Aminlar organik asoslar ekanligi, ularnig suv va kislotalar bilan reaksiyasi. Anilin. Anilinning nitrobenzoldan olinishi

Kimyoviy xossalari :

1. 
   Asos xossalari. Kislotalar bilan ta’siri. Ikki negizli kislotalar bilan nordon va o’rta tuzlar hosil qiladi :
   

R – NH₂ + H₂SO₄ →R –NH₃HSO₄

Nordon tuz
2R – NH₂ + H₂SO₄ →(R –NH₃)₂SO₄
O’rta tuz

2. 
   Aminlarga nitrit kislota ta’sir ettirilganda birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi aminlar har xil reaksiyaga kirishadilar :
   

1. 
   CH₃ – NH₂ + HONO →CH₃ – OH + H₂O + N₂↑
   

Nitrit metil
kislota spirti

2. 
   (CH₃)₂ – NH + HONO →(CH₃)₂ – N – NO + H₂O
   

Nitroza amin

3. 
   (CH₃)₃N + HONO ↔(CH₃)₃NHNO₂
   

Nitrit kislotaning trimetil
ammoniyli tuzi

Hosil bo’lgan tuz beqaror (kuchsiz nitrit kislota tuzi) bo’lganligi uchun darhol gidrolizlanib ketadi va dastlabki moddalar hosil bo’ladi. Tarkib o’zgarmay qoladi.
Qo’llanilishi :
Aminlar sanoatda keng qo’llaniladi. Ulardan organik asos sifatida organik sintezda qo’llaniladi.
Metilamin farmosevtik dorilar, bo’yoq moddalar va alkalloidlarni sintezlashda qo’llaniladi.
Dimetilamin dimetilformamid olishda , dorilar, raketa yoqilg’isi komponentlari, vulkanizasiyani tezlashtiruvchi moddalar olishda va boshqalarda ishlatiladi.
Trimetilamin bakterisid preparatlarini sintez qilishda va ozuqalarga qo’shimcha sifatida foydalaniladi.
Ba’zi aminlar tog’ jinslaridan uran rudasini ajratib olishda muhim erituvchi sifatida, ba’zilari qishloq xo’jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda ishlatiladi.
Geksametilendiamin poliamidni sintez qilishda qo’llaniladi.
Aromatik aminlardan eng muhim amaliy ahamiyatga ega bo’lgani va eng ko’p ishlatiladigani anilindir.
Anilin.
Aromatik aminlarda aminogruppa benzol xalqasi uglerodiga yoki yon zanjirdagi uglerodga birikkan bo’ladi.
Anilin uchlamchi aromatic aminlarning eng sodda vakili.
Benzol xalqasi uglerodiga aminogruppa birikkan eng muhim aromatik aminlarning formulalari va nomlanishlari quydagicha :


Aromatik aminlarning eng oddiy vakili fenilamin (aminobenzol) C₆H₅ - NH₂ bo’lib, uni odatda anilin deyiladi.
Fenilaminni birinchi marta 1826 – yilda Unferdorben indigoni (indigo – ispancha anil deb ataladi) oxak ishtirokida haydab ajratib olgan va “kristallin” deb atagan.
1834 – yilda Runge toshko’mir smolasida fenilamin borligini aniqladi va unga “kianol” degan nom berdi. 1841-yilda Frisshe indigoni o’yuvchi kaliy ishtirokida qizdirib fenilamin ajratib oladi va uni “anilin” deb atadi.
Anilin molekulasining tuzilishi :

Anilin molekulasidagi azot atomida ajralmagan bir juft elektron borligi sababli boshqa aminlarga xos xususiyatlarga ega.
Anilinni nitrobenzoldan olinishi :
1842 – yilda N. N. Zinin birinichi marta sintetik yo’l bilan nitrobenzolni ammoniy sulfit yordamida qaytarib fenilamin oladi va unga “benzidam” deb nom beradi.
C₆H₅ – NO₂ + (NH₄)₂SO₃ C₆H₅ – NH₂ + 3H₂O + N₂ +SO₂
Yuqorida olingan hamma moddalarning bir xil modda ekanligini 1843 – yilda A. V. Goffman isbotlaydi.
Anilin ishlab chiqarishning asosiy usuli nitrobenzolni gaz yoki suyuq fazoda vodorod bilan qaytarishdir. Gaz fazoli jarayon turbali kontakt apparatida 250 – 350^oC da nikelli yoki misli katalizator ishtirokida amalga oshiriladi. Masalan:
C₆H₅NO₂ + 3H₂  C₆H₅NH₂ + 2H₂O + 443,8 KJ/mol

Anilin suvdan qatlamlanishi bilan va distillasiya usulida ajratiladi. Reaksion suv biokimyoviy usulda zararsizlantiriladi. 1 tonna anilin olishda 1,35 t nitrobenzol, 800m³ H₂ va 1 kg katalizator sarflanadi. Anilinni to’g’ridan – to’g’ri reaktorda temir va xlorid kislota ta’sirida ajralib chiqadigan atomar vodorod bilan nitrobenzolni qaytarib ham olish mumkin :

C₆H₅NO₂ + 6H → C₆H₅NH₂ + 2H₂O

Reaktorda temir va vodorod xlorid ta’siridan ajralib chiqadigan vodorod atomar holda bo’ladi, jarayonning to’liq reaksiyasi :

C₆H₅NO₂ + 3Fe + 6HCl → C₆H₅NH₂ + 3FeCl₂ + 2H₂O

Anilin C₆H₅NH₂ – molyar massasi 93,2 , rangsiz, moysimon suyuqlik, o’ziga xos hidli, 184,4^oCda qaynaydigan suyuqlik, zaharli.

Anilin ko’pgina organik erituvchilarda cheklanmagan nisbatda aralashadi. Anilin suvda massa bo’yicha 4,5% suv esa anilinda massa bo’yicha 7,2% eriydi. Anilinni asoslik xossasi alifatik aminlarnikiga nisbatan kuchsiz, bu azot atomidagi elektron bulut zichligini benzol xalqasi p – elektronlar ta’sirida kamayishi bilan tushuntiriladi.



Demak aromatik aminlarning azot atomidagi umumlashmagan bir juft elektroni benzol xalqadagi π– elektronlar bilan almashinib turadi (xalqa tomon siljiydi), elektronlarning bunday siljishi natijasida azot atomidagi elektron zichligi ancha kamayib qoladi va natijada anilinning proton biriktirib olish xususiyati (asoslik xossasi) kamayadi.
Agar benzol xalqasida elektron tortuvchi gruppalar bo’lsa, masalan: o-, p-, m- nitroanilinlarda aromatik aminlarning asoslik xossalari yanada susayadi.
Agar xalqada alkil gruppa bo’lsa (-CH₃, -C₂H₅) aksincha asos xossa kuchayadi. Aromatik aminda ikkita fenil gruppa bo’lganda asos xossa yanada zaiflashadi : difenilaminning dissosiyalanish konstantasi : 7,6 ∙10^-14 ga teng bo’lsa, trifenilamin asos xossaga ega bo’lmagan moddadir.
Aromatik aminlar lakmusni ko’kartirmaydi, ammo mineral kislotalar ta’sirida barqaror tuzlar hosil qiladi. Tuzlarning suvdagi eritmalari kislota xossasiga ega, chunki ular suvda qisman gidrolizlanadi. Difenilamin kislotalar bilan tuzlar hosil qilsada, ular suvda eriganda gidroliz hisobiga to’liq parchalanib ketadi.
Trifenilaminga mineral kislotalar ta’sir qilmaydi.