amaliy mashg’ulot. Tut bargining tuzilishi soat

Zarur preparatlar. Pebrina kasalligi bilan kasallangan beshinchi yoshdagi fiksatsiyalangan ipak qurtlari, G’umbagi, kapalagi va urug’lari, kasallikni qo’zg’atuvchi mikropreparatlar, ipak qurti, urugi va pillasining' zararkunandalari - chumoli, ari, terixur qo’ng’izlar va xasharotxur kushlarning tablitsalari va fotoslaydlar.
Ishni bajarish tartibi.

1. 
   Pebrina kasalligi bilan nobud bulgan, beshinchi yoshida fiksatsiyalangan tut ipak qurtini sog’lom qurt bilan solishtirib, kasallik belgilari bilan tanishib chiking. Soxta oyoqlari boshlangan joyda, pixida, nafas olish teshiklari atrofida, umuman qurt tanasining ustida garimdori sepilgandek koramtir kizil dog’lar bilan qoplanganligini kuzating.
   
2. 
   Pebrina kasalligi bilan kasallangan g’umbak kapalak va urug’larni kuzating, kasallik alomatlarini aniqlang.
   
3. 
   Pebrina sporasining mikropreparatini mikroskop ostida kuzating. Tablitsa orqali sporaning tuzilishi va rivojlanish davrlari bilan tanishib rasmini chizib oling.
   
4. 
   Ipak qurti, urug’i va pillasining zararkunandalari - chumoli, arilar, terixur kuetizlar, kushlar, sichkon va kalamushlarning tablitsa, mulyaj va fotoslaydlari bilan tanishing, zarar yetkazishini aniqlang.
   
5. 
   Pebrina kasalligi va ipak qurti zararkunandalariga qarshi kurash choralarini darslikdan o’qib bilib oling.
   

Asosiy tushunchalar: Ipak qurti dam boshqa hasharotlar singari turli kasalliklarga chalinadi, natijada pilla midqorining kamayishi va sifatining pasayishiga sabab bo’ladi. Keng tarqalgan kasalliklarni tug’diruvchi mikroorganizmlarga bakteriyalar, zamburug’lar, viruslar va tuban bir hujayrali hayvonlar kiradi.
Bakteriyalar - kichik mikroskop o’simliklar toifasiga mansub bir xujayrali mikroorganizmlar bo’lib, tashqi ko’rinishi dumaloq, tayoqsimon, vergulsimon va spiralga uxshash buralgan shakllarda bo’ladi.
Dumaloq bakteriyalarga kokk, diplokokk, steptokokk, tetrakokk va boshqalar kiradi. Ularning dammasi kupayishi jarayonida o’rnashishi bilan farq qiladi.
Bu kasallik respublikamizda keng tarqalgan. Kupincha jonsizlik kasalligi bilan katta yoshdagi qurtlar kasallanadi. Ayniqsa qurtlar beshinchi yoshga utgandan boshlab beshinchi - oltinchi kuni qurtlar dastaga chikish oldidan ularda bu kasallik o’tkir tarzda kechadi. Kasallikning rivojlanishi 3 davrga bo’linadi. Kasallikning birinchi davri ichakning faoliyati buzilishi natijasida qurtning ishtaxasi yo’qoladi, qurt G’ananing chetiga chikib oladi, ichi kelmaydi, ba’zan soxta oyoqlarining to’rtinchi jufti falaj bo’ladi.
Kasallikning ikkinchi rivojlanish davrida qurtning o’rta ichagida kasallik rivojlanishi natijasida axlati suyuk bo’lib, ichi ketadi, atansining tarangligi yukolib, bushashib qoladi.
Qon chirish (septitsemiya) kasalligi tut ipak qurti, G’umbagi va kapalagining yukumli kasalligi bo’lib, uni suvda va davoda yashaydigan xar xil bakteriyalar qo’zg’atadi.
Kasallik alomatlari: kasallik yuqib bir necha soat utgach, qurtning ishtaxasi yo’qolib, ovqat yeyishdan tuxtaydi, kam harakat qiladi, datto kimirlamay yotadi, qurt kayt qiladi, tashqi ko’rinishida dech qanday uzgarish sodir bo’lmaydi. Kupincha kasallik to’rtinchi va beshinchi yoshdagi qurtlarda o’tkir shaklda kechadi. Kasallikning ikkinchi kuni oxirida qurt uladi, tanasining ba’zi qismlari: ko’krak va qorinning birinchi, ikkinchi va uchinchi bo’g’imlari terisining buzilishi natijasida qorayadi.
Kasallik qo’zg’atuvchi bakteriya qurtga pustining shikastlangan joyidan tushadi. Qurt pustining shikastlanishi natijasida bir qurtdan ikkinchisiga yukadi.
Likkon kasalligi ulat kasalligiga uxshash keng tarqalgan bo’lib, uni streptokokk bakteriyalari chiqaradi. Bu kasallik qurt boqish qoidalariga tula amal qilinmaganda paydo bo’ladi. Kupincha uchinchi, to’rtinchi, xususan beshinchi yoshdagi qurtlar kasallanadi.
Kasallik belgilari quyidagilar: kasallangan qurtlar nimjon bo’lib qoladi, ichi ketadi, bargni oz yeydi, yaxshi usmaydi, ozib ketadi va anus teshigidan suyklik chiqarib turadi. Terisi ajin bosgandek burishadi, ku^ir tusga kiradi.
Virus - lotincha «zaxar» ma’noni bildirib, odamlar, xayvonlar va o’simliklarda uchraydigan yukumli kasalliklarni tug’diruvchi mikroorganizmdir. Viruslar kupayganda tanachalar xosil qiladi, ular poliedrlar deb ataladi. Ko’pchilik viruslar gemolimfa (kon
xujayralari)ning yadrosini zararlaydi, ular yadro poliedrozi deb ataladi. Xujayraning zararlangan yadrosida olti qirrali kristallsimon tanachalar - poliedrlar xosil qiladi.
Viruslar ulik xujayralarda rivojlana olmaydi. Ular uzining xayot faoliyatini xujayra yadrosidan boshlab, uni zararlaydi. Natijada 5-15 kattalikdagi poliedrlar xosil bo’ladi. Ipak qurtida olti qirrali poliedrlar bo’ladi. Sariq kassaligi bilan Og’rigan qurt xujayralarining yadrosi kasallanadi, keyinchalik butunlay ishdan chiqadi. Natijada xujayra chiriydi va ko’p qirrali tanacha xosil qiladi. Ular qon xujayralarini kasallantiradi.
Kasallik alomatlari. Ipak qurtlarining sariq kasalligidan kuplab ulishi kupincha oxirgi yoshda kuzatiladi. Ba’zan kichik yoshdagi qurtlar xam sariq kasali bilan Og’riydi.
Kasallikning yashirish rivojlanish davri 6-8 kun davom etadi. Kasallikning boshlaetich davrida qurtlarning ishtaxasi yuqoladi, ular bezovtalanadi. So’ngra qurtlar tanasida qog’ozdagi moy dog’iga uxshash dog’lar paydo bo’ladi. Bu dog’lar uzaro kushilib ketadi, pusti yog’langandek yaltiraydi. Bo’g’imlar orasida shish paydo bo’ladi, tanasi qisqaradi. Kasal qurt xaddan tashkari shishib, G’analarda xarakatsiz xolda yotadi, kupincha surilardan tushib ketadi.
Zamburug’ bakteriyalarga karaganda murakkabroq tuzilgan xlorofilsiz o’simliklar toifasiga kiruvchi mikroorganizmlardir. Ko’pchilik zamburug’larning vegetativ tanasi ipsimon bo’lib, ularga gif yoki mitseliy deb ataladi.
Zamburug’lar xakikiy va soxta zamburug’larga bo’linadi. Xdkikiy zamburug’lar esa oliy va tuban zamburug’larga bo’linadi. Tuban zamburug’larda mitseliylar yaxshi rivojlanmagan yoki mutlako bo’lmasligi yoki gif mitseliyalar aloxida xujayralarga bo’linmagan bo’ladi. Oliy zamburug’larda giflar aloxida xujayralarga bo’lingan bo’ladi. Zamburug’larning xujayrasi parda, protoplazma, bir yoki bir necha yadrodan tashkil topgan.
Tabiatda bir necha xil: mogorlar, achitqilar, va takomillashgan zamburug’lar uchraydi.