Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti
Download 8.06 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2-bosqich
2-masala. Endi o’zbyek xalqining etnik shakllanishining jarayoniga to’xtalsak, bu masalada turli xil qarashlar mavjud. Bu masalada XIX asrning 40 yillarida qo’pol xatolarga yo’l qo’yilgan. Jumladan profyessor A.YU. YAkubovskiy o’zining 1950-yilda chop etilgan «O’zbyekiston tarixi» ning ikkinchi jildida o’zbyek xalqining shakllangan vaqtini noto’g’ri ko’rsatib uni XV asr oxiri XVI asr boshlariga bog’lab, bu xalq shu davrda elat bo’lib shakllangan dyegan xulosaga kyeladi. Asarda o’zbyeklar kyelgindi, ular hozirgi O’zbyekiston hududiga XV-XVI asrlarda kyelgan, unga qadar ular movarounnahrning shimolidan to Irtish daryosiningsh sohillarigacha bo’lgan hududlarda yashab kyelishgan, ular chorvador bo’lib ko’chmanchi xalq bo’lgan dyegan fikrda bo’lgan. 1993-yilda chop etilgan «O’zbyekiston tarixi» kitobining 3-jildida (rus tilida) S.P.Tolstov, T.A.Jdankoning O’zbyek xalqining shakllanishi jarayoni quyidagicha tasvirlangan: «o’zbyek va tojiklarning eng qadimgi ajdodlari O’rta Osiyoning mahalliy xalqi va qabilalari xorazmliklar, so’g’diylar, massagyetlar va saklar bo’lgan». 6
O’zbyek xalqining etnogyenyeziga oid masala M.G.Vahobovning «O’zbyek satsialistik millati» monografiyasida ham o’rin olgan. So’zsiz bu kitob o’sha davr ruhida yozilgan. Asarda olim o’zbyek xalqining etnik tarixini va etnogyenyezini 3 asosiy davrga bo’ladi.
elatining dastlabki o’zagi shakllangan davrdir; 2-bosqich – XI-XII asrlar. O’zbyeklarning elat bo’lib shakllanish jarayoni nihoyasiga yetgan davr; 3-bosqich – o’zbyek elatining taraqqiy etishi to XIX asrgacha bo’lgan davr. Bu davr qarashlarda aniq bo’lmagan fikrlar mavjud. Bu masalaga oid yana bir manba tarixchi olima B.X.Karmishovaning «Ochyerki etnichyeskoy istorii yujnix rayronov Tadjikistana i Uzbyekistana (M.1976)» monografiyasini olsak muallifningg fikricha o’zbyek elatining asosiy o’zagi IX-X asrlarda shakllangan. Ammo olima o’zining bu monografiyasida o’z fikrlarini aniq dalillar bilan isbotlay olmagan. Bunday holatlar M.Ermatovning asarlarida ham uchraydi. Akadyemik B.Ahmyedov o’zining bir qatoshr asarlarida aniqlik kiritadi. Olim o’zining «Tarixdan saboqlar (T.1994y)» asarida shunday yozadi: «Qoraxoniylar davrida X-XI asrlarda o’zbyek xalqi to’la shakllanib, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlandi» dyeb yozadi. Olimning bu fikri haqiqatga ancha yaqin. YUqorida kyeltirilgan barcha fikr va mulohazalarda ko’rinib turibdiki o’zbyek xalqining etnogyenyez masalasi haqida olimlar qa’tiy bir fikrga kyelmaganlar. IX-XII asrlarda sodir bo’lgan o’zbyek xalqi etnik shakllanishining ikkinchi bosqichida mahalliy aholining asosiy qismida hozirgi o’zbyeklarga xos qiyofa yuzaga kyeldi. Antropolog T.Xodjayovning qayd etishicha, O’zbyekiston hududida XI asrga kyelib tubjoy aholining anropologik qiyofasida birmuncha o’zgarishlar yuz byerdi. Bu holatni arxeologik qazilmalar natijasida qo’lga kiritilgan ayrim matyeriallar, ya’ni murdalarni astondonlarda ko’mish marosimlari,
6 История Узбекистана ТIII, Т.., 1993, с-37 111
aholi orasida kyeng tarqalgan kishilar bosh suyagi shaklini sun’iy yo’l bilan o’zgartirish odatlarning yo’qolishi tasdiqlaydi. SHuningdyek, X asr oxiri XI asr boshida Markaziy Osiyoning katta hududlarida qoraxoniylar davlati vujudga kyelishi munosabati bilan Movarounnahrga Oltoy, Yettisuv va SHarqiy Turkistondan kirib kyelgan turgash, to’xsi, qorliq, chig’il, o’g’uz, arg’il kabi qabilalar o’lkaning turk va sharqiy eron tillarida so’zlashuvchi aholisi tarkibini etnik jihatdan yanada boyitdi. Bu davrga kyelib turkiy etnik qatlamning ustunligi bir qadar ta’minlandi, boshqacharoq aytganda, Qoraxoniylar davlati sharoitida turkiy xalq, yanada shakllanib, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlandi. Turklarning bu davrda o’zlari yashagan hududda katta mavqyega ega ekanligi va yaratuvchilik ishlarni amalga oshirib ulgurganligi to’g’risida Mahmud Qoshg’ariy quyidagi so’zlarni aytadi: “Butun Movarounnahr, YAnkanddan SHarqqacha bo’lgan o’lkalarni Turk shaharlaridan dyeb hisoblashning asosi shulki, Samarqand-Syemizqand, SHosh-Toshkand, O’zkand, Tunkand nomlarining hammasi turkchadir”. “Qand” turkcha shahar dyemakdir. Ular (turklar) shu shaharlarni qurdilar va shunday nom qo’ydilar. Hozirgacha ham shunday kyelmoqda. Bu yerlarda forslar ko’paygandan (ahmoniylar zamonida) so’ng ular Ajam shaharlari kabi bo’lgan. Hozir turk o’lkalarining chyegarasi Abyeskun dyengizi (Kaspiy) bilan o’ralgan. Rum o’lkasidan va O’zjanddan CHingacha cho’ziladi. Uzunligi byesh ming farsax, eni uch ming farsax, hammasi sakkiz ming farsaxdir. “Bu gaplar bo’lganiga – dyeb yozadi X asrda ijod etgan Buxoro tarixchisi Abu Baxr Narshaxiy, - hozir uch ming yildan ortiqroq vaqt o’tdi”. Tushiniladiki, Mahmud Qoshg’ariyning turklar haqida byergan ma’lumotlari faqat X-XI asrlargina taaluqli bo’lmay, balki uning zamonidan qariyib uch ming yil muqaddam sodir bo’lgan edi. Mahmud Qoshg’ariyning “Dyevonu lug’atit turk” asarida Amudaryo bilan Sirdaryo oralig’ida hamda unga tutash hududlarda qadimdan istiqomat qilib kyelgan turkiy xalqlarning nomlari va turar joylari quyidagicha kyeltiriladi: “Turklar aslida yigirma qabiladir… har bir qabilaning sanoqsiz allaqancha urug’lari bor. Myen bulardan asosiysini, ona urug’larini yozdim, shaxobchalarini tashladim. Faqat o’g’uz turklarining mayda urug’larining mayda urug’larini ham, ularning mollariga qo’yiladigan byelgilarini ham yozdim, chunki odamlarda bularni bilishga ehtiyoj bor edi. SHarqdan boshlab har bir qabilaning turar joylarini birin-kyetin tartib bilan ko’rsatdim. Rumdan kun chiqargacha bo’lgan musulmon va boshqalarni zikr qildim. Rumga yaqin birinchi qabila bajanak, so’ng qifchoq, o’g’uz, yamak, bashg’irt,basmil; so’ng qoy, so’ng yaboqu, so’ng totor, so’ng qirg’iz kyeladi. Qirg’izlar CHin yaqinidandir. Bu qabilalar hammasi Rum yonidan kun chiqargacha cho’zilgandir. So’ng chig’il, so’ng to’xsi, so’ng yag’mo, so’ng ig’roq, so’ng jaruq, so’ng jumul, so’ng uyg’ur, so’ng tangqut, so’ng xitoy. Xitoy-CHindir. So’ngra tafg’och. Bu – Mochindir. Bu qabilalar janub bilan shimol o’rtasidadir”. Turkiy tilga asos bo’lmish qorliq-chig’il lahjasi rivoj topdi va adabiyot darajasiga ko’tarildi. Bu lahja hududda istiqomat qiluvchi aholining umumiy tili bo’lib qoldi. YUsuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilik”, Mahmud Qoshg’ariyning “Dyevonu lug’otit turk”, Ahmad YAssaviyning “Hikmatlar” asarlari mana shu davrning ijodiy mahsulidir. Qoraxoniylar davrida butun Movarounnahrda aholining turkiy tilda so’zlashuvchi qatlami, jumladan til jihatidan turklashgan sug’diylar ham jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida ustun bo’lishga qaramay, Samarqand, Buxoro shaharlarida va boshqa ayrim joylarda fors-tojik tilida so’zlashish va yozish davom etdi. Bu hol faqat adabiy doiralarda emas, balki rasmiy mahkamalarda ham syezilarli darajada bo’lgan. Lyekin, Farg’ona va SHosh vohalarida, Xorazmda turkiy tilda so’zlashuvchilar qatlami fors-tojik tilida so’zlashuchilarga nisbatan ustun bo’lib, uning ta’siri Samarqand va Buxoro kabi shaharlar muhitiga ham jadal kirib borgan. SHunday qilib, asrlar osha Movarounnahr, Xuroson va Xorazmda sodir bo’lgan o’sha murakkab siyosiy vaziyatda muttasil davom etgan etnik jarayonlarga qaramay, o’zbyek va tojik xalqlari bir o’lkada yonma-yon yashadi, o’zaro jadal iqtisodiy va madaniy munosabat olib bordi, tashqi dushmanlarga qarshi kurashdi. Bu ikki tilda so’zlashuvchi yagona xalq asrlar davomida etnik va til jihatdan aralashib, chatishib kyetdilar. Bu etnik jarayonga baho byergan Garvard univyersityetining ilmiy xodimi S.Karlayl o’zininng “Islom Karimov – yangi O’zbyekiston Pryezidyenti” risolasida “O’zbyeklar turkiy millat (xalq) guruhiga mansub, biroq o’z etnogyenyezi bo’yicha ular Markaziy Osiyoning boshqa xalqlaridan ko’ra turkiy tilli bo’lmagan tojiklarga yaqinroqdirlar. O’zbyeklarning ham, tojiklarning ham ildizlari Sug’d, 112
Xorazm, Baqtriya, Farg’ona, mintaqaning qadimiy shahar tsivilizatsiyasiga borib taqaladi. Har ikkalasi ham ilk o’rta asrlarning Movarounnahr turklari tomonidan sug’dlar, baktriyaliklar, parfiyonlar, xorazmiylar bilan birgalikda yaratilgan buyuk madaniyatiga voris”, - dyeb haqli ravishda ta’kidladi. Taniqli tarixchi olimlar B.Axmyedov va A.Asqarovlarning “O’zbyekiston xalqining kyelib chiqishi tarixi (dastlabki mulohazalar)” maqolasida ta’kidlashicha, “O’zbyeklar yaxlit xalq sifatida X asrga kyelib shakllandi. Hududiy, iqtisodiy, madaniy, til va tip birligiga ega bo’ldi”. 1219-1221 yillarda CHingizxon istilochilarining Movarounnahrni qo’lga kiritishlarida ishtirok etgan harbiy qo’shinlar tarkibida mug’ullar bilan bir qatorda turkiylar va turklashgan mug’ullar ham kam bo’lmagan. SHular jumlasiga qorliqlar, barloslar, totorlar, markitlar, qirlovutlar, burqutlar, qo’ng’irotlar, boyovutlar, bahrinlar, so’lduslar va boshqalarni kiritish mumkin. Tabiiyki, bu turkiy qabilalar o’zbyek xalqining etnik shaklini yanada boyitdi. Ammo, mug’ul istilosi o’zbyek va boshqa xalqlarning tashqi qiyofasiga syezilarli iz qoldirmaganligini ta’kidlab o’tish joizdir. Sabablardan biri shuki, XII asr oxirida CHingizxon tashkil etgan yirik davlatda mug’ullar soni 0,7 million kishidan ko’p bo’lmagan. Agar har 6 kishidan bittasi askarlikka olingan bo’lsa, unda uning qo’shinlari soni 100-110 ming kishidan iborat bo’lgan. Lyekin, o’sha davrda 80 million aholisi bo’lgan Xitoyga qilingan harbiy yurishda mug’ullar qo’shinning asosiy qismi yo’qotilgan edi. Ular O’rta Osiyoga bostirib kirganlarida CHingizxon armiyasining ko’pchiligi turkiylardan tashkil topganligi ma’lum. Mug’ul qo’shinlari ko’p sonli, o’sha davrda Muhammad Xorazmshoh davlatida 20 milliondan ko’proq, yerli aholi tarkibiga o’z ta’sirini syezilarli darajada o’tkaza olmagan. SHu sababli ham mahalliy aholida mug’ul irqi alomatlari dyeyarli namoyon bo’lmaganligini ko’rish mumkin. 3- masala: O’zbyek xalqining etnik shakllanishida uchinchi bosqich XV asr oxiri – XVI asr hisoblanadi. Bu davrda Markaziy Osiyoga Dashti Qipchoq o’zbyeklari kirib kyeladi. SHarofiddin Ali YAzdiyning “Zafarnoma” sida O’rta Osiyo va u bilan qo’shni hududlarda XIV-XV asrning birinchi yarimida istiqomat qilgan 44 ta turkiy qabila va urug’larning nomlari qayd etilgan. SHular jumlasiga Sirdaryo va Amudaryo oralig’idagi o’lkalarga XIII asrda CHingizxon va XVI asr boshida Muhammad SHayboniyxon boshchiligida Dashti Qipchoqdan ko’chib kyelib, o’troqlashib kyetgan qabila va urug’lar orasida uchramagan 10 dan ortiq qabilalar: qang’lilar, lochinlar, qatag’onlar, byesh yuzlar, qozoqlar va boshqalar bo’lgan. CHunki, bular mazkur yurtlarda qadimdan istiqomat qilib kyelgan turkiyzabon qabilalar bo’lgan. XVI asr boshida Dashti Qipchoqdan Movarounnahrga ko’chib kyelgan turk-mug’ul qabilalari mahalliy turkiyzabon xalqdan son jihatdan juda kam bo’lgan. Ularning umumiy soni 24-26 qabiladan oshmagan. Manbalarda ko’rsatilishicha ularning nomi quyidagilar edi: qushchi, nayman, uyg’ur, qurlovut, girayli, qiyot, qo’ng’irot, tang’ut, echki, do’rmon, yoboqu, xitoy (kidonlar avlodidan), chimboy, shunqorli, shodbaqli, iyjon, qavchin, mang’it, jurg’un, ming, bachqird (bashqird), mojor, solur qozon, echki bahri. XVI asrda bu qabilalar soni 40 taga yetgan: dahrin, byesh yuz, do’rmon, jaloyir, kyenagas, mang’it, ming, mojor, nayman, olchin, orlot, suldus, tong -yoruq, uyg’ur, xaloj, xitoy, shirin, o’tarchi, qang’li, qatog’on, qipchoq, qo’ng’irot, qiyot, arg’in, yobu, mo’g’ul, sajovat, to’boyi, tama, kyeroit, qorliq, saroy, turk, uyshin va h.k. XVII asrga kyelib ularning soni 50 dan oshgan, ya’ni quyidagi 20 yaqin qabila qo’shilgan: buyrak, qirq, qurama, dug’doq, yuz, kyelachi, o’zz, qulon, ayonlik, ko’ka arab, qo’sh ayoq, uyrot, bulochi, makrit, fulovchi, shaboyat, myesit. Qisqasi, Oltin O’rdaning “mamlakati O’zbyekiya” qismida shakllangan o’zbyek xalqining shimoliy qatlami Turkistonda, uning markaziy qismi Movarounnahr va janubiy hududi Xurosonda qadimdan, Alp Er To’nga zamonidan yashab kyelayotgan turkiy qatlamga kyelib qushilgan edi. SHimoliy Turkistondan ko’chib kyelgan aholi ham, navkarlar ham bu yerda yashovchi xalq bilan qon-qardosh, dindosh, mazhabdosh, tildosh edilar. Jonli so’zlashuv tilida, talaffuzda bir ozgina farq bo’lsa-da, adabiy til bitta-umumiy edi. Turkiy shoirlar Atoyi, Lutfiy, Sayfi Saroyi, Muhammad SHayboniy, Uvaysiy va boshqalarning shye’riyat tili Ahmad YAssaviy hikmatlariga juda yaqin. YUqorida nomlari qayd etilgan qabilalarning aksariyati o’zbyek nomini olmaganlar.Ular dastlab turk va o’z qabilalarining nomi bilan atalganlar. Bu qabilalarning otlari ko’pgina tarixiy manbalarda, hozirgi O’zbyekiston hududida joy-nomlari tarzida saqlanib kyelmoqda. Mirzo 113
Ulug’byekning yaqin safdoshi Ali Qushchi Samarqandiy qushchi qabilasidan bo’lgan. Husayn Boyqaroning zabardast amiri Zunnunbyek Arg’un shunday epchil bo’lganki, kyetma-kyet sakkiz otning ustidan sakrab o’ta olgan. Uning kyelib chiqishi arg’un qabilasiga mansub. Husayn Boyqaroning Ibrohim Do’lday va Ibrohim CHig’atoy dyegan byeklari do’lday va chig’atoy qabilalaridan. Ryespublikamizdagi Do’rmon, Arg’un, Qipchoq, No’g’ayqo’rg’on, Qangli qishloqlari, Qo’ng’irot, CHimboy, Nukus shaharlari turkiy qabilalar nomi bilan bog’liq. Ilgari turk xalqi dyeyilganda Onado’lilik qardoshlarimizni emas, balki o’zbyeklar bag’riga singib kyetgan hamyurtlarimiz tushinilgan. YAna shunisi diqqatga sazovorki, 1920 yilda Turkiston aholisi ro’yxatdan o’tkazilganda hududimizda yashaganlarning ko’pchiligi, ayniqsa Farg’ona vodiysi (Andijon, O’sh, Jalolobod, Namangan, Uzgan, Marg’ilon, Qo’qon, Xo’jand), Toshkyent va Samarqand viloyatlarida millati to’g’risidagi savolga “turk”, “qurama” dyeb javob byerganlar ham ko’p bo’lgan. Turkiyalik qardoshlarimiz ko’p asrlar davomida o’zlarini avvaliga “saljuqiy turklar”, kyeyin “usmonli turklar” dyeb davlatlari nomini esa Usmoniylar saltanati, Usmoniylar xalifaligi, Kamol Otaturk zamonida o’zlarini “turk”, davlatini “Turkiya jumhuriyati” dyeb e’lon qilganlar. 1920 yilda Usmoniylar halifaligi byekor qilinib, yangi davlatga qanday nom qo’yish masalasi munozaraga sabab bo’ladi. Bir guruh kishilar bu jumhriyatni “Turkiston” dyeb atashni taklif etganlarida, boshqa uzoqni ko’ra bilgan kishi “Turkiston bizning ona yurtimiz, Turkistonning o’z vorislari bor, turkistonlik yurtdoshlarimiz kyelajakda hurriyatga chiqajaklar, o’z mamalakatlarini Turkiston dyeb atajaklar, qardoshlarimizning milliy qadriyati – Turkistonga tyeginmaylik, bu tarixiy va shukuhli nom o’zlariga buyursin”, dyegan to’g’ri taklifni o’rtaga tashlagan. SHu tariqa yangidan asos solingan jumhuriyatga “Turkiya jumhuriyati” dyegan nom byerilgan. SHu o’rinda atoqli turk tadqiqotchisi Ziyo Ko’kalpning 20-yillarda Turkiyadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning tahliliga bag’ishlangan “Turkchilik asoslari” maqolasidagi (Fan va turmush, 1990, 2-son) ushbu satrlarni eslash joizdir: “Xalq firqasi hukumronlikni millatga, ya’ni turk xalqiga byerdi. Davlatimizga “Turkiya” va xalqimizga “turk millati” nomlarini byerdi. Holbuki, Onado’li inqilobiga qadar, davlatimizning, xalqimizning, millatimizning hattoki tilimizning nomi “usmonli” dyegan so’z edi, “turk” dyegan so’z og’izga olinmasdi”. SHunday qilib, rasmiy ravishda 1920 yillardan boshlab turk atamasi onado’lilik qardoshlarimizga tyegishli bo’lib qoldi. Turk xalqi dyeganda Turkiya jumhuriyatida yashovchi tub aholi tushinila boshladi. Turkiy xalq dyeganda esa, qadim zamondan boshlab Turonzamin va Turkistonda yashab kyelgan o’troq turkiy xalq – o’zbyeklar nazarda tutiladigan bo’ldi. “Turkiy” iborasi o’rniga qarab, yana boshqa ma’nolarni ham anglata boshladi. Masalan, turkiy xalqlar dyeyilganida barcha turk xalqlari, elatlari va qavmlar tushiniladi, bu tushunchaga turkiyalik turklar ham kiradi.. Dyemak, barcha turkiy xalqlarning ildizlari tyeran, tomirlari bir ekan. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida butun dunyo turkiy xalqlarining birlashishi uchun harakat bo’lgan edi. Ammo, bir qator davlatlarda, ayniqsa Rossiya impyeriyasida, kyeyin sobiq Sovyet ittifoqida, Xitoyda hamda turkiy xalqlarni o’z ichiga qamrab olgan ba’zi boshqa davlatlarda turkiy dunyo birligi g’oyasi “panturkizm” dyeb atalib, eng og’ir siyosiy holatlardan biri sifatida ayblash uchun qo’llanib kyelinadi. Aslida turkchilik (panturkizm) tushunchasining o’ziga xos tomonlari bo’lishiga qaramay u slavyanchilik (panslavizm), gyermanchilik (pangyermanizm), eronchilik (paneronizm), mug’ulchilik (panmug’ulizm) kabi mohiyat jihatdan o’xshash tushunchalarni qamrab oluvchi umumiyroq tushunchaga kiradi. Stalin shaxsiga sig’inish davrida millatchilikka va fyeodal o’tmishning qoldiqlariga qarshi kurash shiori ostida o’z faoliyatida o’z xalqining etnik shakllanishini o’rganishga, uning ko’p asrlik tarixiga murojaat qilishga, madaniy myerosi, an’ana va urf-odatlarni saqlab qolish va boshitishga harakat qilingan kishilar ayovsiz tahqib qilindi. Har qanday xalqning etnik tarixi unga byerilgan nomga nisbatan qadimiydir. SHunga ko’ra, o’zbyek xalqi va uning kyelib chiqishi tarixi ham nomiga nisbatan qadimiydir. “O’zbyek” etnonimi XIV-XV asrlarda arab va fors-tojik tillarida bitilgan tarixiy asarlarda, aniqrog’i Hamidulloh Kazviniy (1281-1350), Nosiriddin ibn al-Furat (1334-1404), Al-Asadiy (1377-1447), Nizomiddin SHomiy (XV asr), Abdurazzoq Samarqandiy (1413-1482), Xondamir (1475-1535) va boshqalar asarlarida uchraydi. XV asr boshlarida Dashti Qipchoqning sharqiy qismida, ya’ni Orol va 114
Kaspiydan to G’arbiy Sibirning SHimoliy hududlarigacha, Itil (Volga) va YOyiq (O’ral) daryolarining SHarqiy sohilaridan Balxash ko’li va CHu vohasigacha bo’lgan yerlarda istiqomat qilgan turk – mug’ul qabilalari ham shu nom bilan atalgan. Ayrim tarixchi olimlar (P.P.Ivanov, A.YU.YAkubovskiy, CHaplichka, Xilda Xukam) “o’zbyek” etnonimini Oltin O’rda xoni O’zbyekxon (1312-1342) ning nomi bilan bog’lab, o’sha qabilalar (burkut, qiyot, qushchi, iyjon, qo’ng’irot, uyshun (usun) utarchi, nayman, jot, chimboy, koflik, kyenyegas, do’rmon, qurlonut, tuboyi, mang’it, nukuz (nukus), tangut, uyg’ur, xitoy (qora xitoy), toymas, echki, tuman-ming va boshqalar. SHu vaqtdan boshlab “o’zbyeklar” dyeb, ular ko’chib yurgan mamlakat esa “mamlakati o’zbyek” dyeb ataladi, dyeydilar. V.V.Grigor’yev va A.A.Syemyenovlar yuqorida qayd etilgan “o’zbyeklar” Oq O’rda (Dashti Qipchoqning sharqiy qismi)da ko’chib yurgan turk-mug’ul qabilalariga taalluqli, O’zbyekxon hokimiyati esa Oltin O’rda (YOyiq) va Itil (Volga) ning G’arbiy tarafidagi yerlarda joriy bo’lgan, dyegan fikrni bildiradi. Boshqa bir guruh olimlar (X.Vambyeri, G.Xovors, M.Pyellio)ning gaplariga qaraganda Dashti Qipchoqda ko’chib yurgan turk-mug’ul qabilalarining bir qismi o’zlarini erkin tutganliklari sababli shu nom (o’zbyek, ya’ni o’z-o’ziga byek) bilan atalgan. Taniqli tarixchi olim M.Vahobovning yozishicha, “o’zbyek” so’zining lug’aviy ma’nosi “o’zbyek”ni ifoda qilsa ham, ammo tarixda bu so’z qabila nomi edimi yoki faqat atoqli ismgina edimi, bizga noma’lum. Tilshunos olim X.Doniyorov ham “o’zbyek” so’zining lug’aviy ma’nosi “o’zi byek”, “o’zimizning byek”, “o’ziga mustaqil – o’zi xon” dyegan ma’nolarni anglatishini qayd qiladi. YAna ba’zi bir manbalarda “o’zbyek” so’zi “yengilmas-qaysar”, “shyer”, ma’nolarini, hatto “xudo” so’zi bilan bog’liq ma’nolarni bildiradi, dyegan fikrlar ham bor. Lyekin ularning barchasi ilmiy tahlil qilinmagan. SHuni eslatish zarurki, Jizzaxning “o’zbyek” qishlog’ida yashovchi aholi, biz – o’zbyeklar urug’idan dyeb hisoblaydi. Alishyer Navoiy “Saddi Iskandariy”da “o’zbyek” so’zini urug’ yoki qabila nomi sifatida talqin qiladi. Mahmud Qoshg’ariy asarida barcha o’zbyek urug’lari ko’rsatilmagan, yuqorida qayd qilinganidan unda asosiylaridan 20 tasini eslatadi, xolos. Tarixiy manbalarda, jumladan, “Qitmir” va “Nasabnoma” kabi qo’lyozma risolalarda ularning ro’yxati byerilgan. Profyessor X.Doniyorovning “O’zbyek xalqining shajara va shyevalari” kitobida 92 o’zbyek urug’idan bittasining nomi (“Boyonuti nusxasi”da) o’zbyek, dyeb ko’rsatish bilan birga, o’zbyek xalqi dialyektik va shyevalarida o’zbyek urug’larining ro’yxati 300 dan ortiq, dyeb qayd qiladi. XII-XIV asr yozma adabiyotlarida “o’zbyek” atamasi yuqorida qayd etilganidyek ham urug’, ham qabila yoki elat nomi sifatida kyeng qo’llanilgan edi. bu fikrni XIV asr tarixchisi Rashiddining “Jomye’-at-tavorix” asarida, XIV-XVII asrlarda ijod etgan shoirlar Atoiy, Lutfiy, Turdiy kabi ijodkorlarda ham uchratish mumkin. Ko’rinadiki, “o’zbyek” so’zining lug’aviy ma’nosida aytarlik darajadagi chalkashliklar yo’q. Faqat “o’zbyek” so’zining ayrim tarixiy davrlarda yoki guruhlari talaffuzlarida “o’zbyek”, dyeb atalish hodisasi uchraydiki, bu o’rinda “o’zbyek” so’zining lug’aviy ma’nosi o’zgargani yo’q. Unga sharqona o’ziga xos stilistik noziklik byerib aytilgan xolos. Bu borada A.Navoiyning mazkur so’zni “o’zbyekim” dyeb g’urur va myehr tilga olishining o’zi kifoya. “O’zbyek” so’zi bilan bog’liq asosiy noaniqlik, bu so’zning kyelib chiqishini, qachondan boshlab xalq (etnos) ma’nosini anglatishligini va O’rta Osiyoda qachondan byeri qo’llanilganligini tushuntirish sohasida ko’proq uchraydi. Kyeyingi paytda chop etilayotgan ayrim adabiyotlarda, sodir bo’layotgan gazyeta va jurnallardagi maqolalarda “o’zbyek” nomi bilan tanilib kyelgan qavmlarni go’yo O’rta Osiyoda, xususan O’zbyekistonda qadimdan yashab kyelmagan va shuning uchun ular O’zbyekistonning qadimgi madaniyatining yaratilishiga hissa qo’shgan emas, o’zbyeklarning Samarqand va Buxoroda yaratilgan byebaho boyliklarga hyech qanday aloqasi yo’q dyegan o’ta noto’g’ri safsatalar tarqatilmoqda. Bunga misol tariqasida 1989 yili sobiq Sovyet ittifoqi tyelyeko’rsatuvining “Vzglyad” (“Nigoh”) dasturi vaqtida jurnalist Borovikning ana shunday asosiz chiqishini ko’rsatish mumkin. Aslida shunday noto’g’ri da’volar taniqli rus tarixchisi A.YU.YAkubovskiyning 1941 yilda yozilgan “O’zbyek xalqining kyelib chiqishi masalasiga doir” dyegan kitobchasidan boshlangandi. U shunday dyeb yozadi: “Biror xalqning shakllanish sharoitini uning nomlanish tarixidan farqlay bilish kyerak. “O’zbyek” nomining o’zi faqat XIV asrdagina kyelib chiqqan… Ko’chmanchi 115
o’zbyeklar hozirgi O’zbyekistonning hamma hududlarida bo’lmaganida ham har holda uning asosiy qismida turkiy tilda gaplashuvchi, ya’ni turk va turklashgan zich aholiga to’g’ri kyeldilar… ushbu turkiy tilli aholiga faqat uning oxirgi qismi sifatidagina qo’shilib, unga o’zlarining nomlarinigina byerdilar, xolos”. Achinarlisi shuki, A.YU.YAkubovskiyning bu noilmiy qarashi kyeyinchalik qator olimlarimiz tomonidan qaytarilib, oktyabr to’ntarishiga qadar “o’zbyek” nomi bilan faqatgina Sirdaryo bo’ylaridagi “mamlakati - O’zbakiya” “Dashti Qipchoq” dyeb ataluvchi davlat hududlaridagi aholi bog’liq, u davrda Movarounnahr xalqi turk-tojiklardan iborat bo’lgan, bu o’lkada “o’zbyek” atamasi XVI asr boshidan, ya’ni SHaybonixon istilosidan kyeyingina paydo bo’ldi, oktyabrgacha o’zbyek xalqi mavjud bo’lsa-da, o’zbyek millati bo’lmagan va u sotsialistik millat sifatida ikkinchi jahon urushi arafasidagina, ya’ni SHo’rolar davrida shakllandi, dyegan noto’g’ri fikrlar bildirildi. Endi ko’p yillar davomida sobiq ittifoq fanida millatga shovinstik, sinfiy va empirik yondashuvlarning ustunlik qilganini ochiq aytishmiz zarur. Sinfiy yondashuvga ko’ra millat faqat kapitalizm paydo bo’lgandan so’ng paydo bo’ladi. Empirik yondashuvga binoan millat tashqi byelgilar bilangina ta’riflanib: 1) iqtisodiy; 2) til; 3) hududiy; 4) ijtimoiy –psixologik, madaniy birlikka ega bo’lgan tarixan shakllangan jamoa sifatida qaraladi. Ammo, ijtimoiy hayot shuni ko’rsatdiki, millat chuqur, qadimdan boshlanadigan tarixiy ildizlarga ega va uni tashqi ko’rsatkichlar bilangina byelgilash noto’g’ridir. SHu borada, fikrimizcha, milliy masalaga Oykumyenik yondashuv haqiqatga yaqinroqdir. Ushbu yondashuvda millat mohiyati uninng atrofidagi aloqadorlikda mavjud bo’lgan millatlar tizimi bilan, ya’ni Oykumyenasi tarkibida bo’lgan millatlararo munosabatlar majmui bilan byelgilanadi. Dyemak, xalqning millat darajasiga ko’tarilishi ham Oykumyena shakllanishi bilan chambarchas bog’liqdir. Haqiqatda, hozirgi o’zbyek millatining asosini tashkil qilgan yerli aholi qadim-qadimdan doimo o’z tyevarak-atrofidagi davlatlar va xalqlar bilan o’zaro aloqada bo’lgan, ular bir-birlarining etnik shakllanishida ham ma’lum darajadagi ta’sirlarini o’tkazganlar. Ayniqsa, o’zbyek xalqi shakllanishida ishtirok qilgan turli turkiy qavmlardan uchtasini alohida qayd etish zarur: 1) qorluq- chigil (turk-barloslar ham shunga kiradi); 2) qipchoq (ular qadimdan “o’zbyek” nomi bilan atalib kyelingan); 3) o’g’iz (bular ham qisman “o’zbyek” nomi bilan yoki “o’g’uz”, “xorazmlik”, “urganchi” dyegan nomlar bilan atalib kyelingan). Mazkur uchta komponyentda (qismdan) qorluq- chigil va o’g’uzlarning hozirgi O’zbyekiston hududida qadimdan yashab kyelayotganligi haqida adabiyotlarda aytarli darajada e’tirozlar yo’q. Lyekin, qipchoqlarning bu hududda yashashini SHaybonixon istilosi davri bilan bog’lash ayrim muammolarni kyeltirib chiqarmoqda. Aslini olganda, turklarning qipchoq-o’zbyeklar toifasi ham O’rta Osiyoda, O’zbyekistonda juda- juda qadimdan yashagan. SHunga ko’ra “o’zbyek” so’zi qo’llanilishi ham ayrim tarixchilar aytganidyek XVI asrdan, ya’ni SHayboniylar sulolasi hukmronligi davridan boshlangan emas. U so’z juda erta XI asrdan, hatto VIII asrlardan ma’lum. Masalan, XI asrda Suriyada yashagan arab tarixchisi Isoma ibn Munkizning “Ibratli kitob” dyegan asarida “o’zbyek” qavmiga mansub bo’lgan kishilar o’sha vaqtdayoq Arabistonda ancha mavqyega ega ekanligi ko’rsatilgan. Tilshunos olim, profyessor Hamdam Byerdiyorovning yozishicha: “XI asrda yashagan arab sayyohi YOqut o’zining sayohatnomasida Movarounnahrda va Xorazmda “o’zbyek” nomi bilan yashagan qavmlarni uchratgan”. XI asrda yashagan M.Qoshg’ariyning “Turk so’zlari lug’ati”da “o’zbyek” so’zi uchratilmasada, lyekin uning zamonida “o’zbyek” so’zi mavjud dyegan xulosani chiqarish mumkin. Dyemak, “o’zbyek” so’zi kishi nomi sifatida ham, elu-qavm sifatida ham yuqorida qayd etilgan manbalarning guvohlik byerishicha XI asrda yuzaga kyelgan. Tarixchi olimlar M.Ermatov va R.Agyeyevalarning fikricha, “o’zbyek” dyegan nomi O’rta Osiyoda ilgaridan yashagan “o’z” lar va “oz” lar ataluvchi qabilalar nomidan kyelib chiqqan. Profyessor X.Doniyorov ham “o’zbyek”, “o’zgan”, “o’zkyent” kabi so’zlar yasalishidagi umumiylikdan kyelib chiqqan, bu atamalarning o’zaro bog’liqligini ko’rsatgan. To’g’ri, u kishi “o’zbyek” so’zi “o’z” qabilalari nomidan kyelib chiqqanligini aniq aytmagan. Lyekin XIII asr o’rtalarigacha Sirdaryo o’rta oqimlarida mavjud bo’lgan Ishqi-O’zkyent va Kirgi-O’zkyent qo’rg’onlarida hamda ilk o’rta asrlarda ham Farg’ona vodiysidagi Uzgan shahrida “o’z” qabilalariga mansub kishilarning yashaganligiga qarab, “o’zbyek” atamasi “o’z” etnosi bilan bog’liq, dyegan xulosaga kyelishi mumkin. SHarqshunos olim L.N.Yeftaxonov “Yenisyey qirg’izlarining arxeologik yodgorliklari” nomli 116
asarida “o’z” so’zi to’g’risida fikr bildirib, bu so’z qadimgi elat (xalq) nomini ataganligini aytadi. Uning fikricha, qadimgi Yenisyey daryosi bo’yida “o’z” nomi bilan atalgan xalq yashagan ekan, ya’ni “o’z” so’zi etnomidir. SHarqshunos olimlar V.Radlov va S.Ye.Malovlar ham Urxun va Yenisyey yodgorliklari bo’yicha yozgan ishlarida “o’z” atamasi va shu so’z bilan atalib kyelingan davlatning, byeklik, xonlik va sultonlikning nomi ifodalangan, dyeb ko’rsatadilar. Dyemak, “o’z” so’zi xalqning nomi “byek”, “o’z” nomidagi xalqning byekligi yoki sultonligidir. Ma’lumotlarga ko’ra, G’arbiy Turk hoqonligidagi 50 ga yaqin qabilalar O’rta Osiyo xalqlari tarkibiga singishgan. Ular orasida VI-VIII asrlarda Turk va Turkash xoqonliklari tarkibida bo’lgan “o’z” dyeb nomlangan yirik turkiyzabon qabila ham bo’lgan. VIII asrning 60-yillarida CHu va Il daryolari havzalari qarluqlar tomonidan egallanishi munosabati bilan “o’z” larning bir qismi Sirdaryo sohillariga, Orol dyengizining shimoliy-g’arbidagi yerlarga, Farg’ona vodiysining shimolidagi tog’li hududlariga o’rnashganlar. Kyeyinchalik ular Nurota tog’lari atrofida, Qarshi cho’lida, Zarofshon sohilida va Tojikistonning laqay o’zbyeklari egallagan hududlarida yashaganliklari ma’lum. Dyemak, “o’zbyek” atamasining “o’z” turkiy qabilasining nomi bilan bog’liqligidan kyelib chiqilib, bu nom O’zbyekiston hududida VIII asrdan, hatto undan oldinroq ham ma’lum edi dyeyish mumkin. Movarounnahrda “o’zbyek” nomi bilan yashab kyelgan qavmlarning katta mavqyeyga ega bo’lganligini va ular nufuzli toifa vakillari dyeb hisoblaganligini Alishyer Navoiyning quyidagi misralardan bilish mumkin: SHohu toju xil’tyekim, myen tomosha qilgali, O’zbakim, boshida qalpoq, egnida shirdogi bas.
Movarounnahrda “o’zbyek” atamasi qo’llanilgan, “o’zbyek” dyegan qavmlar yashagan va ular o’zlarining yuqori mavqyeyga ega bo’lganliklari sababli shu hududda yashaydigan barcha xalqlarning umumlashma nomi bo’lib xizmat qilgan. Dyemak, turkiylar hozirgi o’zbyek xalqining etnik shakllanishidagina emas, balkim uning nomlanishida ham ishtirok qilgan. Bunday tajribani jahon xalqlari tarixida ham uchratish mumkin. Misol tariqasida dunyoning e’tiborli xalqlaridan ba’zilarining inglizlar, frantsuzlar, ruslarning kyelib chiqishiga va ularning nomlanishiga murojaat qilaylik. Inglizlarning xalq bo’lib shakllanishga Britaniya orollarida milodgacha birinchi ming yillikda istiqomat qilgan gall va britt qabilalari ishtirok etgan. Milodning V-VI asrlarida bu yerga Yevropa qit’asidan angl, saks, yut, va boshqa gyerman qabilalari ko’chib o’tadilar. SHu vaqtdan, ya’ni VI asrdan boshlab Britaniya orollarida ko’chib yurgan barcha qabilalar umumiy nomi – angllar (inglizlar) nomi bilan atala boshladi.
Frantsiyaning milodgacha birinchi ming yillik o’rtalarida xalqi gallar dyeb ataladi. V asrda bu mamlakatga ham gyerman qabilalari: vyeyetgatlar, burgundlar va franklar ko’chib kyeladilar. Frantsuzlar o’z nomini o’sha franklardan olishdi. Ruslarga kyelsak, ularning rus xalqi nomini olishi milodning IX-XIII asrlargacha to’g’ri kyeladi. Bundan avval ular turli nomlar: vyatichi, krivichi va hokazo nomlar bilan atalgan. Rus nomini ularga Dnyepr o’rta oqimlaridan ko’chib yurgan rodiy (ross, rus) qabilalari byergan. O’zbyeklarning kyelib chiqishi ham shunday, lyekin bizning tariximiz juda uzoq o’tmishga ega. YAna o’zbyek xalqining nomlanishi bilan bo’lgan holatga e’tibor byerishimiz o’rinli. Ba’zi manbalarda, xususan, XIX asrdan O’zbyekistonning shahar aholisi, ya’ni Zarafshon, Farg’ona, Qashqadaryo, Surxandaryo, Toshkyent, Xorazm kabi yerlarida yashovchi,umuman O’rta Osiyo shahar aholisiga nisbatan “sart” atamasi qo’llanilgan. Hatto ko’pgina adabiyotlarda bu atamani butun o’zbyeklarga, mahalliy xalqqa yevropaliklar tomonidan byerilgan nom sifatida ishlatiladi. Rusiya bosqinchilari mahalliy xalqni myensimay, kamsitib va haqoratlab, “sart”, “tuzyemyets” atamasini ishlatganlar. Aslida bu atamaning o’zi turkiy so’zga aloqasi yo’q. “Sart” so’zi qadimgi hind va fors tillariga xos bo’lib “sartavan” yoki “sarbon” so’zining qisgarganidir. Lug’aviy ma’nosi karvonni boshlab boruvchi, yoki sar (forscha-bosh), sor (forscha) – tuya, sarbon – tuya yetaklovchi dyegan ma’noni bildiradi. M.Qoshg’ariy “sart” so’zini “savdogar” dyeb ko’rsatadi. YAna “sart” dyeyilganida o’troq, dyehqonchilik, bog’dorchilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanuvchi aholi tushinilgan. “Sart” so’zining ma’nosi turli davrlarda turlicha bo’lgan. Arab manbalarida “sart” dyeyilganida
117
Movarounnahrdagi barcha musulmonlar tushunilgan. Mo’g’ullar Xorazmshohlar davlatidagi barcha fuqarolarni “sart” dyeb ataganlar”. Navoiy zamonida barcha tojiklarni “sart” dyeb atash odat bo’lgan. Aslida, “sart” so’zi etnik nom bo’lmagan. Bu nom aholining kasb-koriga qarab farqlovchi ibora bo’lganligi uchun elat nomini anglata olmas edi. SHu sababli “o’zbyek” atamasi kyeng xalq ommasi ichiga kirib borishi bilan “sart”” so’zi istye’moldan chiqib kyetdi. SHunday qilib, o’zbyek xalqining etnik shakllanishi uzoq davom etnik murakkab jarayondir. SHunga ko’ra o’zbyek xalqining asosini hozirgi O’zbyekiston hududida bir nyecha ming yillar davomida yashab kyelgan mahalliy saklar, massagyetlar, sug’dlar, baxtarlar, xorazmiylar, qang’lar va dovonliklar tashkil qilgan. Turli davrlarda uzoq va yaqindan, tyevarak-atrofdan kyelgan qabilalar, elatlar va xalqlar vakillari davr o’tishi bilan yerli aholiga ma’lum darajada o’z ta’sirini o’tkazgan. O’zbyek xalqi etnik shakllanishi jarayonining barcha bosqichlarida mahalliy aholi tashqaridan kyelganlarga nisbatan son jihatidan ustun bo’lgan. SHu bois antropologik nuqtai- nazardan mahalliy aholining etnik qiyofasini va tashqi ko’rinishini tubdan o’zgartira olmadi. Yerli xalqning “qoni”, ya’ni gyenyetikasi aytarli o’zgarmadi va qadimiy ajdodlarimizga xos antropologik xususiyatlar hozirgacha saqlanib qoldi. Amudaryo va Sirdaryo orlig’ida, uning atrofida yashagan xalqlar kyeyingi 2,5-3 ming yil davomida mintaqamiz mustaqilligi va barqarorligi iqtisodiy va madaniy rivojlanish ta’minlangan davrida bir nyecha bor tarixda ilg’or millat darajasigacha ko’tarilgan. Bu millatlarning o’z davriga mos tili, hududiy chyegaralari, diniy e’tiqodi, urf-odatlari, siyosiy tuzumi va iqtisodiy hayoti bo’lgan. Lyekin ularning barchasi xalqning o’tmishdoshlari, ajdodlari edi. O’zbyek xalqining uzoq davrda bosib o’tgan yo’lini va jahon tarixidagi syezilarli o’rnini xaraktyerlab, taniqli adib CHingiz Aytmatov o’zining “CHo’qqida qolgan ovchining ohi-zori” kitobida quyidagilarni ta’kidlaydi: “O’rta Osiyoda istiqomat qiladigan va O’zbyekiston atrofida birlashgan xalqning ko’p asrlik tarixi bor. Bu xalq o’zini o’zbyeklar dyeb ataydi: uzoq davom etgan mashaqqatli yo’lni bosib o’tgan, yuksak taraqqiyot cho’qqisiga ko’tariladi. Bu muborak yurt g’alaba nashidasini ham suradi, mag’lubiyat alamini ham tortadi. Lyekin, doimo birlikni asrab qoladi, boshqa ko’pchilik xalqlarning uyg’onishga, taraqqiyotiga asos yaratib byeradi. Bu yurtning har bir qarichi o’ziga xos g’aroyib tarixga ega. Dunyoga myehnatkash dyehqonlari bilan tanilgan o’zbyeklar nihoyatda qudratli xalq, uning Alishyer Navoiy kabi daho shoirlari, Mirzo Ulug’byek kabi daho olimlari insoniyat madaniyatiga munosib ulush qo’shganlar”.
|
ma'muriyatiga murojaat qiling