Amaliy mashgulot 3 Qandli diabet va glyukozaga turgunlikning buzilishi. Etiologiya, patogenez, tasnifi, klinikasi, tashxis qo`yish

QD klinik sinflariga quyidagilar kiradi: QD (ikki marotaba tekshirganda, 
kapillyar qonda glyukoza miqdorini 6,1 mmol'/l yoki 110 mg % ortiq yoki kun 
davomidagi Ovqatga bog`liq bo`lmagan ma`lum bir muddatsiz glyukozaning 
kapillyar qonda 11,0 mmol'/l dan yuqori, venoz qonda 10 mmol'/l ko`p bo`lishi, 
glyukozaga bo`lgan chidamlilikning buzilishi (semizlik yoki tana vaznini
me`yorida bo`lishi bilan), xomiladorlarda kuzatiladigan QD (faqat xomiladorlik 
davrida) va simptomatik diabet.
QD rivojlanishining ishonchli xavfi bo`lgan sinflar. Unga glyukozaga 
chidamlilik me`yorida bo`lgan, ammî QD rivojlanishiga olib keluvchi xavf omillari 
mavjud kishilar (semizlikka chalingan, nasliy moyilligi bo`lgan, ilgari glyukozaga 
chidamliligi buzilgan, xomiladorlik davrida QD aniqlangan va 4,0-4,5 kg vaznli 

---

bola tuqqan ayollar, Oshqozon osti bezi B-xujayralariga antitelalar aniqlangan) 
kiradi. 
Yuqoridagi sinflardan tashqari, JSST (1999) QDning etiologik kelib chiqishiga 
ko`ra quyidagi turlarini farqlashni tavsiya etadi. 
Glikemik o`zgarishlarning etiologik klassifikatsiyasi ( JSST, 1999 yil) 
1. 
Qandli diabetning 1-tipi (odatda mutlaq insulin etishmovchiligiga olib 
keladigan B-xujayralarning shikastlanishi): 
A. autoimmun; 
B. idiopatik; 
2. 
Qandli diabetning 2-tipi (nisbiy insulin etishmovchiligi bilan namoyon 
bo`luvchi insulinga turg`unlik xamda insulin sekretsiyasining buzilishi) 
3. 
Diabetning boshka spetsifik turlari: 
A. B-xujayralar retseptorlaridagi irsiy nuqsonlar;
B. insulin ta`sir qiluvchi xujayralar retseptorlaridagi irsiy nu?qonlar; 
V. Me`da osti bezi endokrin qismi kasalliklari; 
G. Endokrinopatiyalar (akromegaliya, gigantizm, Itsenko-Kushinga va boshqalar); 
D. Dorilar va kimyoviy moddalar ta`sirida kelib chiqqan diabet; 
E. Infektsiyalar; 
J. Immunitet buzilishi oqibatida kuzatiladigan sindromlardagi ikkilamchi diabet; 
Z. Ba`zan diabet bilan birga kuzatiladigan irsiy sindromlar; 
4. 
Gestatsion Qandli diabet 
UASH faoliyatida QD 1 va 2 tiplari ko`p uchrashi sababli quyida biz ularga 
batafsil to`xtalib o`tamiz.
QD 1 tipi aksariyat xollarda 12-14 yoshlarda uchraydi (30 yoshgacha ko`proq 
uchrasa xam, ba`zan chaqaloqlar va qariyalarda aniqlanadi) va deyarli barcha 
xollarda nasliy moyilligi bo`lgan kishilarda rivojlanadi. Bemorlar qonida B-
xujayralarga antitelalar aniqlanib, organizmdagi immun o`zgarishlað ularning 
o`limiga sabab bo`ladi. Bu jarayon insulin ishlab chiqarilishining keskin 

---

kamayishiga (90% B-xujayralar faoliyati to`xtagandan so`ng) va uning
mutloq etishmovchiligiga olib keladi. SHuning uchun u insulinga bog`liq QD 
(IBQD) xam deb ataladi. Yuqoridagi o`zgarishlar natijasida bemor organizmida 
glyukoza parchalanishi keskin kamayib, Oshqozon osti bezida insulinga qarshi 
kontrinsulyar gormonlar sintezining kompensator oshishi kuzatiladi. So`nggi 
gormon jigarda oqsillar katabolizmini kuchaytiradi va natijada aminokislotalardan 
glyukoza xosil bo`lishi ko`payadi. Bir va?tning o`zida insulinga qarshi gormonlar 
yog` to`?qimasida lipolizni jadallashtiradi va oqibatda qon zardobida yog` 
kislotalari oshib ketadi. Ulardan jigarda keton tanachalari xosil bo`ladi, yog` 
to`qimasida esa yog` miqdori kamayib boradi. O`z navbatida qon tarkibida keskin 
kamayib ketgan insulin rivojlanib boruvchi glyukoneogenez, lipoliz va ketogenezni 
to`xtata olmaydi. Oqibatda qonda glyukoza xamda keton tanachalari miqdori oshib 
boradi va insulin bilan davo choralari ko`rilmasa, bemorda diabetik ketoatsidoz 
rivojlanadi. Glyukoza miqdori 9,5-10 mmol'/l (170-180 mg %)ga etganda 
glyukozuriya kuzatiladi. Siydikda glyukoza miqdorining oshishi uning 
osmomolyarligi ko`tarilishiga sabab bo`ladi va bemorlarda osmotik diurez 
(poliuriya) rivojlanadi. Organizmdan ko`p miqdorda suv yo`qolishi suvsizlanish va 
chanqash rivojlanishiga olib keladi. Kasallikning klinik belgilari xam yuqoridagi 
metabolik o`zgarishlardan kelib chiqadi.
QD 1 tipiga chalingan bemorlar chanqash, poliuriya, ko`ngil aynishi, quvvatsizlik, 
tez charchash, ishtaxa va tana vaznining kamayishi (ayrim xollarda ishtaxa keskin 
kamaymagan, xatto ba`zan oshgan bo`lsa xam), doimiy och xolish xissiga shikoyat 
qiladilar. Bolalarda enurez kuzatilishi kasallikka xos belgilardan biri xisoblanadi. 
Bemorlarda siydik tuta olmaslik paydo bo`lishi giperglikemiya 
rivojlanayotganining darakchisi ekanligini UASH esda tutishlari lozim. 
QD 2-tipi aksariyat xollarda 35-yoshdan keyin uchrab, semizlik, stress xolatlar, 
keksa yosh, sust jismoniy faolik, qator dorilar ta`sirida kasallikka nasliy moyilligi 
mavjud bo`lgan kishilarda rivojlanadi. Uning paydo bo`lishidan oldin yog`, 
mushak to`qimalari xamda jigar xujayralarini insulin ta`siriga chidamliligi
kuzatiladi. QD 2-tipi rivojlanishining boshqa bir sababi, Oshqozon osti bezi B-
xujayralarini glyukozaga bo`lgan sezuvchanligini kamayib ketishidir. Unga 
chalingan bemorlarning ko`pchiligi insulin bilan davolanishga muxtoj bo`lmaydilar 
va diabetli ketoatsidoz rivojlanishiga chidamlilik kuzatiladi. SHuning uchun 
kasallikning ushbu turi insulinga chidamli QD deb ataladi. Ushbu tip barcha QD 
chalinganlarning 85-90% ni tashkil etib, yosh oshgan sari bemorlar soni ko`payib 
boradi va katta yoshdagilar umumiy bemorlar sonini 50% ni tashkil etadi. QD 1-
tipi kabi chanqash, quvvatsizlik, tez charchash xollari kuzatilsa xam, ularda ushbu 
belgilar asta-sekinlik bilan rivojlanadi xamda 60-80% bemorlarda semizlik bilan 

---

birga kechadi. Yaqqol namoyon bo`lmagan giperglikemiya va kasallikning 
belgilarsiz kechishi sababli QD 2 - tipi ko`p xollarda tasodifan aniqlanadi. 
Bemorlarda aksariyat xollarda teri infektsiyalari (chipqonlar, yiringli yaralar), 
uning qichishishlari, ayollarda vaginitlar kuzatiladi. Ba`zan sanab o`tilganlar 
kasallikning boshlang`ich davrida uning yagona belgisi bo`lishi mumkin. Ularda 
yog` to`qimasi ko`proq tananing yuqori qismida va qorinda to`planadi xamda 
kasallik AG, giperlipedemiya, ateroskleroz belgilari bilan birga kechadi. Ushbu 
kasalliklarning birga kelishi adabiyotlarda "X" yoki "metabolik" sindrom deb 
ataladi. QD 1 va 2-tiplarining bir-biridan klinik va patogenetik farqlari 1-jadvalda 
keltirilgan. 
SHuningdek, giperglikemiya qator endokrin va ba`zi boshqa kasalliklarda (1-
chizma) xam uchrashi mumkin. Unda so`z ikkilamchi yoki simptomatik QD 
to`g`risida ketadi. Ushbu kasalliklar to`g`risida batafsil ma`lumot tegishli 
ma`ruzalarda yoritilgan. 
Kasallanish extimoli bo`lgan ishonchli xavf guruxiga glyukozaga chidamlilik 
me`yorida, ammo QDga olib keluvchi xavf omillari mavjud (tana vaznining 
me`yoridan ortiq bo`lishi, kasallikka nasliy moyillik, ilgari glyukozaga chidamlilik 
buzilishini aniqlanganligi, xomiladorlik davrida kuzatilgan QD, 4,0-4,5 kg.dan 
ortiq tana vazniga ega bo`lgan bola tuqqanlar, Oshqozon osti bezi B-xujayralariga 
antitelalar mavjudligi) kishilar kiradi.