 8.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|