Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti

Qadimgi Xorazm yozuvi. Markaziy Osiyo xalqlarining  eng qadimgi  yozuvi -  bu xumning sirtida 

tasvirlangan  Xorazm  tilidagi  qisqa  yozuvdir.  U  Katta  Oybuyirqal’a  shahar  xarobasidan  topilgan. 

 

83

Arxeologik    malumotlariga  ko’ra  bu  yozuv  mil.avv.  V-IV  asrlarga  tyegishlidir.  Mil.avv.  IV-III 

asrlarga oid  yana  bir qadimgi Xorazm  yozuvi Quyqirilgan qal’ada topilgan  sopol  idishning sirtida 

saqlangan. Bu manba yagona "aspabarak"- "otlik", "chavondoz" so’zidan iboratdir.  

Qadimgi  Xorazm  yozuvi  oromiy  alifbosiga  asoslangan.  Oromiylar-  mil.avv.  I  ming  yillikning 

boshlarida Myecsopotomiya (Ikki daryo oralig’i) hududida joylashgan qadimgi xalqdir. Mil.avv. VI 

-  IV  asrlarga  kyelib,  22ta  harfdan  iborat  bo’lib  oromiy  alifbosi  "O’rta  SHarqning  idora  qilish,  ish 

yuritish va ma’muriy tili vazifasini bajargan". 

Baqtriya  tili  va  yozuvi:  bu  O’zbyekiston  janubida  (Surxon  vohasi)  va  chyegaradosh  Tojikiston, 

shimoliy Afg’oniston yerlarida joylashgan tarixiy madaniy viloyat aholisining tili hamda yozuvidir. 

Baqtriya yozuvi ikki xil - oromiy va qadimiy yunon alifbosiga asoslanib rivojlangan.  

Baqtriya  tili  va  yozuvlari  yaxshi  o’rganilmagan.  Bizgacha  yuzdan  ortiq    baqtriylar  so’zlari  yetib 

kyelgan. Baktriya yozuvi topilmalari asosan millodning birinchi asrlariga  taaluqlidir. 

So’g’d tili va yozuvi: Sug’d, Sug’diyona - tarixiy-madaniy viloyat bo’lib, Zarafshon, Qashqadaryo 

vohalarni  o’z  ichiga  oladi.  Milodiy  I-IV    asrlardan  boshlab,  So’g’d  yozuvlari  kyeng  hududlarga 

tarqalgan.  Bu  jarayon  So’g’dlarning  yangi  yerlarni  o’zlashtirish  faoliyati  savdogorlarning  "Buyuk 

Ipak  yo’li"dagi  harakatlari  bilan  bog’langan.  SHuning  uchun  ham  So’g’d  tilidagi  yozma 

yodgorliklar Markaziy Osiyo, Qozoqiston, SHarqiy Turkiston, Pokiston va Mo’g’iliston tuprog’idan 

topib tyekshirilgan. 

So’g’d  yozuvi  ish  yuritishda,  savdo  va  madaniy  aloqalarda  katta  ahamiyatga  ega  bo’lib,  qadimgi 

uyg’ur,  mo’g’il  va  manjur  yozuvlari  paydo  bo’lishiga  asos  bo’ldi.  Mil.avv.  I-ming  yillikka  oid 

so’g’d yozuvlari topilmagan. 

Tarixiy  yozma  manbalarining  guvohlik  byerishicha  Kushon  davlati  davrida  hind  xalqlari  bilan  

o’zaro aloqadorlik nyegizida Braxma va Qharoshxi dyeb atalgan hind alifbosini ham ishlatgan. 

Muharrirlar    muqaddas  "Avyesto"  kitobini  mil.  avv.  VP-V  asrlarda  bitilganligini  taxmin  qiladilar. 

Markaziy Osiyoda uzoq vaqtlar qo’llanib kyelingan  Xorazm va So’g’d yozuvlari ham qadimiydir. 

Xorazm  yozuvi  haqida  yana  shuni  aytish  kyerakki  Xorazm  yozuvi  Oromiy  yozuvining  qadimiy 

an’anlarini o’zida saqlab qolgan edi. Buni rus olimi S.P.Tolstov o’z hamkasblari bilan Xorazmdagi 

Quykirilgan qal’asida arxeologiyaga oid tadqiqotlar  uyushtirib topgan ashyolar asosida isbotladi. U 

bu  yerdan  Xorazm  yozuvi  namunalarni  topdi.  Bu  yozuvlar  qadimgi  Xorazm  tangalari,  muhrlari, 

hujjatlari, san’at asarlari, uy- ro’zg’or buyumlarida aks etgan edi. 

Massagyetlar  va  Saklar  orasida  tarqoq  holda  yashagan  So’g’dlarning  yozuvi  bitilgan,  ba’zi 

manbalar  bizgacha  yetib  kyelgan.  Jumladan,  Panjyekyentda  topilgan  mil.  avv.    P  asrga  mansub 

So’g’d  tangalariga  zarb  urilgan".  Griryey  Jabg’u,  Katfiz  Jabg’u"  so’zlariga  qarab,  arxeolog  olimi 

O.N.Smirnova So’g’dlar turk tilida so’zlashganlar, dyegan xulosaga kyeladi. So’g’d  hokimlari   va 

lashkarboshilarning ko’pchiligi turk bo’lganligini mashhur At-Toboriy ham ta’kidlaydi.  

SHunday  qilib  yuqoridagi  dalil  asoslar  Markaziy  Osiyo  hududidagi    xalqlar  eng  qadimgi  yozma 

madaniyatga ega bo’lganligini isbot qildi. 

Bu  g’oyatda  muhim  siyosiy  ahamyatga  ega  masaladir.  CHunki,  qadimgi  ajdodlarimiz  o’z 

rivojlangan davlatchiligi, yuksak rivoj topgan madaniyat va yozuviga ega bo’lgan bir vaqtda qadim-

qadim  zamonlarda  shimoliy  mintaqalarda  yashovchi  xalqlar  hali  yovvoyilik  bosqichidan  ham 

chiqmagan edilar. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

84

Ma’ruza mashg’ulotlari 

3-mavzu  

O'zbek davlatchlilgining shakllanishi va uning taraqqiyot bosqichlari 

 

1.3. 

Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi 

Mashg’ulot vaqti-2 soat 

Talabalar soni: 100 – 130 nafargacha 

Mashg’ulot shakli 

Kirish-axborotli ma’ruza 

 

Ma’ruza rejasi 

 

1 .Davlatchilik     tushunchasi. Markaziy Osiyoda eng qadimgi 

davlatlarning shakllanishi, ulardagi madaniy hayot, diniy etiqodlar 

2.O’rta asrlar o’zbek davlatchiligi. Ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va 

madaniy hayot 

3.IX-XII  asrlarda  o’zbek  davlatchiligi,  siyosiy  ijtimoiy 

va iqtisodiy hayot 

O’quv mashg’ulotining maqsadi: O'zbek davlatchilgining shakllanishi va uning taraqqiyot bosqichlari to’g’risidagi  

bilimlarni  shakllantish 

 

Pedagogik vazifalar: 

  Davlatchilik 

asoslari, 

Markaziy 

Osiyo  

hududidagi    dastlabki  davlatlarning  shakllanishi 

hamda 

ularning 

ijtimoiy-iqtisodiy 

hayoti 

to’g’risida tushuncha berish; 

 O’rta asrlarda o’zbek davlatchiligining 

taraqqiyoti,  ularning  ijtimoiy-iqtisodiy 

va  madaniy  hayoti  to’g’risida  kengroq 

tushuncha berish; 

 Markaziy  Osiyodagi  markazlashgan 

davlatlarning 

taraqqiyot 

bosqichlari 

hamda    ularning  o’zbek  davlatchiligi 

tarixida 

tutgan 

o’rni 

to’g’risida  

tushuncha  berish; 

O’quv faoliyati natijalari: 

  Davlatchilik  asoslari,  Markaziy  Osiyo  hududidagi  dastlabki 

davlatlarning  paydo  bo’lishi  omillari  va  ularning  taraqqiyot 

bosqichlari haqida  gapirib berish; 

  O’rta  asrlarda  o’zbek    davlatchiligining  taraqqiyot  bosqichlari 

qanday  kechganligini,  ularning  boshqaruv  tizimining  mazumn 

mohiyatini gapirib berish; 

  Markaziy  Osiyodagi  markazlashgan  davlatlarning  taraqqiyot 

bosqichlari, bu davrda davlatchilik asoslarining kuchayishiga zamin 

yaratgan shart sharoitlarning mazmun  mohiyatini gapirib berish; 

Ta’lim berish usullari 

Ko’rgazmali  ma’ruza,  namoyish  etish,  savol-

javob, suhbat, tushuntirish, klaster 

Ta’lim berish shakllari 

Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda   

Ta’lim berish vositalari 

O’quv  qo’llanma,  kompyuter  texnologiyalari, 

slaydlar           

Ta’lim berish sharoiti 

Texnik 

vositalardan 

foydalanishga 

va 

guruhlarda ishlashga mo’ljallangan auditoriya 

Monitoring va baholash 

Og’zaki nazorat, savol-javob  

 

 

85

1.2. « O'zbek davlatchlilgining shakllanishi va uning taraqqiyot bosqichlari»  mavzusi bo’yicha ma’ruza 

mashg’ulotining texnologik xaritasi 

 

Ish 

bosqichlari 

va vaqti 

Faoliyat mazmuni 

Ta’lim beruvchi 

Ta’lim 

oluvchilar 

  

1. 

Mavzuga 

kirish 

(15 

daqiqa) 

1.1.O’quv  kursi  nomini  aytadi.  Ekranga 

o’quv  kursining  tuzilmaviy  mantiqiy  chizmasini 

chiqaradi,  mavzular  ro’yxati  bilan  tanishtiradi  va 

ularning mazmunini  qisqacha yoritadi  

1.2.Birinchi  mashg’ulot  mavzusi,  uning 

maqsadi  va  o’quv  faoliyati  natijalarini    e’lon 

qiladi.  

1.3.Klaster  asosida  o’tiladigan  mavzuning  mazmuni  va  mohiyatini 

qisqacha yoritadi  

Tinglaydilar. 

 

 

 

Tinglaydilar  

 

 

 

 

2-

bosqich 

Asos

iy bosqich   

(55 

daqiqa) 

2.1.  Talabalar  bilimini  faollashtirish  maqsadida 

savol-javob usulini qo’llaydi:  

 

Davlatchilik    konsepsiyasi  deganda  nimani 

tushunasiz? 

 

Markaziy  Osiyoda  tashkil  topgan  ilk  davlatlar 

haqidagi yozma manbalarni ayting 

 

O’zbekiston  hududidagi  ilk  davlatlar  qachon 

tashkil topgan va ular to’g’risda ma’lumot bering?  

 

Markaziy  Osiyodagi  ilk  o’rta  asr  davlatlar 

to’g’risda ma’lumot bering? 

 

Markaziy  Osiyoda  markazlashgan  davlatlar 

qaysilar va ular to’g’risida  ma’lumot bering? 

 

II  jahon  urushidan  so’ng  O’zbekistonda  agrar 

sohadagi o’zgarishlar nimalardan iborat 

 

Orolfojeasi  nima  sababdan  kelib  chiqqan  va 

uning  salbiy  oqibatlari  nimalarda  namayon 

bo’lishadi. 

 

2.2  Javoblarni  to’ldiradi,  umumlashtiradi  va 

bugungi  o’quv  mashg’ulotida  ushbu  savollarga 

kengroq javob olishlarini aytadi.  

2.3.  Ekranda  slaydlar  namoyish  etish    bilan 

O’zbekistonda 

davlatchilik 

asoslar, 

ilk 

davlatlarning  tashkil  topish  jarayoni,  ularning 

boshqaruvi,  shuningdek  o’rta  asr  davlatlari 

haqidagi  ma’lumotlar  aks  ettirish  orqali  to’liq 

ma’lumot beriladi 

       Talabalar 

diqqatini 

mavzuning 

asosiy 

jihatlariga 

karatadi, 

ularning 

dolzarb 

va 

ahamiyatli ekanini asoslaydi. 

2.4. Vazifani barcha talabalar yakka tartibda bajarishlarini 

aytadi.  

Talabalar  faoliyatini  kuzatadi,  ularni  yo’naltiradi,  zarur 

Savolga 

javob 

beradilar. 

Fikrlarini 

bildiradilar. 

 

 

 

 

 

 

Tinglaydila

r, 

zarur 

ma’lumotlarni 

yozib oladilar.  

 

 

Vazifani 

yakka 

tartibda 

bajaradilar. 

 

 

Ish 

natijasini  taqdim 

kiladilar. 

 

 

Tinglaydila

r, 

zarur 

ma’lumotlarni 

yozib oladilar.  

 

 

86

maslahatlar beradi. 

2.5.  Bir  nechta  talabaning  ish  natijasini    tekshiradi, 

talabalar  bilan  birgalikda  muhokama  qiladi.  Zarur  bo’lsa, 

qo’shimchalar  kiratadi  va  ushbu  savol  bo’yicha  to’liq 

ma’lumot berishini aytadi.  

2.6.  Rejaning  ikkinchi  savoliga  doir  bo’lgan 

slaydlarni ekranga chiqaradi va har bittasini to’liq 

yoritadi  

2.7.  Mavzu  bo’yicha  talabalarda  yuzaga  kelgan 

savollarga javob beradi 

3. 

Yaku

niy bosqich 

(10 

daqiqa) 

3.1. Mavzu bo’yicha yakuniy xulosalar qiladi. Mazkur mavzu buyicha 

egallangan  bilimlarning  dolzarbligi  va  ahamiyatli  ekanini  alohida 

qayd  etadi  hamda    kelajakda  ushbu  bilimlardan    qayerlarda 

foydalanishi mumkinligi haqida ma’lumot beradi. 

3.2.  Mustaqil  ishlash  uchun  vazifa  beradi:  (1) 

o’tilgan  mavzu  asosida  B/B/B  jadvalini  to’ldirib 

kelish.  B/B/B  jadvalini  to’ldirish  qoidasini 

tushuntiradi  (6-ilova);  (2)  ikkinchi  mavzu 

bo’yicha keyingi o’quv mashg’ulotiga tayyorlanib 

kelish.  

Savollar beradilar. 

 

 

 

Vazifani 

yozib 

oladilar. 

 

 

3-Mavzu. O'zbek davlatchiligining shakllanishi va uning  

taraqqiyot bosqichlari 

Ryeja 

1 Davlatchilik     tushunchasi. Markaziy Osiyoda eng qadimgi davlatlarning shakllanishi, ulardagi 

madaniy hayot, diniy etiqodlar 

2.O’rta asrlar o’zbek davlatchiligi. Ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot 

3.IX-XII asrlarda o’zbek davlatchiligi, siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy hayot 

  Asosiy  adabdiyotlar: 

1.  Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kyelajak yo’q. - T.: SHarq, 1998. 

2.  Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: SHarq, 1997. 

3.  Abdunabiyev A.G. Vklad v mirovuyu tsivilizatsiyu . - T.: O’zbyekiston, 1998. 

4.  Abu Rayxon Byeruniy. Qadimgi ajdodlardan qolgan  yodgorliklar. Tanlangan asarlar, 1-jild . -

T.: Fan, 1968. 

5.  Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. - T.: 1993. 

6.  Azamat Ziyo.  O’zbyek davlatchiligi tarixi. T., 2000. 

7.  G’ulomov YA.G. Xorazmning sug’orilish tarixi. T., 1959. 

8.  8. Dandamayev  M.A.  Politichyeskaya  istoriya  Axemyenidskoy   dyerjavы. Moskva, 1985. 

9.  Isomiddinov M.I. Sopolga bitilgan tarix. - Toshkyent,1993. 

10. Amudar’inskiy klad. Lyeningrad, 1979. 

11. Masson V.M. Dryevnyezyemlyedyel’chyeskaya kul’tura Margianы. MIA, 1959, N 73. 

12. Masson  V.M. Strana tыsyachi gorodov. - Moskva, 1966. 

13. Muxammadjonov A.R. Qadimgi Buxoro. - Toshkyent,1991. 

14. Pidayev SH.R. Sirli kushonlar saltanati. - Toshkyent,1990. 

15. Pugachyenkova G.A., Rtvyeladzye E.V. Syevyernaya Baktriya - Toxaristan. Tashkyent, 1990. 

16. Pugachyenkova G.A. SHyedyevrы Sryednyey Azii. - Tashkyent,1986. 

17. Sagdullayev A.S.  Qadimgi O’zbyekiston ilk yozma manbalarda. -  Toshkyent, 1996. 

18. Karimov SH., SHamsutdinov R. Vatan  tarixi. 1-kitob. - T.: O’qituvchi,  1997. 

19. 19. O’zbyekiston tarixi. Ikki jildlik. A.Asqarov tahriri ostida.-        Fan, 1992-1993. 

20. O’zbyekiston tarixi. - T.: Univyersityet, 1996, 1-jild. 

21. Asqarov A. O’zbyekiston tarixi. - T.: O’kituvchi, 1994. 

 

 

87

  Qo’shimcha adabiyotlar: 

22.  Ziyo  A.  Ko’hna    Xorazm:  miloddan    avvalgi    birinchi  ming  yillikda.  "O’zbyekiston  ovozi" 

gazyetasi, 1993, 11 syentyabr’. 

23. Ashurov SH. "Avyesto"  muqaddas  kitob. - "Toshkyent oqshomi" gazyetasi, 1993, 22 iyul’. 

24. Ishoqov  M.    Qadimgi  xorazmiy  yozuvi  :YOzuv  madaniyatining  2500  yilligi.  -  "O’zbyekiston 

adabiyoti va san’ati " gazyetasi, 1994, 11 mart 

25. Ziyo    A.  Kushonlar:  I-IV  asrlarda  yashagan  kushonlar  sulolasi  haqida.  "O’zbyekiston  ovozi" 

gazyetasi 1994, 11 fyevral’, 15 fyevral’. 

26. Isomiddinov I. Afrosiyob  tilsimlari . "Xalq so’zi" gazyetasi, 1996, 30 may. 

27. Abdug’ofurov A. Samarqandni Iskandar bino qilganmi? -"O’zbyekiston ovozi" gazyetasi, 1993, 

19 oktyabr’ 

28. Xodjayov T.  O’rta  Osiyoda mug’uliy irq ."Fan va turmush" jurnali,         1990, 6-son. 

 

 

Darsning  o`quv  va  tarbiyaviy  maqsadi:  Ushbu  mavzu  orqali  o’zbyek  davlatchiligining 

shakllanishi,  taraqqiyot  bosqichlari  hamda  ijtimoiy  iqtisodiy  va  madaniy  yuksalish  jarayonlarini 

ochib byerishdan iborat. Talabalarda  davlatchilik ananalari vatanimizda  qariyib 3000 yillik tarixga 

ega ekanligi  to’g’risidagi tassavurni  shakllantirishdan iborat. 

 

Dars  o’tish  vositalari:  (Doska,  plakat,  fan  yuzasidan  manba  va  adabiyotlar,  tarixiy 

ma’lumotlar, mavzu yuzasidan har xil tyestlar, kompyutyer, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug`atlar) 

3. 

Dars  o’tish  usullari:  Takrorlash,  suhbat  va  savol-javob  (mavzuni  o`zlashtirishni 

mustahkamlash),  jonli  muloqot  o`tkazish,  erkin  fikrlash  va  so`zlashga  o`rgangan  holda  fikr 

mulohazalarini  bayon  qildirish,  buning  uchun  har  bir  talabaga  o`tilgan  mavzular,  tayanch 

iboralardan  savol  tashlanadi.  O`qituvchi  va  talabalar  o`rtasida  byerilgan  savollarni  tahlil  etish. 

Talabalarga  XIV  asr  o’rtalarida  Movarounnahrdagi  ijtimoiy  –  siyosiy  va  iqtisodiy  vaziyat 

mavzusining  ob’yekti,  pryedmyeti  va    vazifalari  borasida  tushuncha  byerish.  Tarqatma  tyestlar 

asosida talabaning mavzuni qay darajada o`zlashtirganligini aniqlash. Talabalarni voqyealarni tahlil 

etishga  o`rgatish.  Xarita  bilan  ishlashni  talabalarga  o`rgatish.  Iboralarni  izohlash  va  unga  tahlil 

byerish. 

 

Darsning xrono kartasi – 80 minut.  

 

O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi 

 

Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati. Talabalarning 

davomati – 2 minut 

 

Hafta davomida bo`lgan yangiliklar-5 minut 

 

Yo`qlama- 5-minut 

 

Dars yuzasidan talabalarni zarur adabiyotlar bilan tanishtirish- 10 minut 

 

YAngi mavzu bayoni – 50 minut  

 

Sinov savollar namunasi – 5 minut 

 

Uyga vazifa byerish – 3 minut 

4. 

Tayanch so’zlar va  tushunchalar: 

Davlatchilik,  dunyo  va  O’zbyekistonning  qadimgi  davlatlari,  ahamoniylar  va    makyedoniyaliklar  

davri  davlatchiligi,    Kushon  podsholigi,  eftalitlar,  turk    hoqonligi,  arablar  boshqaruvi, 

markazlashgan  davlatlar,  somoniylar,    qoraxoniylar,  xorazmshoxlar,  g’aznaviylar,  saljuqiylar, 

mug’ullar boshqaruvi. 

 

1-masala: 

 O’zbyek  xalqi davlatchiligi tarixini o’rganishning o’ta muhimligini I.Karimovning quyidagi 

so’zlaridan bilish mumkin: "O’zbyekiston – kyelajagi buyuk davlatdir.  Bu mustaqil,  dyemokratik 

huquqiy davlatdir. Bu insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy 

e’tiqodlaridan qat’iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta’minlab byeradigan  

davlatdir". 

     Ushbu  masalani  yoritishdan  oldin  davlatchilik  tushunchasiga,    jahon  tarixidagi  eng  kadimgi 

 

88

davlatlar yuzaga kyelishi tajribasiga  qisqa  bo’lsa ham e’tibor qilish o’ta o’rinlidir. 

     Davlat  -  insoniyat  tsivilizatsiyasi  rivojlanishining    mahsuli,    elatlar,  xalqlar  va    millatlar 

hayotining  ma’lum  huquq  va  qonunga  asoslanib  tashkil  etishning  siyosiy  shaklidir.  U  o’z 

mohiyatiga ko’ra kishilarning talablari va  ehtiyojlarini  amalga oshirish huquqlarini himoya qilish,  

amaliyotda barqarorlikni o’rnatish va saqlashga mo’ljallangan, muayyan aholi jamoalari tomonidan 

tashkil    etilgan  maxsus  vakolatli  va  qonun-qoida  asosida  faoliyat  ko’rsatadigan  vakillar  guruhlari 

majmuasidir. 

     Davlat siyosiy  va ma’muriy tashkilot sifatida xalqni uyg’unlashtiradi. Davlat tufayli jamiyatning 

butun  tuzilishi  (iqtisodiy,  huquqiy    normalari,  turmushi,  urf-odati,  tyexnikasi  va  bilim  darajasi, 

etikasi,  dini,  falsafasi,  ijtimoiy  qarashlari  va  boshqalar)  to’la  kuch  bilan  namoyon  bo’ladi. 

Boshqacharoq,    aytilganda,    davlat    boshqaruvida  quyidagi  ikkita  muhim  jihatlar  hal  etilganligini 

syezish mumkin. 

- 

birinchidan,    davlat    paydo    bo’lishi    bilan  amaliyot  hayotini  tashkil  etish  va  uni 

boshqarishning  tarixan  dolzarb  bo’lgan    yangi    shakllari    qaror  topdi.  Hokimiyatning  vakolatli 

shakli yuzaga kyelib, katta-katta ijtimoiy vazifalarni bajarish uchun kyeng xalq ommasini  safarbar  

etishning    tashkiliy  usullari  va  vositalari  ishlab  chiqilib,    doimo  takomillashtirilib  borildi.  Davlat 

doirasida  aholining  ijtimoiy  jihatdan  farqlanadigan  tarkibiy  tuzilishi  yuz  byerdiki,  natijada  urug’, 

qabilachilik  aloqalaridan  etnik  va  sinfiy  umumiylikka  o’tish  ta’minlandi.  SHuningdyek,  davlat 

mavjudligi tufayli ijtimoiy manfaatni shaxsiy manfaatdan ajratib, uning ahamiyatliligi ta’minlandi. 

Ijtimoiy  intizom  qaror  topib,  insonning  shaxs  sifatida  ijtimoiy  qiyofasi  birinchi  o’ringa  chiqdi. 

Dyemak,  davlatning  kyelib  chiqishi  nafaqat  tarixiy  zaruriyat,  balki  ijtimoiy  taraqqiyot  omili  ham 

bo’ldi; 

- 

ikkinchidan, davlat  ibtidoiy  jamiyatda  mavjud  bo’lgan  boshqaruvdagi tamoyillarga  barham 

byerdi.  Oqibatda,  butun  jamoaning  jamiyat  hayotida  byevosita  ishtiroki,  boshqaruvda  jismoniy 

zo’ravonligi  emas,  balki  jamoa  fikri  va  obro’si  kuchining  tan  olinishi,  iqtisodiy  majburlashning 

yo’qligi va boshqa ko’pgina tomoyillar yo’qolib kyetdi. 

Davlatchilik  rivojlanishi  bilan      siyosiy  boshqaruvning  murakkab  tartiboti  maydonga  kyeladi. 

Bunda,  eng  avvalo  jamiyatning  siyosiy  sohasida  yuzaga  kyeladigan  siyosiy  tashkilotlar  turkumi 

nazarda  tutiladi.  Masalan,  boshqaruvda  hokim  yoki  tobyeligiga  ko’ra  farqlanadigan  ijtimoiy 

guruhlarning  sinfiy  tashkiloti  –  siyosiy  partiyalar  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Ularda  sinflarning 

muhim,  odatda  faol  qismi  muayyan  g’oyalar  va  tamo-    yillar  asosida  uyushgan  bo’ladi.  Davlat 

hokimiyatini qo’lga kiritgan partiya boshqaruvda rahbarlik vazifasini bajaradi. 

Jahonda  eng  qadimgi  davlatlar  miloddan  avvalgi  4-ming  yillik  oxiri  3-ming  yillik  boshida 

Myesopotamiya  va Misrda,  birmuncha kyeyinroq Gang daryosi  vodiysida  va Old Osiyoda, Egyey 

dyengizi havzasida va Xuanxe daryo vohasida vujudga kyelgan va rivoj topgan. 

     Qadimgi SHarqda davlatlarning yuzaga kyelishi jarayoni  juda  murakkab kyechdi va  bir nyecha  

yuz    yilliklarni  o’z  ichiga  olgan  uzoq  davrga  cho’zildi.  CHunki,  bu  yerda  urug’chilik  tuzumi 

qoldiqlari va uning organlari tyezda  o’z o’rnini yangi  jamiyatga bo’shatib byermadi. 

     Ma’lum  bo’lishicha,    dunyoning  barcha  hududlaridagi    dastlabki    davlat  tuzilmalari  yirik 

bo’lmagan  shahar-davlatlardan  iborat  bo’lgan.    Ularning  davlat  apparati  esa  yemiralayotgan 

urug’chilik  tuzumi  sharoitida  faoliyat ko’rsatayotgan harbiy dyemokratiya, oqsoqollar kyengashi, 

xalq    yig’ilishi,  harbiy  boshliqlar  va  ularga  yaqin  bo’lgan  kishilar  drujinasidan    tashkil    topgan. 

SHahar-davlatlarning  mahalliy urug’chilik aristokratiyasi bilan ustunlikni qo’lga kiritish uchun olib 

borilgan kyeskin kurashlari  natijasida yirikroq davlat birlashmalari yuzaga kyelgan. 

     Dyespotik Misr, Vaviloniya, Xitoyning TSin’  impyeriyasi  kabi  qadimgi  SHarqning dyespotik 

davlatlari asosan daryo vohalarida hamda sun’iy sug’orishga asoslangan dyehqonchilik o’lkalarida 

yuzaga  kyelib,  ular  asosan  bir  daryo  havzasidagi  barcha    sug’orish  inshootlarini  birlashtirish 

nyegizida  faoliyat  boshlash  bilan  birga  boshqaruvni  ancha  mustahkamroq  va  uzoqroq  davom 

ettirganlar.  Ossuriya  va    Eron  ahmoniylari  impyeriyasi  esa  dyespotik  davlatlarning  tamomila 

boshqacha ko’rinishi - harbiy-ma’muriy  impyeriyalar  edi.  CHunki,  ular bosqinchilik, qurol kuchi 

yo’li bilan yuzaga kyelgan davlatlar hisoblanib, umumiy iqtisodiy nyegizga ega bo’lmaganlar.  Ular  

rivojlanishi    turlicha  bo’lgan    mamlakatlar  va  viloyatlarni  majburiylik  va  zo’rlik  asosida 

birlashtirganliklari  sababli  mustahkam  davlat  hisoblanishi    mumkin    emasdi.  Qadimgi  SHarqda  

dyespotik  xaraktyerga  ega  bo’lmagan  davlatlar  ham  bo’lgan.  SHu  jumlaga  tarixda  ma’lum  iz 

 

89

qoldirgan    Xettlar    podsholigi    bilan  Finikiyaliklar  shahar-davlatini    kiritish    mumkin.    Ularda  

hokimiyat  bosh hukmdor va oqsoqollar kyengashi o’rtasida taqsimlangandi. 

     O’rta  Yer  dyengizi    havzasidagi  qadimgi  Gryetsiya  va  Rimda  shahar  davlatlari-polislarning 

yuzaga  kyelishi  va  rivojlanishlari  uchun  butunlay  boshqacha  qulay  sharoit    bo’lgan.  Bu  yerda 

polislar  dyemokratik  (qadimgi  Afinada)  yoki  aristokratik  (Qadimgi  Rimda)  xaraktyerga  ega  

bo’lishganlar  va  o’zlarida  mulkning  shaklini    aks  ettirganlar.    Lyekin,  antik  dunyodagi  xo’jalikni 

rivojlantirish ehtiyoji,  iqtisodiy aloqalar  takomillashuvi  asta-syekinlik 

bilan  davlatlarning  yiriklashuvini  taqazo  etgan.    Bu  hududda  Etoliy,  Axey  va  boshqa  shahar  - 

davlatlari ittifoqi bilan birga yirik  Ptolyemyeylar Misri va  Salavkiy davlatlarining yuzaga kyelishi,  

nihoyat  O’rta  Yer  dyengizi  havzasida  yagona  Rim  impyeriyasining  paydo  bo’lishi  yuqoridagi  

fikrimizning isbotidir.  Ellin davlatlarida sharqiy harbiy-ma’muriy dyespotik impyeriyalar byelgilari 

o’z-o’zini boshkaruvchi shahar-davlatlari sistyemasi bilan qo’shilib kyetgan dyeyish mumkin. 

     Davlatchilik  munosabatlari rivojlanishi  va  shakllarining ortishi   natijasida davlat  apparati  ham 

murakkablashib  bordi.    Soliq  tizimi  yuzaga  kyeldi,  kyemasozlik  barpo  bo’ldi,    doimiy  armiya 

tashkil etildi va  b.  Endi ilgarigi shahar-davlatlari  apparatiga xos syenat,  magistratura, komitsiya 

va boshqalar  o’rnida Rim ryespublikadan impyeriya  tartibotiga o’tdi. 

     Oliy  hukmdor    monarx    bo’lib  qoldi  va  uning  atrofiga  asta-syekinlik  bilan  yirik  yer  egalari,  

shaharning boy kishilari to’plana bordi.  Dyemak, jamiyat takomilllashmoqda edi. 

     Davlatning 

yiriklashib, 

hayotda 

muammolar 

ko’payib 

borishi 

bilan 

boshqaruvni 

takomillashtirish  ehtiyoji  kyelib  chiqan.  Mukammal,  doimo  harakatda  bo’lgan  hujjatlar  ishlab 

chiqish davr talabi bo’lib qolgan.  Bu  hujjatlar davlat qonunlari darajasiga ko’tarilgan. Qonun esa 

huquq  ma’nosida  davlat  hokimiyati  oliy  organining  tartibga  solingan  qarorlari    bo’lib,    bularni 

barcha  fuqarolar,  tashkilotlar,  uyushmalar  va idoralar bajarishga majbur bo’lganlar. 

     Bobilda miloddan  avvalgi  1760  yilda  podshoh Xammurapi qonunlar majmuasini qabul qilgan 

edi.  U  tarixda  Xammurapi  qonunlari  dyeb  ataladi.  Qadimgi  Rimda    XP  qonunlar  kodyeksi,  Arab 

xalifaligida  islom  dini  shariat  qonunlari  qabul  qilingan.  Hattoki,  CHingizxon  tomonidan  tuzilgan 

dyeyarlik ko’chmanchilar davlatida  ham  "YAso" nomi bilan qonunlar majmuasi bo’lgan. "Tyemur 

tuzuklari"  dagi  "Qonun  hukmron  bo’lgan  joyda    erkinlik    bo’ladi",  "Kuch  adolatdadir"  dyegan 

qoidalarni alohida eslashimiz zarur. 

     SHimoliy  Amyerika  mustaqilikka  erishgach  1776  yilda  "Mustaqillik  dyeklaratsiyasini"ni, 

Frantsiya esa 1789 yilda "Inson va fuqoro huquqlari Dyeklaratsiyasi"ni qabul qilgan edi. 

     O’zbyekiston  Ryespublikasi  Oliy  Kyengashning  1990  yil  20  iyunida  bo’lgan  ikkinchi 

syessiyasida qabul qilingan "Mustaqillik Dyeklaratsiyasi", 1991 yil 28-31 avgustdagi O’zbyekiston 

Ryespublikasi  Oliy  Kyengashining  navbatdan tashqari syessiyasida  qabul qilingan "O’zbyekiston 

Ryespublikasining  Davlat  mustaqilligi  asoslari"  to’g’risidagi  qonun,    1992  yil  8  dyekabrdan 

hayotimizga  joriy  etilgan  O’zbyekiston  Ryespublikasining  Konstitutsiyasi  (Asosiy  qonuni) 

davlatimizning asosiy poydyevori bo’lib qoldi. 

 Hududimiz  xalqi davlatchiligi ham juda qadimdan davom etgan uzluksiz jarayon bo’lgan.  Bronza 

davriga kyelib  aholi  ishlab  chiqarishning ma’lum bir  sohalariga - dyehqonchilik, chorvachilik va 

hunarmandchilikning ixtisoslashib borishi, sug’orma dyehqonchilikning rivojlanishi, myetalning 

hayotga jadallik bilan kirib kyelishi va yoyilishi, hunarmandchilikda turli  tarmoqlarning 

rivojlanishi,  o’zaro ayirboshlash va savdoning taraqqiy etishi natijasida jamiyat hayotida ijtimoiy-

iqtisodiy yuksalish kuzatiladi.  Bu yuksalish ilk davlatchilikning asosiy poydyevori bo’lib xizmat 

qilgan edi.      

Lyekin  bu  inkor  qilib  bo’lmaydigan  haqiqat  chor  Rossiyasi  va  "qizil  impyeriya"  mustamkachiligi 

davrida  inkor  qilindi,  rus  bo’lmagan  xalqlar  tarixi  va  madaniyati,    davlatchiligi  kamsitildi.  Zyero, 

I.Karimov    ko’rsatishicha  “Buyuk  davlatchilik  shovinizmi    boshqa  millatlar  va  mamlakatlar  bilan 

o’zaro madaniyatli hamkorlik qilishga tayyor emasligidan  kyelib  chiqadi".  Aniqrog’i, davlatchilik 

tarixi    masalasida    yondashuv    shunday  bo’ldiki,    "Qadimgi  Rus  davlati"  IX  asrda 

shakllanganligidan  kyelib    chiqilib,    impyeriyaning    boshqa  biron-bir  xalqi    (armanlar    va 

gruzinlardan tashqari) davlatchilik tarixi mazkur ko’rsatkichdan qadimroq bo’lmasligi kyerak  edi.  

YAna  davlatchilik Marks, Engyel’s va  Lyenin  g’oyalariga  ko’ra, faqat sinfiylik nuqtai nazaridan  

kommunistik    mafkura  asosida  qaraldi:  "Davlat  umuman  va  asosan  ishlab  chiqarishda  hokim 

 

90

bo’lgan  sinfning  iqtisodiy  ehtiyojini    kontsyentratsiyalashgan  shaklda  ifoda  etishdir",  "Davlat  bir 

sinfning ikkinchi sinf ustidan hukmronlik qilishi  uchun  xizmat  qiladigan mashinadir". 

     Davlatchilik  taraqqiyoti  bosqichlariga  baho  byerishda  ham  sinfiylikdan  kyelib  chiqib,  

"quldorlik"  davlati,  "fyeodal"  davlat,  "kapitalistik"davlat,  "sotsialistik"  davlat  dyegan  ortiqcha 

iboralar  o’ylab  topildi.    Ko’rinadiki,  davlatchilikning  asosiy    manbai    bo’lgan    xalq  unutildi.  

Natijada  o’zbyek  davlatchiligi  miloddan  avvalgi  2-ming  yillik  oxiri  va  I-ming  yillik  boshidan 

yuzaga  kyelgan  bo’lsa ham, ammo marksizm-lyeninizm ta’limotiga ko’ra 

yurtimizdagi ijtimoiy-siyosiy tuzum milodiy VI  asrga  qadar  quldorlik, 1924 yilga qadar fyeodal, 

1991 yilgacha esa sotsialistik mazmunga ega, dyeb tarix soxtalashtirilgandi. 

       1924  yilda    "O’zSSR"  barpo  etilishi  munosabati  bilan  qabul  qilingan  murojaatnomasidagi 

"o’zbyek  xalqi  Ulug’  Oktyabr’  inqilobi  g’alabasi  natijasida  ilk    bor    o’zining  milliy  o’zbyek 

davlatchiligini  ko’rish  imkoniyatiga  ega  bo’ldi...."  (“Pravda  Vostoka”  ro’znomasi,  1924,  5 

dyekabr’), ya’ni 1924 yilga qadar o’zbyeklarning  milliy  davlatchiligi bo’lmagan, ungacha mavjud 

davlatchilik  jarayoni  kushonlarga,    xorazmshoxlarga,  Amir  Tyemurga  va  boshqalarga  tyegishli, 

lyekin  o’zbyeklarga  tyegishli  emas,  faqat  Oktyabr’  va  bol’shyeviklar  faoliyati  tufayligina 

o’zbyeklar o’z davlatchiligiga ega bo’ldi,  endi ular faqat Sovyet Ittifoqi, ya’ni Rossiya bilan birga 

yashashi  shart,  dyegan  o’ta  yuzaki  so’zlarda  impyeriyaparastlikni  va  buyuk  davlatchilik 

shovinizmni kommunistik mafkura zo’ravonligini syezish qiyin emas edi. 

      Ishonchli  tadqiqotlarda  bizning    qadimgi    davlatlarimizning    Xitoy,  Hindiston,  Eron  davlatlari 

bilan  tyengdosh  bo’lganligi  e’tirof  etilmoqda.  Bu  fikrimizni  olimlarimizning  o’sha  davr  ijtimoiy-

iqtisodiy  ahvolini, ya’ni yirik  sug’orish  inshootlari  qurilishini,  o’troq joylashuvi o’lkalari bo’lgan 

viloyatlarning  yuzaga  kyelishini,    Markaziy  Osiyoning  janubida    mustahkam  dyevorlar  bilan 

o’ralgan,    ichida  hokimlarning  qarorgohlari,  mudofaa  burjalari  mavjud  bo’lgan  qal’alar,  ko’hna 

shaharlar  va    uy-qo’rg’onlar  barpo  etilishini, 

chorvachilik 

va 

hunarmandchilikning 

dyehqonchilikdan  ajralib  chiqishidan  iborat  bo’lgan  myehnatning  dastlabki    taqsimotlarini,    pul 

muomalasining  yuzaga    kyela  boshlanganligini  tahlil  qilishliklari,    rimlik,  yunonlik,  xitoylik, 

eronlik  va  boshka  mualliflar  qoldirgan  ma’naviy  ma’lumotlar,  mahalliy    yozma  manbalar 

("Avyesto" kitobi, Byeruniyning "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asari va b.) to’laligicha 

tasdiqlaydi. SHaharlarning paydo bo’lishi dastlabi davlatchilik shakllanishida asosiy omil, bu ikkala 

jarayon uzviy bog’liq holda kyechgan. 

 

SHaharlarning  paydo  bo’lishi  dastlabki  davlatchilik  shakllanishida  asosiy  omil  bo’lib,  bu 

ikkala  jarayon  uzviy  bog’liq  holda  kyechgan.  Ilk  shaharlar  O’zbyekistonda  bronza  davrida,  ya’ni 

millodan  avvalgi  2-ming  yillik  boshidan  paydo  bo’lgan  bo’lib,  buni  SHyerobod  tumanidagi 

Jarqo’ton  yodgorligidan  bilish  mumkin.  Bu  yodgorlikda  qal’a  ark,  shahar  qismi  va  qabristondan 

iborat  bo’lib,  unda  shohlar  saroyi,  olov  ibodatxona,  kulollar  mahallasi,  turar  joy  manzilgohlari, 

qal’a  dyevolari  va  ikki  mingdan  ortiq  qabrlar  mavjud  edi.  Jarqo’tonda  yashagan  aholini  quyidagi 

ijtimoiy  guruhlarga  bo’lish  mumkin:  shahar-davlat amaldorlari, dindorlar  va oqsoqollar,  harbiylar, 

savdogarlar,  chorvadorlar  va  dyehqonlar.  Ularning  barchasi  saroyda  yashagan  amaldorlar  va 

dindorlar  tomonidan  boshqarilgan.  Jarqo’ton  aholisi  o’rtasida  antagonistik  qarama-qarshiliklar 

bo’lmagan,  ko’proq    urug’chilik  an’anasi  saqlangan.  Ushbu  shahar-davlatning  hududi  shahar 

qismdan,  dyehqonchilik  qilinadigan  SHyerobod  daryosi  uzanidan  va  chorvachilik  uchun  zarur 

bo’lgan  Ķo’hitong  tog’  yonbag’ri  yaylovlaridan  iborat  bo’lgan.  Bu  yodgorlikni  davlatchilikning 

birinchi bosqichi bo’lgan qadimgi SHarq shahar – davlatlarining nusxasi dyeyish mumkin. Dyemak, 

Jarqo’ton yodgorligi O’zbyekiston hududidagi eng qadimgi shahar-davlatdir yoki “Avyesto” tilidagi 

“noma” davlatdir.  

     Milodgacha  IX-VP    asrlar    jamiyatining    ijtimoiy    tarkibi    to’g’risida  ma’lumot  byeruvchi 

zardushtiylik  dinining  muqaddas  kitobi  "Avyesto"da  ko’rsatilishicha,  Markaziy  Osiyo  va  SHarkiy 

Erondagi    jamiyatning  asosini    katta  patriarxal  oila  tashkil  etgan.  Bu  “imana”  dyeb  atalgan. 

SHunday  oilalarning  bir  nyechtasi  urug’  jamoasini  –  “vis”ni  tashkil  etgan.  Hududiy  qo’shnichilik 

jamoasi "varzana" dyeb atalgan.  Bunday jamoalar  birlashib  qabilani  - "zantu" ni tashkil qilgan. 

Qabilalar o’rtasida turli sabablarga ko’ra kyelishmovchiliklar ham bo’lgan. O’z hududlarini himoya 

qilish    maqsadida  bir  nyecha  qabilalar  yagona  ittifoqqa  "dax’yu"ga  birlashganlar.  Ularning 

boshqaruv  tizimi  ham  bo’lgan:  Oqsoqollar  kyengashi-xalq  yig’ini  qabilalar  boshliqlari.  Vujudga  

kyelayotgan    davlat    tuzilishiga    aholining    urug’-qabilaviy  emas,  hududiy  byelgilar  bo’yicha 

 

91

bo’linishi  asos  bo’lgan.    Bu  uyushma  dastavval  harbiy-siyosiy  birlashma  sifatida  paydo  bo’lgan, 

o’zi  yashagan  hududni  mudofaa  qilgan,  xo’jalik  sohasida  esa  yerni  ishlash,  ekinlarni  sug’orish 

ishlarini uyushtirgan. 

     Miloddan  avvalgi  1-ming  yillik  boshlarida  ijtimoiy-iqtisodiy    munosabatlarning  jadal  

rivojlanishi natijasida jamiyatda dyehqonchilik, xonaki chorvachilik, hunarmandchilik va sug’orish 

ishlarida  mashg’ul  ishlab    chiqaruchilar  hamda  ishlab    chiqarish    bilan    shug’ulanmaydigan 

oqsoqollar  va  harbiy  boshliqlar  ajralib  chiqa  boshlaydi.  O’zbyekiston    hududida    milodgacha    1-

ming  yillikning  X-VIII  asrlaridagi  jamiyatning  bunday  tuzilishi    davlatchilikning    ikkinchi 

bosqichida  shohlik  boshqaruviga  asoslangan  hududiy  va  milliy  kichik  davlat  birlashmalari 

mavjudligidan dalolat byeradi. 

     Davlatchilikning  bu  bosqichini  "Baqtriya  podsholigi"  misolida  kuzatish  mumkin.  Bu  jarayon 

Jarqo’ton shahar-davlati  inqirozga yuz tutganidan  kyeyin milodgacha 1-ming yillikning boshlarida 

sodir bo’lgan. Baktriyaning shimoliy qismida (xozirgi Surxondaryo viloyati)  3  ta  kichik  davlat: 

Pazyetaka, Budakyena va Gabaza bo’lganligi arxeologlarimiz tomonidan kuzatilmokda. Jarqo’rg’on 

aholisi zaminida yuzaga kyelgan bu mitti davlatlar  o’rnida "Baqtriya podsholigi" barpo bo’lgan. 

     "Baqtriya    podsholigi"    haqidagi    ma’lumotlarni    YUnonistonlik    tabib  Ktyesiy  va  solnomachi 

Diodordan  ham  olish  mumkin.  Diodor  Ossuriya  hukmdori  Ninning  1910  ming  (ma’lumot 

bo’rtirilgan)    piyoda  va    otliq  harbiy  qo’shin  bilan  Baqtriyaga  qarshi  hujum  uyushtirganligini, 

mahalliy  podshoh  Oksiartning  esa  400  ming  kishilik  armiya  bilan  uning  hujumini  qaytarishga 

harakat qilganligini,  natijada baribir Baqtriya  poytaxti Balx egallanib, uning boyligi talanganligini 

yozadi. Biroz vaqt o’tgach Ossursiya  va  Midiya  davlatlari  o’rtasida urush kyelib chiqadi.  Unda 

Baqtriya  dastlab  Ossursiya  tomonida,    kyeyinchalik  Midiya  aslzodalari  Baqtriya  qo’shinlari  

boshlig’ini  o’z  tomoniga  ag’darib  olganidan  kyeyin  Midiya  bilan  birgalikda  Ossursiyaga  qarshi 

harbiy harakatlarni olib  borgan.  Tarixchi Gyerodot  ham podshoh Kirning Midiya davlati ustidan 

harbiy  g’alabaga  erishganidan  kyeyin  navbatdagi  urushning  Vaviloniya  va  Baqtriya  xalqlariga, 

saklar  va    misrliklarga  qarshi  davom  etishligi  to’g’risida  xabarni  byergan.  "Baqtriya  podsholigi" 

harbiy-dyemokratik    tipdagi    konfyedyeratsiyadan    iborat  bo’lgan.  Baqtriya  davlati  hozirgi 

Surxondaryo,  qisman  Qashqadaryo  viloyatlari,  Janubiy  Tojikiston  va  SHimoliy  Afg’oniston 

hududlarida joylashgan. Sug’diyona va Marg’iyona ham uning tarkibida bo’lgan.   Baqtriya Misr va 

Bobil  davlatlari  qatorida  edi.    U  qudrati  jihatidan  ham  qo’shni  davlatlardan  qolishmagan.    Uning  

tabiiy    boyliklari    Old  Osiyoga  mashhur      bo’lgan.  Xususan,  Badaxshon  Lojuvardi  (lazuriti)  juda 

qadrlangan. 

     SHu  davrda  yana  bir  qadimiy  davlat  "Katta  Xorazm"    tashkil    topgan.    U  Amudaryo  quyi  

oqimidagi  shimoliy  yerlarda  Marv  va  Xirot  atrofida  joylashgan  ulkan  davlat  bo’lgan.  Uning 

markazlaridan  biri  Ko’zaliqir  shahri  edi.  SHahar  qalin    va  mustahkam  mudofaa  dyevorlari  bilan 

o’ralgan.    Uning  dyehqonchilik  bilan  shug’ullangan  aholisi  turli  xil  o’y-qo’rg’onlarga  va 

qishloqlarda yashagan.  "Katta  Xorazm" da hunarmandchilik,  binokorlik va savdo sotiq syezilarli 

darajada rivojlangan.  Uning  inqirozga  uchragan  vaqti to’g’risida aniq  ma’lumotlar  bo’lmasa-da,  

lyekin  milodgacha  IX-VII  asrlardagi  Midiya  davlati  hukmronligi  davrida  "Katta    Xorazm"ning  

Janubiy qismi ajralib kyetgan, uning yana bir qismini esa Eron ahmoniylari bosib olganligi ma’lum. 

Natijada  "Katta  Xorazm"ning  Amudaryo  quyi  qismida  milodgacha  IV  asrda  "Qadimgi  Xorazm" 

davlati paydo bo’lgan. Uning  podshosi Farasman makyedoniyaliklar Baqtriya va Sug’diyonani zabt 

etgan paytda katta qo’shin va sovg’a-salomlar bilan Iskandar Zulqarnayn huzuriga  tashrif  buyurib, 

unga  agar  sohibqiron  Markaziy  Osiyoning  shimol  qismiga  harbiy  yurish  qilsa,  unga  yordam 

byerajagini izhor etgan. SHu bois makyedoniyalik hukmdor Xorazmga harbiy  yurish qilmadi va u 

o’zining davlat mustaqilligini saqlab koldi. 

     Ķisqasi,    milodgacha    IX-VII    asrlarda  O’zbyekiston  hududida  ilk  tyemir  asriga  o’tish 

boshlangan.  Milodgacha  VII-VI  asrlarda  bu  yerda  qadimgi  yirik  davlatlar  faoliyat  ko’rsatgan.  Bu 

davlatlar  harbiy-dyemokratik  tipdagi  qabilalar  ittifoqidan  o’sib  chiqqan,    bu  davrdagi  davlatchilik 

taraqqiyoti mahalliy aholining yuqori darajada rivojlangan ziroatchiligiga asoslangan edi. 

     Lyekin  shuni  qayd  etish  joizkim,  Misr  va  Myesopotamiya  sharoitidagi  tajribaga  binoan  

davlatlarning  yuzaga  kyelishi  va uning boshqarilishi uchun yozuvning bo’lishi zaruriy shartlardan 

biridir.  Markaziy  Osiyoda  esa  milodgacha  VI-VI  asrlarda  yozuv  uchramaydi.    Bizdagi  qadimgi 

sug’d,   baqtriya  va  xorazm  yozuvlari esa  milodgacha IV-III asrlarda paydo bo’lgan.  Dyemak,  bu 

 

92

yozuvlarning  paydo    bo’lishi    ahmoniylar  hukmronligi  davri  bilan  bog’liq.  O’rta  SHarqning 

qadimgi yozuvi - mixxat namunalari esa bu o’lkada uchramaydi. 

     Biroq,  kyeyingi  davrdagi  arxeologik  ma’lumotlar    Markaziy    Osiyodagi  Murg’ob  vohasi      va  

qadimgi    Baqtriya    yodgorliklari    orasida    milodgacha  2-ming  yillikning  o’rtalariga  oid  yozuvlar 

borligidan    dalolat    byermokda.  Ammo,  hali  ular  mutaxassislar  tomonidan  o’qilmagan.    Dyemak,  

hududimizda  3,5  ming  yil  ilgari  ham  davlat  bo’lgan  dyegan  mantiqiy  xulosani  e’tibordan  chyetda 

qoldirmasligimiz zarur. 

     Milodgacha  545-  540  yillarda    Eron    ahmoniylari    shohi    Kir    II  harbiy  qismlari  Markaziy 

Osiyoga  kirib  kyeladi.    Natijada  Xorazm,  Parfiya,  Baqtriya,  Marg’iyona  va  Sug’g’diyona  xalqlari 

200  yildan  ko’prok  Ahmoniylar    impyeriyasi  tarkibida  mustamlakachilik  zulmini  o’z  boshidan 

o’tkazdi. Bu davrda Markaziy Osiyo uchta satrapliklarga bo’lindi, ularning boshliqlari  (satraplari) 

etib  fors amaldorlari tayinlandi. Satraplar  harbiy-ma’muriy  viloyatlarning  hukmdorlari  sifatida o’z 

hududida  qo’shinlar  lashkarboshisi  bo’lgan,    mahalliy  aholini  turli  soliqlar  to’lashga  majbur 

etganlar. Soliqlar sifatida qimmatbaho toshlar,  chorvachilik  va dyehqonchilik  mahsulotlari  byerib 

turilgan.  Lyekin,  ular  bosib  olingan  hududlarda  mahalliy  xalqning  urf-odatlarini,  dini,  qonun-

qoidalari,  og’irlik  va uzunlik o’lchovlari,   yozuvi va tilini  saqlab qolganlar.  Mamlakatda fors tili 

bilan  birgalikda  oromiy  tili  kyeng  tarqalgan  va  u  davlatning  idora  tili  bo’lib    xizmat    kilgan. 

Umuman, oromiy  yozuvi  sharqda shakllangan qadimiy yozuvlardan biri bo’lib, milodgacha I-ming 

yillik  boshlarida  Finikiya  yozuvi  asosida    shimoliy-g’arbiy  somit  (syemit)    qabilalari  bo’lmish 

oromiylar yaratganlar,  so’ngra bu yozuv asosida qator sharqiy yozuvlar  paydo  bo’lgan:  yahudiy,  

forsiy,  sug’diy,  xorazmiy,  arab,  uyg’ur,  xuroson  va  boshqalar.  Bu  yozuvlar  esa  Markaziy  Osiyo 

hududida  arablar  yozuvi  joriy  etilganga  qadar    dyeyarli    ming  yil  mobaynida  saqlanib  qoldi  va 

qo’llanilib kyelindi. YAna dyevon ishlarida elom tilidan foydalanilgan. 

     Bu  davrda  ko’plab  yangi  shaharlar  qurilganligini,  hunarmandchilikning  kyengayishini,"shoh 

yo’li" nomi bilan xalqaro aloqa yo’li barpo  etilganligini, savdo-sotiq, san’at va musiqa ishlarining 

ancha  jonlantirilganligini,  Markaziy  Osiyo  xalqlarining  birinchi  marta  zarb  etilgan  tanga  pullar 

bilan  muomala  qilinganliklarini ham qayd etish o’rinlidir.  Umuman ahmoniylar davri madaniyati 

va san’atini tahlil  qilar  ekanmiz,  unda YUnoniston, Ossuriya, Misr va  boshqa  chyet el xalqlari 

o’zaro  ta’sirini  syezish  qiyin  emas.    Bu  o’zgarishlar,    shubhasiz,  mavjud  davlatchilikka  ta’sir 

o’tkazmasdan qolmasdi. 

     Milodgacha  IV  asrga  kyelib  ahmoniylarning  markaziy  hokimiyati  o’zining  ilgarigi    mavqyeini  

yo’qota boshlagach ayrim o’lkalar o’z  mustaqilligini qo’lga kirita  boshladilar.  Jumladan, Xorazm 

milodgacha  IV  asrdayoq    ahmoniylar  tassarrufidan    chiqqan    edi.    Baqtriya  satrapligi  boshqaruvi 

ham mahalliy aristrokratiya vakillari qo’liga byerilgandi.  Lyekin, bu yerda ahmoniylarga tobyelik 

yunon  -  makyedoniyalik bosqinchilar kirib kyelguncha saqlanib qolgandi. 

     Milodgacha  329    yilning  bahoridan  boshlangan  YUnon-Makyedon  istilochilari  zulmidan 

qutulish  uchun  Sug’diyona  xalqlariga  150  yil,    Baqtriya  xalqlariga  esa  180  yil  kyerak  bo’ldi.  

Iskandarning  Markaziy  Osiyoni  boshqaruv  siyosati  haqida  yunon  olimlari    Gyerodot,    Kvint  

Kurtsiy    Ruf,  Arrian,  Plutarx,  Diodor,  Strabon  kabilar  ko’plab  ma’lumot  byerganlar.  Ularning 

ko’rsatishicha,  Iskandar  mamlakatni  boshqarishda  ahmoniylar  joriy    qilgan    satrapliklar  tizimini 

qoldirsada,  ularning  pul  zarb  etish  va  o’z  ixtiyorlarida  yollanma  qo’shin  saqlash  huquqini  byekor 

qildi.  Satrapliklarda  makyedoniyaliklar  nazorati  episkoplar  roli  kuchaytirildi.    Satrapliklar 

dyevonidagi  episkop  ayni  vaqtda  lashkarboshi  ham  hisoblanardi.    Moliya  boshqaruvi  uchun  esa 

alohida  lavozim  tayin  qilindi.    Eroniy  satraplar  o’rniga  makyedoniyaliklar  quyildi.  Ko’rinadiki, 

mamlakatni boshqarishda  Iskandar  dyeyarli katta o’zgarishlar kiritmadi. 

     YUnon-gryeklarning  hududimizda  madaniy  sohadagi  ta’siriga  ham    ortiqcha  baho    byermaslik 

zarur.    CHunki,  Iskandar  askarlarning  asosiy  qismi  yunonlar  madaniyatidan  dyeyarli  xabari 

bo’lmagan  yollanma  qullardan  hamda asirga tushgan kishilardan iborat bo’lgan.  Markaziy Osiyo 

aholisi esa Iskandar istilosigacha ham yunonlar madaniyati bilan tanish edilar. 

     Milodgacha  323  yil  13  iyunida  Iskandar  vafot  etganidan  kyeyin  SHarqiy  yerlar  yunon 

qo’mondonliklaridan  bo’lgan Salavka tomonidan boshqariladi. U tyezda Baqtriya va Sug’diyonani 

o’z  tasarrufiga  o’tkazib,    Salavkiylar  sulolasiga  asos  soldi.  Salavkiylar  hukmronligi  milodgacha 

312-64  yillarda  amalga  oshirildi.    Ular  sartapliklarni  ancha  mayda  qismlarga-eparxiyalarga,  -

eparxiyalarni-giparxiyalarga, giparxiyalarni-statmoslarga bo’ldi. Davlat  mudofaasi  va qo’shinlarini 

 

93

tashkil etish bilan stratyeg shug’ullandi. U sodiq lashkarboshilardan tayinlandi. 

     Salavkiylar davrida  Markaziy  Osiyoda  mustamlakachilikni  mustahkamlash  maqsadida ko’plab 

yunonlar  ko’chirib  kyelindi,  yangi  shaharlar  barpo etildi, SHarqda yunon  madaniyati  va dinini 

tyezroq  tarqatishga  harakat  qilindi.  Biroq  bu  hol  ro’y  byermadi.    Aynan  Salavka  va  uning  o’g’li  

Antiox hukmronligi davrida Markaziy Osiyoda elliklashtirish sharqda yunon madaniyatini yoyilishi 

jarayoni,  aralash  madaniyatning  yunon  va  mahalliy  sharq    madaniyatining  tashkil  topish  jarayoni 

sodir bo’ldi. 

Salavkiylar bilan   yonma-yon  Sirdaryoning o’rta va quyi oqimida Ķang’ davlati  barpo etildi.  Bu 

davlat shak qabilalarining Iskandar va Salavkiylarga qarshi kurash jarayonida milodgacha III asrda 

paydo  bo’lgandi.  Bu  yerda  sharqiy  eroniy  tilda  so’zlashuvchi  mahalliy    xalqlar    Janubiy  Sibir’, 

Oltoy,  SHarqiy    Turkiston    va  Yettisuvda  yashovchi  turkiy  aholi  bilan  yaxshi  aloqada  bo’lganlar. 

Milodgacha P-I asrlarda ularning ta’sirida Sirdaryo o’rta  oqimi  rayonlarida ham turkiy tilli yangi 

etnos  vujudga  kyela  boshlaydi.  Milodiy  eraning  boshlarida  esa  ko’pgina  viloyatlarda  ustunlikni 

qo’lga  kiritib,    alohida    qang’ar  elati  bo’lib  shakllanadi.    Ķang’  davlati  ham  ana  shu  ellatlar 

birlashmasidan  yuzaga  kyelgan  edi.U  rosa  7  asr  yashagan.        Uning  inqirozi  milodiy  V  asr 

o’rtalariga    to’g’ri    kyeladi.  Milodgacha  II-I  asrlardagi    Ķang’  davlati  podsholari  o’z  oqsoqollari 

bilan ish tutishib, kyengashlar o’tkazib turishgan. Unda qabila boshliqlari va harbiy sarkardalar faol  

ishtirokida  davlat  ahamiyatiga   molik   masalalar hal etilgan. Podsho hokimiyati  maslahat  majlisi 

bilan  hisoblashgan.  Bu  holat    uning  harbiy  dyemokratik  printsiplari  asosida  tashkil  topgan  davlat 

ekanligidan  dalolat  byeradi.  Ķang’  davlati  bir    nyecha    viloyatlarga    bo’linib    boshqarilgan. 

Ularning  boshliqlari    jabg’ular  dyeb  nomlangan.  Ķang’  hoqonlari  ana  shu  jabg’ularga  tayanib  ish 

tutganlar.  Jabg’ular  asosan  hoqonlarga  yaqin  kishilardan  ularning  qavm-qarindoshlaridan,  yirik 

qabila    boshliqlaridan  tayinlangan.  Mahalliy    hokimlar  markaziy  hokimiyatiga  boj  to’lab  turgan. 

Kadimgi Xorazm, Sug’d yerlari, Ural tog’oldi rayonlari Ķang’ davlatiga tobye bo’lgan. Milodgacha  

II-  asrda  Kang  davlatning  asosiy  yerlari  Toshkyent  vohasi,  Talas  vodiysi,  CHu  daryosining  quyi 

oqimidan  to  Sarisuv    daryosigacha  bo’lgan  yerlarni  o’z  ichiga  olgan.  Poytaxti  Ķanqa  shahri 

xarobalari edi. 

     Ķang’rlarning  shimoliy-sharqiy  va  janubiy  qo’shnilari    yuechjilar,  toharlar,    saklar,    asianlar,  

xunlar  va  usinlar  bo’lgan.  Bu  qabilalarning  bir  qismi  sharqiy  eron  tillari  lahjasida  gaplashsa, 

boshqalari    turkiy  tilda  so’zlashgan.  Lyekin,  qang’arlar    kyeyinchalik    xun    va  usun  qabilalari 

ta’sirida turkiy til muhiti ustun bo’lib qoladi, qang’arlar turklashib kyetadi. 

     Ķang’arlar e’tiqodida zardushtiylik yetakchi o’rin  egallagan.  Ularda musiqa san’ati rivojlangan.  

Milodgacha I asr oxirida ular  Volga bo’yi, Old Kavkaz va Janubiy Ural bo’yini bosib oladi. 

     Milodgacha  III    asr    o’rtalarida  Suriya  va  Misrga  uyushtirilgan  muvaffaqiyatsiz  harbiy  yurish, 

Old  va Markaziy Osiyoda uzoq davom  etgan  qo’zg’olonlar  oqibatida salavkiylar davlati  inqiroz 

tomon yuz tutadi.      Bundan foydalangan sharqiy satraplardan birida Diodat o’zini milodgacha 250 

yilda    Baqtriyaning  mustaqil  hukmdori  dyeb  e’lon  qildi.    Dyeyarlik  ana  shu  davrda  Parfiya  ham 

Baqtriyadan ajralib chiqadi. Endi Baqtriya va Parfiya satrapliklari mustaqil davlatlarga aylanadi. 

     Eslatish  joyizkim,    Diodat  o’z  davlati  tasarrufida  bo’lgan    Sug’diyona  va  Marg’iyona  hokimi 

Yevtidyem  bilan  bo’lgan  kyeskin  kurashda  yengiladi.    G’oliblikni  qo’lga  kiritgan  Yevtidyem 

YUnon  zodagonlaridan  bo’lgani    uchun    milodgacha  212  yilda  o’zini  YUnon-Baqtriya    podshosi 

dyeb e’lon qiladi. Bu davlat tarkibiga Baqtriya, Sug’d,  Marg’iyona, CHoch (Toshkyent) va  Dovon  

(Farg’ona)  viloyatlari  kirgan.  Uning  poytaxti  hozirgi  Afg’oniston  hududidagi  Mozori  SHarif 

o’rnidagi qadimgi Zarnaspa shahri bo’lgan. 

 

Yevtidyemning o’g’li   Dyemyetriy   davrida   (milodgacha   199-167  y.) YUnon-Baqtriya 

davlati Hindistonning bir qismni bosib olish hisobiga kyengayadi, hukmdor nomi bilan tanga pullar 

zarb qilinadi,  davlatni boshqa 

rish  borasida  islohat  o’tkaziladi.  Bunga  ko’ra  davlatni  mayda    hokimliklarga  bo’lib  boshqarish, 

mahalliy  aslzodalar  vakillarini  davlatni  boshqarishga  jalb  etish  amalga  oshiriladi.  U  harbiy 

istyehkomlar qurishni kyengaytiradi. 

     Lyekin,  milodgacha  174  yildan  YUnon-Baqtriyada  syeparatistik  harakatlar  kuchayadi.  Bundan  

foydalangan    Parfiya    hukmdori    Mitradat  I    Margiyonani  bosib  oladi.  Sug’diyona  ham  YUnon-

Baqtriya tarkibidan chiqadi. 

     Ana  shunday  og’ir  damlarda  YUnon-Baqtriya  davlati  uchun  shimoli-sharqiy  tomondan 

 

94

ko’chmanchilar  xavfi  ham  kuchaydi.  U  paytda  shak  qavmlarining  bir  qismi  bo’lgan  yuechjilar  

sharqiy  Turkistonda  yashaganlar.    Ular  o’zlarining  shimoli-sharqdagi  qo’shnisi  bo’lgan  xunnlar 

siquvida  O’rta  Osiyoga  quvilishga  majbur  bo’lgan  edilar.  Ular  dastlab  Farg’ona  vodiysidagi  shak 

qavmlarini mag’lubiyatga uchratdilar,  kyeyinchalik  milodgacha   140-130   yillar   orasida YUnon-

Baqtriya  davlatini  bosib  oladilar.    U  yerda  yashagan  toxar  qabilalari  YUnon-Baqtriya  davlati 

tugatilgandan  kyeyin  Tohariston  dyeb  atashgan.    Unga  Amudaryo  chap  kirg’og’idagi    yerlardan 

Hisor tog’ tizmalarigacha bo’lgan joylar,  ya’ni hozirgi Surxondaryo viloyati va Janubiy Tojikiston 

kirgan. Toharlar qisman ko’chmanchi  bo’lib,  yagona davlatga ega  bo’lishmaganlar,  har  bir  shahar 

o’z hukmdoriga ega bo’lishgan. 

 

YUnon-Baqtriya  davlati  120  yil  yashagan.  U  markazlashgan  davlat  bo’lib,  hokimiyatni 

podsho  boshqargan.  Davlat  bir  nyecha  viloyatlarga  bo’lingan  bo’lib,  viloyat  hokimlari  podshoga 

bo’ysinishgan. Bu davrda Markaziy Osiyoda qishloq xo’jaligi, madaniy hayot, hunarmandchilik va 

shaharlar  rivojlanishini  ko’rish  mumkin.  Bu  davrga  oid  mis  tangalar  tovar-pul  munosabatlari 

mavjudligidan dalolat byeradi. Dalila daryosi bo’yi – Salavkiyadan Baqtriyagacha karvon yo’lining 

ishga  tushirilishi  bilan  xalqaro  savdo  va  madaniy  aloqa  jonlandi.  Baqtriya  orqali  Xitoydan 

Hindistonga boradigan karvon yo’li va Buyuk Ipak yo’li tarmoqlarga bo’lingan. 

 

Taxminan  miloddan  avvalgi  III  asrdan  milodning  II  asrlarigacha  o’lkamizda  Dovon-

Farg’ona dyeb  nomlangan davlat ham  bo’lgan. Xitoy tarixchilarining  milodning I-II asrlariga doir 

ma’lumotlarida qayd  etilishicha, Dovon davlati  hududlari Toshkyentgacha  borgan. Uning poytaxti 

Ershi  shahri  edi  (hozirgi  Andijon  viloyatining  Marhamat  tumani  yonida).  U  bug’doyi,  byedasi, 

arpasi,  uzumlari,  anorlari  va  armug’oni,  kulolchiligi  bilan  mashhur  bo’lib,  hunarmandchilik  ham 

rivoj topgan edi. Aholisi 300 ming kishidan iborat bo’lib, shaharlari soni 70 gacha yetgan. 

 

Xitoy  hukmdorlari  milodgacha  104-101  yillarda  2  marta  bu  davlatni  bosib  olmoqchi 

bo’lganlar-da,  lyekin  mahalliy  aholining  tazyiqi  ostida  tovon  evaziga  uning  hududini  tashlab 

chiqishga majbur bo’lganlar.  

     Dovon  podsholigi  tyepasida  mahalliy  aholining  aslzodalaridan  chiqqan  hukmdor  turgan.  

Hukmdor  yonida  eng  yaqin  qarindoshlaridan 2   ta   yordamchi  bo’lgan. Hukmdor  davlat  ishlarini 

olib  borishda  oqsoqollar  kyengashiga  tayangan.  Kyengash  davlat  ahamiyatiga  molik  ijtimoiy,  

siyosiy  va  diniy  masalalarni  hal    qilishdan    tashqari    hukmdor  faoliyatini  ham  nazorat  qilgan. 

Dyemak,  hukmdor  huquqi  kyengash  oldida  chyeklangan  edi.    Oliy  kyengash    hukmdorni 

hokimiyatga  qo’yishi  yoki  undan  chyetlatishi  mumkin  edi.  Dovon  davlatini  asragan  bir  sulola 

vakillari uzluksiz boshqarib kyelgan.  O’zbyek xalqi davlatchiligi jarayonini Kushon podsholigisiz 

tasavvur etish qiyin.  U davlatchiligimiz poydyevorlaridan biri sifatida o’rganishga va  faxrlanishga 

arzigulik myeros qoldirgan.  Uning katta hududida turli tildagi va dindagi xalqlarni birlashtirishga,  

SHarq  va  G’arbning  barcha  shaharlari    bilan  kyeng  miqyosdagi  siyosiy,    iqtisodiy  va  madaniy 

aloqalar olib borishga qaratilgan faoliyatini o’rganish katta ahamiyatga ega. 

     Ma’lumki,  milodgacha    IV  asr  o’rtalarida  yunon-gryek  bosqinchilarining  harakati  natijasida 

yuqorida  eslatuvchi  yuechji    dyeb    eslatilgan    massagyet      qabilalari  SHarqiy  Turkistondan  to 

Mug’ulistongacha  bo’lgan  yerlarga  kyetib  qolgan  edilar.  Lyekin,  ular  o’sha  vaqtda  Balxashdan  to 

Xitoygacha  bo’lgan  hududlarda  yashovchi  xunnlar  zarbasi  bilan  milodgacha  165  yilda  G’arbga 

uloqtirib tashlanganlar. YUechjilar dastlab Farg’onada, kyeyinroq milodgacha 155 yildagi YUnon-

Baqtriya  inqirozidan  foydalanib,  Sug’d  va Baqtriya  yerlariga  ham kirib  borgan edilar. Hokimiyat 

uchun kurashgan 5 ta qabilalar orasida Guyshuan (Kushon)  guruhi  g’olib chiqib,  milodgacha I asr 

oxirida  yuqorida  qayd  etilgan  Tohariston  va  Kushon  podsholigini  barpo  etgan.  Bu  davlatning 

asoschisi Kujula Kadfiz bo’lgan. 

     Kushonlar asta-syekinlik bilan Ķang’ va Xorazmni bo’ysundirib, Hindistoning shimoliy yerlarini 

ham  egallagan.    Farg’ona  va  SHarqiy  Turkiston  ham  Kushonlar  tasarrufida  edi.    Hindistondan 

Sirdaryogacha,  Kaspiy  dyengizidan  ichki  Xitoy  chyegaralarigacha  yashaydigan    xalqlar    Kushon  

impyeriyasida bo’lgan. 

     Kushonlar  davrida  har  bir  joy  o’z  yozuvi  va  tiliga  ega  edi.    Otashparastlik  asosiy  din  bo’lgan.  

Budda, moniylik va xristianlik dinlari ham tarqalib, hattoki budda davlat dini darajasiga ko’tariladi. 

     Kanishka davrida Kushon davlati kuchli impyeriyaga aylanadi,  Xitoy va Rim impyeriyasi bilan 

raqobatlashish darajasiga ko’tariladi. U markazlashgan davlatga aylandi. Bu davrda yangi shaharlar 

soni  oshdi  va  "Buyuk  ipak  yo’li"  kyengaydi,  jamoalar  o’rnida  hali  mustahkamlanib  ulgurmagan 

 

95

qishloqlar paydo bo’la boshladi. Dyehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq ishlari 

ancha  jonlangan  katta  sug’orish  inshootlari  barpo  etilgan.  Ijtimoiy  hayotda    qishloq    xo’jayini-

dyehqonlarning  mavqyei  baland  bula  boshlagan.  "Dyehqon" so’zi  "dyeh" qishloq, "qon"-xo’jayin, 

ya’ni  "qishloq  xo’jayini"    dyemakdir.  Dyehqonlar  ixtiyorida  harbiy  asirlar,    "chorakorlar"  katta 

bog’-rog’lar,  chorva  mollari  bo’lgan,    hatto  shaharlarda    hunarmandchilik    va    savdo-sotiq  bilan 

shug’ullanganlar. 

      Lyekin,  markazlashgan  davlat  barpo  qilish  va  kyengaytirish    uchun    uzoq  davr  olib    borilgan 

harbiy  harakat  milodiy  III    asrdan  Kushon  impyeriyasining  inqirozga  yuz  tutishiga  sabab  bo’ldi. 

Uning  asosiy  qismi  Sosoniylar  sulolasi  qo’liga  o’tishdi.    Qisman  esa  shimoldan  kirib    kyelgan 

xionit, eftalit va oq xunnlar dyeb nomlangan yarim ko’chmanchi xalqlar tomonidan egallandi. 

     Bu davrda  Xorazm  ham  mustaqil davlat bo’ldi va unda milodiy III asr 40-50 yillaridan Afrig 

podsholari hukmronligi boshlanadi. 

     Umuman  olganda  Kushonlar  hukmronligi  sharoitida  o’zbyek  davlatchiligining  dyeyarlik  1,5 

ming  yil  davom  etgan  qadimgi  davriga  yakun    yasaldi    va  davlatchiligimizning  yangi    bosqichi  

uchun  shart-sharoitlar yaratildi dyeyish mumkin.