Allergik kasalliklar bilan kasallangan bolalarda oziq-ovqat mahsulotlarining sensibilizatsiya xususiyatlarini gigiyenik asoslash

Romagnani et al (1983) tomonidan aniqlanishicha, allergik kasalliklar bilan kasallangan bemorlar V- limfotsitlari in vitro sharoitda ham IgE ajratadi, sog‘lom odamlarda esa ajralmaydi. Shu bilan birga allergik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar T- limfotsitlari cho‘kma kulturalari sog‘lom shaxslar va bemorlar limfotsitlarining Ig Ye sekretsiyasini oshiradi. Demak, allergik kasalliklar bilan kasallangan bemorlar T- limfotsitlari V- limfotsitlar tomonidan IgE ishlab chikarilishini stimullovchi xelper omilni ishlab chiqaradi degan fikr tug‘iladi.
Immunologiyadagi "yuqori sezuvchanlik" atamasi organizmga kirgan antigenga tananing yetarli darajada kuchli reaktsiyasi, uning normal faoliyati va gomeostazini sezilarli darajada buzadi va ba’zi hollarda hayot uchun xavfli. Hozirda yuqori sezuvchanlik turlarining 5 tasi aniqlangan. Yuqori sezuvchanlikning I-III va V turlariga gumoral immunitet vositachilik qiladi va tezkor turdagi yuqori sezuvchanlik deyiladi. Yuqori sezuvchanlik IV turiga T hujayralari vositachilik qiladi va yuqori sezuvchanlik kechiktirilgan turi deb ataladi. Tezkor turdagi yuqori sezuvchanlik 20-30 daqiqa ichida rivojlanadi. Yuqori sezuvchanlik kechiktirilgan turi sekin, 5-6 soat va undan ko‘proq vaqt o‘tgach rivojlanadi. Psevdo-allergik reaktsiyalar jismoniy omillar tomonidan qo‘zg‘atilgan, masalan, haroratning o‘tkir o‘zgarishi natijasida, insolyatsiyaning kuchayishi, ba’zi membranani beqarorlashtiruvchi komponentlarni yutish, semiz hujayra membranalarining beqarorligi tufayli semiz hujayralar destabillashuvi yuzaga keladi [84].
BirinchiI turdagi, ya’ni tezkor turdagi yuqori sezuvchanlik anafilaktik deb ataladi va E sinfidagi immunoglobulinlar (IgE) vositachilik qiladi. Tezkor turdagi yuqori sezuvchanlik I turi patogenezida immunologik, biokimyoviy va patofiziologik bosqichlari mavjud. Immunologik bosqich tanaga oz miqdorda allergen birinchi ta’sir qilishi bilan boshlanadi. Allergen ichiga kirib borganidan keyin tananing ichki muhitida "sensibilizatsiya" jarayoni boshlanadi, allergen oqsillariga xos IgE antitanalarini ishlab chiqaruvchi B hujayralarining ko‘rinishida ifodalangan. Biroq, allergen sifatida deyarli har doim zararsiz protein molekulasi harakat qiladi [114].
Qon oqimida aylanib yurgan IgE semiz hujayralarda, bezli shakllanishlarda, silliq mushak elementlarida to‘planadi. Ushbu tuzilmalarda Fc-fragment retseptorlari mavjud. Sensibilizatsiya darajasi, IgE ishlab chiqarish darajasi ko‘p jihatdan allergik reaktsiya tezligi va zo‘ravonligini tartibga soluvchi T-supressorlarning funktsiyasi va soniga bog‘liq. Reaksiyaning patologik bosqichi. Allergiya reaktsiyasining rivojlanishini tom ma’noda immunologikdan patokimyoviy fazaga o‘tish sifatida tushunish mumkin emas, chunki ular bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Immunologik bosqichda turli xillarning ishtiroki - makrofaglari tomonidan chiqarilishi immunotsitokinlar kaskadlari (biologik faol moddalar) - IL-1 va Th2-IL-4, IL-5, IL-6 (IgE sekretsiya induktorlari). Reagin tipidagi reaksiyaning patokimyoviy fazasining rivojlanishi bilan asosiy o‘rin granulalarda to‘plangan mediatorlarning keng to‘plamini o‘z ichiga olgan mast hujayra - bazofilning to‘qima shakliga tegishli. Semiz hujayralar tomirlar atrofidagi biriktiruvchi to‘qimada, ichak vorsinkalari, soch follikulalarida to‘plangan. Ca ionlari semiz hujayralarining faollashishi - degranulyatsiyasi bilan shug‘ullanadi, bu esa esterazaga aylanadigan endomembrana proyesterazani rag‘batlantiradi. Reaksiyaning patofiziologik bosqichi (kapilyaropatiya, shish sindromi, zarbada hujayra infiltratlarining shakllanishi organ) rinokonjunktival sindrom, laringotraxeit, atopik dermatit, bronxial astma, anafilaktik shok, oziq-ovqat allergiyasi, ürtiker, Kvinke shishi bilan namoyon bo‘lishi mumkin [7].
So‘nggi yillarda yuqumli agentlarning (viruslar herpes simplex, mikoplazma) allergic jarayondagi roli, shu bilan birga, ularning mikrobial toksinlar IgE ning yuqori ishlab chiqarilishiga yordam berishi va shu bilan bemorning tanasining giperergiklikka tayyorligini oshirishi taxmin qilinadi [95, 109, 123].
Bu xildagi o‘zgarishlarda genetik moyillik bo‘ladi. Bir necha genetik omillar IgE sintezini va uning allergenga javobini boshqaradi. IgE sintezining past darajada bo‘lish holati dominant tip bo‘yicha yuqori darajada nasldan naslga o‘tadi (Marsh et al 1980). «Ovqat allergiyasi» tushunchasi turli olimlar tomonidan turlicha tahlil qilinadi: «Ovqat allergiyasi» tushunchasi deganda immun bog‘liq ovqatni ko‘tara olmaslik holati deb qaralsa, A.M.Nogaller ovqat antigenlari va ovqat antitanalari orasidagi reaksiyalar bilan organizmning oziq- ovqat mahsulotlariga nisbatan sezuvchanligining barcha klinik ko‘rinishlarini OA deb tushunadi. Goldshteyn va Xayner esa ma’lum oziq-ovqat mahsulotlari iste’molidan keyin klinik simshomlar qayta yuzaga kelishi va boshqa allergik kasalliklarda rol uynovchi immunologik reaksiyalar aniqlanishi yuz beradigan qolatga OA deb ta’rif beradilar. OA deganda bolada immunologik mexanizmlar yoki biologik aktiv moddalar liberatsiyasiga boliq oziq-ovqat mahsulotlariga nisbatan sezuvchanlikning klinik yoki laborator belgilarining aniqlanishi tushuniladi. Agar anamnezni yig‘ish jarayonida bemorda IgE vositachiligida oziq-ovqatga allergiya bor degan taxmin mavjud bo‘lsa, keyingi qadam buni isbotlashdir. Oziq-ovqat antigenlariga xos IgE qonda ularning kontsentratsiyasini aniqlash uchun testlar yoki teri testlari yordamida aniqlanishi mumkin [82].
Odatda oziq-ovqatlar sezuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lmagan birikmalarga (aminokislotalar va boshqa antijenik bo‘lmagan tuzilmalar) bo‘linadi va ichak devori hazm bo‘lmaydigan moddalarni o‘tkazmaydi. Muayyan sharoitlarda sezgirlashtiruvchi faollikka ega yoki psevdo-allergik reaktsiyalarni keltirib chiqarish qobiliyati bo‘lishi mumkin bo‘lgan mahsulotlar mavjud. Tartibsiz ovqatlanish, kamdan-kam yoki tez-tez ovqatlanish oshqozon sekretsiyasining buzilishiga, gastritning rivojlanishiga, shilimshiqning yuqori sekretsiyasiga va oziq-ovqat allergiyasining shakllanishiga olib keladigan boshqa kasalliklarga olib keladi [74].
A.D.Ado bergan ta’rif bo‘yicha antigen yoki antigen bo‘lmagan, allergiya chaqirish xususiyatiga ega moddalar allergenlar deyiladi. Oziq- ovqat allergenlari tabiiy va antropogen allergenlar orasida oralgщ guruqni tashkil k,iladi, chunki mahsulotlarning kup qismini tabiiy xom-ashyodan tayyorlanadi. Bu guruqning asosiy allergenlariga: sigir suti, tovut; tuxumi, baliq, sitrus mevalar, shokolad kiradi. Oziq-ovqat mahsulotlarining allergenlik xususiyatlari ularning kimyoviy tuzilishiga va tarkibidagi oqsil konsentratsiyasiga bog‘liq. Kimyoviy moddalarning xilma-xilligi orasida, mahsulotlarni olgandan keyin uni qayta ishlash jarayonida oziq-ovqat xom ashyosi tarkibiga kiradigan va shakllanadigan mavjud yuqori alergenik xususiyatlariga ega moddalar ovqat allergiyasi patologiyasini keltirib chiqaradi, ovqat allergiyalari bilan xarakterlanadigan yuqori sezuvchanlik reaktsiyasi salbiy va takrorlanadigan reaktsiyalarning eng keng tarqalgan turi immunoglobulin E (IgE) bilan bog‘liq [31].
I.M.Voronsov esa (1983) immunologik mexanizmlar yoki biologik faol moddalar liberatsiyasiga bog‘liq oziq-ovqat mahsulotlariga yuqori sezuvchanlik holatining klinik yoki laborator belgilarini aniqlash OA ta’rifiga mos keladi degan fikr bildiradi. Ovqat hazm qilish traktining funktsional buzilishlari sindromi bo‘lgan bolalarni davolash algoritmi (kolika, regurgitatsiya, diareya, ich qotishi) oziq-ovqat allergiyasining oshqozon-ichak shaklini istisno qilishni ta’minlaydi. Shuning uchun, hatto ushbu patologiyaning minimal ehtimoli terapevtik va diagnostik maqsadlarda agar bola emizikli bo‘lsa, sigir oqsilini o‘z ichiga olgan har qanday mahsulotlar sut (sut, sut mahsulotlari, tvorog, pishloq, mol go‘shti va boshqalar)ni onaning ratsionidan chiqarib tashlashni talab qiladi; yoki bolani sun’iy ravishda o‘tkazish - holatning og‘irligiga qarab, sut oqsilining chuqur gidroliziga asoslangan terapevtik aralashma yoki aminokislotalar aralashmasi bilan oziqlantirish. Yosh bolalarda oshqozon-ichak traktining funktsional buzilishlari turli sabablarga ega [12, 15, 16, 29, 32, 45, 65, 96].
Genetik omillar, homiladorlikning borishi va tug‘ish, oziqlantirish ichak mikrobiotasining tarkibiga ta’sir qiladi. Strukturaviy o‘zgarishlar mikrobiota, opportunistik mikroorganizmlarning ustunligi bilan, qodir faqat ichak-miya o‘qining normal ishlashini buzadi [5-10], balki atopik fenotip shakllanishiga hissa qo‘shadi [13, 14, 15, 16, 17, 19, 30, 93].
O’tgan o‘n yilliklar davomida rivojlangan mamlakatlarda oziq-ovqat mahsulotlariga allergiyalar ko‘paydi va rivojlana boshladi. U bog‘langan oziq-ovqat sifatining pasayishi va tabiiy ovqatlar arzon analoglari bilan almashtirilishi sababli kelib chiqdi [117]. OA keng tarqalgan kasalliklardan biri bo‘lib, dunyoning turli mamlakatlarida uning ortib borishini ekologik vaziyatning yomonlashuvi, turli oziq —ovqat qo‘shimchalaridan keng foydalanish, ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari sonining ortishi, ko‘krak yoshdagi bolalarning sun’iy boqish usuli ko‘payayotgani bilan izohlanadi [39].
Epidemiologik va eksperimental tadqiqotlarga ko‘ra, barcha kasalliklarning paydo bo‘lishida ba’zi atrof-muhit omillaridan kelib chiqqan haddan tashqari kuchli va uzoq davom etadigan stress reaktsiyasi muhim, ba’zan esa hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) ma’lumotlariga ko‘ra, salomatlik jismoniy, ruhiy va ijtimoiy farovonlik holati bo‘lib, nafaqat kasallik yoki nogironlikning yo‘qligidir. Inson salomatligi darajasi 50-60% yashash sharoitlariga bog‘liq, 20% irsiyatga, 20% atrof-muhit va ekologiyaga, 10% tibbiy yordamga bog‘liq. Keyingi o‘n yillikda atrof — muhitning antroponoz zararlanishi geometrik progressiya bo‘yicha oshib bormoqda va uning oqibatida ekologik muhitdagi o‘zgarishlar hamon muammoligicha qolib kelmoqda.Eng kup uchrovchi va muhim ekolgik kasalliklarga nafas a’zolarining surunkali nospetsifik kasalliklari, reproduktiv funksiya va chapaloiyvap kasalliklari, allergik hamda autoimmun xastaliklar, usmalar, qon va yurak-qon tomir kasalliklari, kasb kasalliklari misol bo‘ladi [73].
Suv yoki tuproq zararlanishiga nisbatan atmosfera havosi zararlanishidan ko‘p kishilar xastalanadilar. Atrof muhit zaarlanishidan jabr ko‘rganlarni 100% deb hisoblaydigan bo‘lsak, masalan, Yaponiyada 80-yillarda pollyutantlardan 95,6%, suv havzalari suvi zararlanishidan esa 4,4% kishi kasallangan va ulardan 2,9 va 0,5% kishi vafot etgan [57].
OA ilk bolalik davrining eng ko‘p uchrovchi sensibilizatsiya turi hisoblanadi. Bolalar hayotining birinchi yilidagi allergodermatozlar va respirator allergozlarning ko‘p qismi u bilan bog‘liq sanaladi (EA ning vaqtida aniqlanmasligi va eliminatsion chora— tadbirlarning o‘z vaqtida o‘tkazilmasligi oqibatida bu kasallikning og‘ir surunkali shakllari kelib chiqadi. Maktabgacha tarbiya va maktab yoshidagi bolalarda OA yaqqolligi kamayadi va klinikasi boshqacha tus oladi. Teridagi o‘zgarishlar boshqa nishon —a’zo tanlanganini bildiradi. LOR — organlari, me’da— ichak trakti, buyraklar, asab sistemasi va boshqa a’zolarning surunkali qamda retsidivlanuvchi kasalliklari kelib chiqishiga va davom etishiga sabab bo‘lishi mumkin. Sababchi allergenlarni aniqlamaslik va ularni yo‘qotmaslik oqibatida bu kasalliklarni davolash samarasini kamaytiradi.