Андижон ҳайвонот боғИ

BIOGAZ OLISH TEXNOLOGIYASINI TAKOMILLASHTIRISH

Z.Uzoqov, J.Qodirov
Qarshi davlat universiteti
O’simliklar, qishloq xo’jalik chiqindilari, shaharning chiqindilaribularning hammasi biologik massadir. Biosferada chiqindilar miqdori 800 milliard tonnani tashkil qiladi. Buning ustiga har yili ularning 200 milliard tonnasi qayta tiklanadi (bu 100 milliard tonna heft demakdir). Albatta, biomassa hech qachon neft va boshqa qazib olinadigan yoqilg’ilar turlarining o’rnini to’liq almashtira olmaydi. Biroq qo’shimcha ekologik toza, doimiy qayta tiklanadigan energiya manbai sifatida energetikada o’z o’rnini egallaydi. Hisob-kitoblarga ko’ra, faqat mustaqil davlatlar hamdo’stligida har yili ishlab chiqariladigan chiqindilardan 100 million tonna shartli yoqilg’iga ekvivalent biogaz (70% metan va 30% uglerod (IV)-oksididan iborat) olish mumkin. Bundan tashqari, 6,25 million tonna azot, 3 million tonna fosfor va 7,5 million tonna kaliy oksidini mineral tuzlar ko’rinishida olish mumkin.
Biogaz olish juda istiqbolli. Undan yoqilg’i sifatida kompleks foydalanish mumkin. Biogaz qurilmasi qanday ishlaydi? Fermalarning go’ngi maydalovchi apparatga solib maydalanadi va issiqlik almashuvchi (teploobmennik) yordamida 35-40 darajaga isitiladi. So’ng biomassa nasos yordamida bijg’itish idishga uzatiladi. Bu idishda biomassa 3- 4 sutkada 3542 darajada bijg’itish jarayoniga uchratiladi, natijada biogaz hosil bo’ladi. Biogaz olish bilan parrandachilik fabrikalari va mol fermalaridan chiqadigan qo’lansa hid yo’qotiladi, go’nglarni pashsha, qurt-qumursqalar bosib ekologik muammolar yuzaga kelishiga chek qo’yiladi. Hosil qilingan biogazdan parrandachilik fabrikalarida ferma binolarining suv isitish qozonlarini isitishda yoki ichki yonuv dvigatellarda foydalanish mumkin. Chiqindilardan biogaz olish atrof-muhit muhofazasidagi qator muammolarni yechishga imkon beradi. Amerika Qo’shma Shtatlari (AQSH) energetika balansining 3 % ini, Germaniya va Angliya energetika balansining 2,5% ini biomassa energiyalari tashkil qiladi. Xitoyda 7 millionta biogaz olinadigan qurilmalar ishlab turibdi va yiliga 100 milliard metr kub gaz ishlab chiqaradi, bu 100 million tonna shartli yoqilg’iga ekvivalent. Axlatxonalarda hosil bo’ladigan biogaz 45-65% metan va korroziya-tajovuzkor birikmalar tutgan bo’ladi. Biogazlarni quvurlar orqali sanoat iste’molchilarga yetkazilib beriladi yoki quvvati 1-2 MVt bo’lgan gaz turbinalarida foydalaniladi. Buyuk Britaniyada taxminan 20 ta axlatxonadan biogaz ishlab chiqariladi, ulardan 8 tasidan energiya ishlab chiqariladi.
1992-yilda Toshkentda maishiy chiqindilarni qayta ishlash tajriba zavodi ish boshladi. Hozirda (2005-yildan) O’zbekistonda chiqindilardan biogaz olish va undan amaliy maqsadlar uchun foydalanish yo’lga qo’yilgan. Qishloq ho'jaligida ko'p uchraydigan mol go'ngi hamda o'simliklar chirindisi bu usulda hom-ashyo bo'lib hizmat qiladi. Bunda aralashmaga 60-70% miqdorda suv qo'shilib berk holda 30-350C⁰ gacha isitiladi. Shundan so'ng aralashmada bijg'ish jarayoni boshlanadi. Bu jarayon ta'sirida harorat 700C⁰ gacha ko'tariladi. Endi bu joyda yonuvchan gazlar CH₄- metan va NH₄ - ammiak ajrab chiqa boshlaydi. Bu gazlardan be'malol xo’jalikda foydalanish mumkin. Bunda bakni yer ostiga ko'miladi. Qopqoq zich qilib berkitiladi. Aralashmani solishda boshlang'ich harorat uchun suvni isitib qo'shilsa jarayon tezroq amalga oshadi. Bunday qurilmada 20-15 kundan so'ng gaz ajrab chiqishi boshlanadi.
Agar 5 tonna go'ngdan foydalanmoqchi bo'lsangiz, 5 oy mobaynida kuniga 35-40 m3 gaz ajrata olasiz bunda. Ya'ni, 5 tonna go'ng bilan butun qish davomida sizda hech qanday gaz muammosi bo'lmaydi.
O’zbekiston sharoitida biogazdan foydalanish eng qulay va samarali usullaridan biridir. Organik chiqindilardan olinadigan biogaz o’z tarkibida 50 foizdan 70 foizgacha bo’lgan miqdorda metan–yonuvchi gazni jamlaydi. Ma'lumotlarga ko‘ra O‘zbekistonda 6 mingdan ortiq fermer xo‘jaliklari mavjud bo‘lib, ularda 650 mingdan ortiq qoramol va 21 million boshdan ortiq parrandalar yiliga 6 million tonnadan ortiq organik chiqindilar hosil qiladilar.
Bir qator fermer xo‘jaliklarida biologik chiqindilarni qayta ishlaydigan va biogaz hamda bioo‘g‘it ishlab chiqaradigan biogaz qurilmalari foydalanilmoqda. Ishlab chiqarilayotgan biogaz xo‘jaliklarning ichki ehtiyojlari uchun foydalanilmoqda.
Darhaqiqat, biogaz nisbatan arzon ekologik yoqilg’i bo’lib, o’z xususiyatlari bo’yicha tabiiy gazga yaqin. Undan tabiiy gaz kabi ovqat tayyorlash, uy-joylarni isitish maqsadida, gohida esa maxsus avtomobillar uchun yonilg’i sifatida ham foydalanish mumkin. Misol tariqasida aytadigan bo’lsak, bugungi kunda Xindiston, Vetnam, Nepal, Xitoy, AQSh va boshqa bir qator mamlakatlarda kichik (rozg’orbop) biogaz qurilmalari ishlatilib, olingan gaz asosan ovqat tayyorlash jarayonida ishlatiladi.
Jahonda biogaz olish texnologiyasining 60 turi mavjud. Ular orasida keng tarqalgan metan tranklarda (bochka) bijg’itish usulidir. Ochig’i oramizda “chiqindi o’z nomi blan chiqindi-da” qabilida ish tutadiganlar ham yo’q emas. Ammo undan qayta foydalanishni yo’lga qo’yganlar arzon va ekologik toza yoqilg’i ishlab chiqarib, qo’shimcha daromad manbaiga ega bo’layotgani quvonarli hol. Organik kelib chiqishga ega chiqindilardan olinadigan biogaz tabiiy gazga juda yaqin. Ya’ni uning 50—70 foizi metan— yonuvchi gazlar aralashlashmasi hisoblanib, oziq-ovqat tayyorlash, issiqlik energiyasi hosil qilishda qo’llanilishi mumkin. Eng muhimi, ushbu jarayonda yuzaga keladigan chiqindi yuqori sifatli bioo’g’it sanaladi.
O’zbekiston tabiiy gaz va ko’mir zaxiralari nihoyatda katta, biroq yer osti boyliklari cheklangan bo’lib, kun kelib tugashi hech kimga sir emas.
Mamlakatimizda muqobil energiyani rivojlantirishga jiddiy e’tibor qaratilayotgani tabiiy resurslarni tejashga xizmat qilishi bilan g’oyatda ahamiyatlidir. Fan-texnikanining jadal rivojlanishi hozirgi kunga kelib, quyosh, shamol, biomassa kabi energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirishni taqozo etmoqda. Biogaz ishlab chiqarish texnologiyasi ular orasida eng istiqbolli yo’nalishlardan biri hisoblanadi.