Andijon davlat chet tillari instituti

II.BOB. Toponimlarning inglizcha ma’lumotlar bazasini yaratish muammolari
II.1. Andijonda turizmni rivojlantirish bosqichlari va uning tilga ta’siri masalalari
Joy nomlari bizning ongimizga kundalik diqqatga sazovor joylar, mahalliy yoki milliy tarixning ajralmas qismlari sifatida, hamda qiziqarli narsalarni aytib berish uchun alohida narsaga ega bo'lgan joylar sifatida saqlanib qolgan. Kartograf yoki geografik axborot tizimlari mutaxassisi uchun joy nomlari georeferentsiyada muhim element hisoblanadi. Asosan insonlar uchun geografik nomlar aniq aloqa vositasi yoki noaniqlik va tushunmovchilik manbai bo'lishi mumkin. Noaniqliklarga yo'l qo'ymaslik uchun esa geografik nomlarni va ularni qo'llashni standartlashtirish zarur. Ushbu sababli geografik nomlarni standartlashtirishda foydalaniladigan terminologiyani tizimli ravishda yetkazish o'zaro tushunishning muhim asosidir.
1984- yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti «Lug'at, № 330: Geografik nomlarni standartlashtirishda foydalaniladigan texnik terminologiya» nomli asarni nashrdan chiqardi. Keyinchalik toponimik terminologiya bo'yicha ishchi guruh tomonidan bir qator aniqliklar kiritilib, ta'riflar qo'shildi. Turli til guruhlari mutaxassislari yangi, inglizcha matnni tarjima qilishdi. Undan tashqari ba'zi til versiyalari ham nashr etildi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan 2002 yilda nashr etilgan yangi ko'p tilli «Geografik nomlarni standartlashtirish atamalarining lug'ati» olti tilli formatda mavjud. Ishchi guruh atamalardan foydalanish monitoringini davom ettiradi va Glossariyning yangilangan va o'zgartirilgan versiyalarini tayyorlaydi.
Shuningdek, O'zbekiston davlat jahon tillari universitetida davlat ilmiy-texnika dasturlari doirasida bajarilishi 2021-2022 yillarga mo'ljallangan AL-412104512 - raqamli "O'zbekiston geografik obyektlari uchun ko'p tilli elektron lug'at yaratish" mavzusidagi amaliy loyiha doirasida bir guruh olimlar ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Loyihaning hal etilishi natijasida ekoturizm talabiga javob beradigan ziyoratgoh, qo'riqxona, qadimiy g'orlar, sharsharalar, arxeologik yodgorliklar nomlari haqidagi ma'lumotlarni yig'ish, viloyatlar kesimida aniqlash va tizimlashtirish, geografik nomlar asosida turizm yo'nalishlari tizimini ishlab chiqishga erishiladi. O'zbekiston geografik ob'ektlari uchun ko'p tilli (18 tildagi - o'zbek, ingliz, nemis, frantsuz, ispan, rus, xitoy, koreys, yapon, turk, arab, fors, hind, indonez, malay, italyan, grek, golland) elekron lug'atni yaratish loyihasi nafaqat O'zbekiston respublikasi, balki Markaziy Osiyo, MDH davlatlari, hamda o'lkamiz tabiati, geografik ob'ektlari bilan qiziquvchi xorijiy turistlarga, vatanimizdagi barcha aholi guruhi (zamonaviy texnika vositalarini egallagan) uchun zarur muammolarni ham hal etishga xizmat qiladi.
Mazkur ko'p tilli lug'at OTMlarning (asosan geografik yo'nalishdagi) saytiga subdomen qilib joylashtiriladi hamda Moodle platformasida foydalanish imkoniyati mavjud bo'ladi. Shuningdek, mazkur elektron lug'atning 3D versiyasi ishlab chiqiladi. OOOKlarning internet servislariga O'zbekistonning geografik ob'ektlariga oid terminologiyani o'qitish metodikasi ingliz va rus tillarida tavsiya etiladi. O'zbekistonning geografik ob'ektlariga oid terminologiyani o'qitish metodikasi bo'yicha Vebinar darslar tashkil etiladi va mazkur darslarning videolarini translyatsiya qilish imkoniyatiga ega bo'linadi. Yaratilishi kutilayotgan elektron lug'atdan OTMlarining geografik ta'lim yo'nalishi, professional ta'lim va umumiy o'rta ta'limda foydalanish mumkin. Jumladan, yaratiladigan elektron lug'atdan respublika OTMlarining Geografiya, Gidrogeologiya va muhandislik geologiyasi, Neft va gaz ishi (faoliyat turlari bo'yicha), Bino va inshootlar qurilishi (neft-gazni qayta ishlash sanoati ob'ektlari), Turizm (faoliyat yo'nalishlari bo'yicha) yo'nalishlari talabalarini o'qitishda foydalaniladi. Professional ta'limda "Tabiiy fanlar" sohasining Geofizika, Geologiya, Gidrologiya hamda "Muhandislik ishi" ta'lim sohasidagi yo'nalishlarda foydalaniladi. Umumiy o'rta ta'lim maktablarida "Geografiya va iqtisod" fanlarini o'qitishda mazkur lug'atdan foydalanish imkoniyati yaratiladi. OTMlarining kunduzgi, kechki va sirtqi ta'lim shakllarida xorijiy tillarni o'qitishda foydalaniladi.
Mamlakatimizdagi geografik ob'ektlar nomlarining kelib chiqishi, izohi va ularni shakllantiruvchi geografik terminlar bo'yicha ma'lumotlar bazasi shakllantiriladi. O'zbekiston toponimlarining tabiiy geografik xususiyatlari, joy nomlarining shakllanishida tabiiy geografik terminlarning roli aniqlanadi. Geografik lingvistika ilmiy yo'nalishi asoslanadi, uning ob'ekti, predmeti, maqsadi va vazifalari aniqlanadi. Geografik nomlarni hosil qilgan topoterminlarning indikatorlik, abstraktlilik, negativlik, tarqoq va zich tarqalish qonuniyatlari aniqlanadi. Har bir geografik ob'ektning nomi izohlar bilan tushuntiriladi.
O'zbekiston geografik ob'ektlarining etimologiyasi o'rganiladi va elektron lug'atda animatsiya shaklida namoyish etilishi rejalashtirilgan. Mamlakatimizdagi geografik ob'ektlar nomlarining kelib chiqishi, izohi va ularni shakllantiruvchi geografik terminlar bo'yicha ma'lumotlar bazasi shakllantiriladi. O'zbekiston toponimlarining tabiiy geografik xususiyatlari, joylar nomlarining shakllanishida tabiiy geografik terminlarning roli aniqlanadi. Geografik lingvistika ilmiy yo'nalishi asoslanadi, uning ob'ekti, predmeti, maqsadi va vazifalari aniqlanadi. Geografik nomlarni hosil qilgan topoterminlarning indikatorlik, abstraktlilik, negativlik, tarqoq va zich tarqalish qonuniyatlari aniqlanadi. Har bir geografik ob'ektning nomiga izoh yoziladi
Elektron lug'atning tuzilmasi va mazmuni lug'at yaratish tamoyillariga mos holda ilmiylik, muammoviylik, ko'rgazmalilik, onglilik, ta'lim oluvchining mustaqilligi va faolligini ta'minlashi, fan, texnika va texnologiyalarning so'nggi yutuqlarini hisobga olishi, foydalanishda o'qitishning tizimliligi va ketma-ketligi, ta'lim oluvchilarning chuqur fikrlash, xotirada saqlash kabi qobiliyatlarini rivojlantirishi, lug'atdan foydalanishning rivojlantiruvchi va tarbiyaviy funktsiyalarini bajarishi, o'quv faoliyatining izlash, yig'ish, saqlash, tahlil, ishlov berish kabi ko'rinishlarini hamda hisoblashlarni, loyihalash va konstruktsiyalashni, axborotli ishlov berishni avtomatlashtirishni ko'zda tutishi, kelajakdagi kasbiy faoliyatiga bog'liq holda virtual muhitda tayyorlash vazifalari amalga oshiriladi.
Bajariladigan tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati uning zamon talablari asosida raqamli iqtisod talablariga javob berishi, mobil ilovalarini ishlab chiqish va ommaviy foydalanish uchun taqdim etish zarurati bilan ham belgilanadi..
Iqtisodiy nuqtai nazardan ko'pchilik toponimlarni tasdiqlangan tamoyillar, strategiyalar va tartiblarga muvofiq standartlashtirish maqsadga muvofiqdir. Biroq, toponimni tanlash va qo'llash bilan bog'liq muayyan muammolar mavjud bo'lsa, bunda keng qamrovli tadqiqot talab etiladi. Bu masalalar va ular bilan bog'liq omillar haqida aniq tushunchaga ega bo'lish muhimdir. Standartlashtirish jarayonining zarur elementi xodimlarni baholash va geografik nomlarni normallashtirish va qayta ishlashdir.
Tadqiqot ishlariga jalb qilingan xodimlar bir qator mumkin bo'lgan protseduralar uchun javobgarligini aniqlab olish muhimdir. Jumladan:
• toponimlar haqida ma'lumotlar to'plash;
• toponimlarni tadqiq qilish va o'rganish va ularni qo'llash;
• standart nomlar va ularning variantlari rasmiy faylini yuritish;
• foydalanuvchilarning keng doirasi o'rtasida standart nomlar haqidagi ma'lumotlarni tarqatish;
• qaror qabul qilish jarayonini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan toponimlar bo'yicha hisobotlar va boshqa axborot materiallarni tayyorlash orqali Milliy nomlar qo'mitasiga bevosita yordam ko'rsatish;
• keyingi dala tadqiqotlari uchun ishchi materiallar va ko'rsatmalar tayyorlash va dala ishlari tugagandan so'ng taqdim etilgan ma'lumotlarni tahlil qilish3.
Toponimlar haqidagi tizimlashtirilgan ma'lumotlar kompyuter fayllarida yoki bosma shaklda saqlanishi mumkin. Amaldagi metodologiyalardan qat'iy nazar, ushbu yozuvlarni qayta ishlash va tartibga solish uchun ish vaqtining katta qismi sarflanadi. Standartlashtirish maqsadlariga erishish uchun esa qanday ma'lumotlarni va qay darajada to'plash kerakligini diqqat bilan ko'rib chiqish kerak.
Toponim uchun zarur bo'lgan eng kam yoki eng zarur ma'lumotlar miqdori uning yozma shakli, nomi tegishli bo'lgan geografik ob'ektni aniqlash va xususiyatning joylashuvidir. Biroq, tajriba shuni ko'rsatadiki, har bir toponimni ro'yxatga olish uchun ko'proq ma'lumot berilishi kerak. Foydalanuvchilar qidirayotgan ob'ektni osongina topish, uning nomidan qasddan foydalanish bilan bog'liq tushunmovchiliklardan qochish va ushbu ob'ektga tegishli bo'lgan boshqa nomlar mavjudligidan xabardor bo'lish uchun etarli ma'lumotga muhtojdir.
Rasmiy nomni yozish uchun zarur bo'lgan optimal ma'lumotlar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
• rasmiy nomning yozma shakli;
• hozirgi yoki tarixiy o'tmishda bir xil ob'ekt, joy, hudud bilan bog'liq bo'lgan nomning barcha boshqa ma'lum variantlari;
• bir qator parametrlardan foydalanish orqali nom tegishli geografik ob'ektning joylashuvi va identifikatsiyasi, jumladan:
• ob'ektning ma'muriy okrugda joylashganligi;
• geografik koordinatalar (kenglik va uzunlik) va/yoki topografik (tekis to'rtburchak) koordinatalar;
• berilgan ob'ekt paydo bo'ladigan geografik xaritaning (xaritalarning) standart nashri;
• nomlanayotgan ob'ekt turini (masalan, ko'l, daryo, tepalik, tog', ko'rfaz) aniq ko'rsatuvchi standart izohlovchi atama (ba'zan ob'ektning ko'rsatkichi, sinfi, turi yoki toifasi deb ham yuritiladi)1.
Ismning yozma shaklini aniqlash standartlashtirish jarayonining faqat bir qismidir. Nomlar va ular belgilaydigan geografik ob'ektlar o'rtasida bog'liqlikni o'rnatish bir xil darajada muhimdir. Boshqacha qilib aytganda, biz quyidagi savolga javob berishimiz lozim: bu nom qaysi ob'ektga tegishli? Mazkur savolga javob berish esa quyidagi ma'lumotlarni talab qiladi:
• ushbu nom tegishli joy, ob'ekt yoki hududning joylashishini xolis o>ganish va aniqlash;
• har bir nomlangan ob'ektning o'lchamlarini tavsiflash;
• agar kerak bo'lsa, nomga ega ob'ektlar o'rtasidagi ierarxik munosabatlarni aniqlashtirish.
Arxiv fayllarini yaratish, toponimlarni qayd etish milliy madaniyatning muhim manbasiga aylanib bormoqda. Toponimlar to'plami nafaqat standartlashtirish va kartografiya maqsadlarida, balki toponimika yo'nalishi talabalari, ijtimoiy tilshunoslik va tarixga ixtisoslashgan yo'nalishda ilmiy izlanishlar olib boruvchi olimlar uchun ham qimmatlidir. Yozuvlarning kelajakda saqlanishini ta'minlash uchun materiallarni arxivlashni rejalashtirish va amalga oshirish juda muhimdir.
Toponimik yozuvlarni saqlash uchun oddiy matnni qayta ishlash dasturlari, elektron jadvallar yoki ma'lumotlar bazalaridan foydalanish mumkin. Ishni boshlashdan oldin, tegishli ma'lumotlar maydonlarini, ularni yuklab olish va yangilash dasturlarining qulayligini va kerakli chiqish ma'lumotlarini olish qobiliyatini diqqat bilan tekshirishimiz kerak. Bu barcha kerakli diakritiklarni boshqarish va tegishli ma'lumotlarni saqlash tizimini yaratish uchun samarali dasturiy ta'minotni tanlashga yordam beradi. Tanlangan dasturiy ta'minot ma'lumotlarni kiritishni ta'minlash uchun esa mo'ljallangan raqamli xaritalash tizimlariga mos kelishi tavsiya etiladi2.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining geografik nomlarni standartlashtirish bo'yicha yettinchi konferentsiyasi geografik nomlarni milliy va xalqaro standartlashtirish maqsadlariga erishishda Internet imkoniyatlarini e'tirof etdi. U, shuningdek, mamlakatlarning noyob toponimik merosini asrab-avaylash va milliy standartlashtirilgan nomlaridan xalqaro miqyosda keng foydalanishni barcha vositalar, shu jumladan Internet orqali targ'ib qilish muhimligini qayd etib oldi 3.
Kompyuter ma'lumotlar bazalari va internetdagi o'quv kurslari Birlashgan Millatlar Tashkilotining o'quv dasturlariga kiradi. Toponimik ma'lumotlarni saqlash sohasidagi zaruriy ma'lumotlar va misollarni BMTning geografik nomlarni standartlashtirish bo'yicha konferentsiyalarida taqdim etilgan texnik hujjatlarda hamda BMTning geografik nomlar bo'yicha ekspertlar guruhi yig'ilishlari materiallaridan topish mumkin.
Kishilar oq-qorani tanib tirikchilik qila boshlashibdiki, tevarakatroflaridagi yerlarni, daryo-ko'llarni, tog'laru qir-adirlami, o‘tloqyaylovlami ma’lum bir nom bilan atab kelganlar. Dastlabki toponimlar oddiy turdosh otlardan farq qilmaydigan sodda nomlar edi. Atrof tabiiy muhiti haqidagi tasawur kengayib, bir buloqni ikkinchisidan, bir o‘tloqni boshqasidan, yaqindagi tepalikni narigisidan farqlash ehtiyoji tug‘ila boshladi. Shundan so‘ng Kattabuloq — Kichikbuloq, Qiziltepa — Ко ‘ktepa, Tuyayaylov — Echkiyaylov singari murakkabroq joy nomlari paydo boMgan. Ijtimoiy ong rivojlangan sari tushunchalar soni ortib geografik nomlar grammatik va semantik jihatdan murakkablasha borgan. Hali yozuv paydo bo‘lmagani sababli ibtidoiy zamondagi geografik nomlar bizgacha yetib kelmagan. O‘rta Osiyoning, jumladan 0 ‘zbekistonning xorazmiy, sug‘diy, qadimgi turkiy yozuvlarda yetib kelgan toponimlari ko‘p emas. Yunon manbalarida tilga olingan geografik nomlarimiz ham sanoqli. Milodning birinchi ming yilligi oxiri — ikkinchi ming yilligi boshlari mintaqamiz uchun yozma manbalarda ko'hna toponimlar ko‘plab qayd qilingan davr edi. «Devonu lug‘otit-turk», «Buxoro tarixi», «Hudud ul-olam», «Arab geograflari kutubxonasi» jildlari so‘zsiz, benazir toponimik manbalardir. Bu yodnomalarda tilga olingan geografik nomlarning anchasi hamon o‘zining shakl-shamoyilini saqlab qolgan. 0 ‘rta asming oxirlari toponimik materiallarni qamrab olishda ikkinchi oltin davr bo'ldi. Xususan, Amir Temur va Temuriylar tarixi, birinchi galda Sharafiddin Ali Yazdiy va Nizomiddin Shomiyning «Zafamoma»lari, Zahiriddin Boburning xotiralari — «Boburnoma», Shayboniylar tarixi, Hofiz Tanishning «Abdullanoma» asari va boshqa yodnomalarda ko‘plab shahar va qishloqlar, daryo, soylar, mavze va maskanlar tilga olingan. Abulg‘ozi Bahodirx^nning «Shajarai tarokima», «Shajarai turk» asarlarida bir qancha geografik nomlar bilan birga ko‘plab etnonimlar — qabila-urug‘ nomlari keltirilganki, bu materiallar toponimchilar uchun bebaho manbalardir. Xiva, Buxoro, va Qo‘qon xonliklari hujjatlarida, vaqfnomalarda, vasiqalarda ko‘plab joy nomlari, shuningdek toponimlarning kaliti bo‘lib xizmat qiladigan talay geografik, ijtimoiy-siyosiy va boshqa materiallar uchraydiki, bunday boy manbalarni o‘rganmasdan turib, 0 ‘zbekiston toponimikasi haqida fikr yuritish ko‘ngildagidek samara bermaydi.
Xiva, Samarqand, Buxoro, Qo‘qon, Toshkent hujjatlarining 'ponimik va terminologik xazinalarini o‘rganishda Ya. G‘.G‘ulomov, *1. Yoidoshev, V. V. Bartold, P. P. Ivanov, V. L. Vyatkin, A. A. - myonov, O. D. Chexovich, O. A. Suxareva, A. B. Ahmedov, A. R. vluxamadjonov, R. G. Muqminova kabi olimlar katta ishlami amalga -shirgan. Qo‘Ilanmada ana shu boy tarixiy meros hamda m oi toponimik Material zamonaviy toponimik tadqiqot «tegirmonidan» o'tkazildi, Yuqorida aytilganlardan ko'rinadiki, toponimika, xususan < )‘zbekiston toponimikasi oson soha emas. Shuning uchun boisa kerak, Respublikamizdagina emas, balki butun Hamdo‘stlik mamlakatlarida ham toponimikadan bironta turg‘un darslik yaratilgani yo‘q. Faqat Belarus Respublikasida A. V. Juchkevichning oliy o‘quv yurtlarining geografiya fakultetlari uchun moijallangan «Obqaya toponimika» («Umumiy toponimika») o‘quv qoilanmasi (Minsk, 1968, 429 s.)bir necha marta nashr etildi.
Har bir kishining o‘z nomi — ismi bor. Bir xil ismli kishilai ya’ni adashlar ko‘p bo'lgan holda, ulami laqab bilan farq qilganlai Familiyalar ham aslida kishilami bir-biridan farq qilishga xizma' qiladi. Umuman, inson narsalarga nom qo'ymasdan yashay olmaydi Dunyodagi hamma narsaning nomi bor. 0 ‘simlik va hayvonlarnin^ mahalliy nomlaridan tashqari ilmiy, lotincha nomlari ham mavjud Har qanday o‘simlik va hayvonni lotincha nomiga qarab turli millat mutaxassislari darrov bilib oladilar. Demak, nomlar bir narsani ikkinchi narsadan farq qilishga yordam beradi. Bir joyni ikkinchisidan, bir jilg'ani boshqa bir jilg‘adan, bir ko‘chani yonidagi ko'chadan, tog‘-adirlami, shahar va qishloqlarni bir-birlaridan farq qilish uchun ham kishilar nomlar o‘ylab chiqar gan. Joy nomlari, geografik nomlar yoki toponimlar deb ataladi. Toponimlarni toponimika fani o‘rganadi.
Toponimika yunoncha topos — joy va onoma (yoki onima) — nom so'zlaridan tarkib topgan. Joy nomlari, ya’ni toponimiya bir necha turga bo'linadi. Bular. gidronomiya (yunoncha gidro — suv), ya’ni daryolar, ko‘llar, dengizlar, soylar, kanallar, qo‘ltiqlar, bo‘g‘ozlar, sharsharalar nomlari; oronimiya (yunoncha oros — tog0, ya’ni yer yuzasining relef shakllari — tog‘lar, cho‘qqilar, qirlar, vodiylar, tekisliklar nomlari; oykonimiya (yunoncha oykos — uy), polinimiya (yunoncha polis — shahar) yoki urbanonomiya (lotincha urbos — shahar), ya’ni qishloq hamda shaharlaming nomlari, mikrotoponimiya (yunoncha mikros - kichik), ya’ni kichik obyektlar: buloqlar, quduqlar, dalalar, o‘tloqlar daraxtzorlar, jarlar, yo'llar, ko'priklar va hatto atoqli otga ega bo‘lgari ayrim daraxtlar nomlari. Bundan tashqari, turli xalq, urug'-aymoq nomlari bilan atalgan toponimlar etnotoponimlar (yunoncha etnos - xalq) deyiladi. Kishi ismlari bilan yuritiladigan toponimlarni esn antropotoponimlar (yunoncha antropos — odam) deb atash mumkin.
Toponimikani qaysi fanlar qatoriga kiritish kerak, degan munozara uzoq davom etdi. Toponimika shaharlar, qishloqlar, daryolar, ko‘llar, togiar kabi geografik nomlarni, ularning kelib chiqishini, tarixini o‘rganar ekan, bu fan tilshunoslarga ham, tarixchilarga ham boy ilmiy material beradi. Geografik nomlar, ya’ni toponimlar til lug‘at tarkibining bir qismi boiib, til qonuniyatlariga bo'ysunadi. Albatta, so‘zni tilshunoslik — lingvistika fani o‘rganishi kerak. Demak, toponimika atoqli otlarni o‘rganadigan onomastika fanining bir qismi bo‘lib, tilshunoslik fanlari qatoriga kiradi. Ikkinchi tomondan, geografik nomlar xaritaning eng muhim elementi sifatida biron mamlakat yoki oika tabiatining xususiyatlarini aks ettiradi. Ana shu nuqtai nazardan toponimikani geografik fanlar jumlasiga kiritish mumkin. Shu bilan birgalikda, joy nomlari jamiyat tarixi bilan chambarchas bogiiq. Joylarga qanday nom berish awalo jamiyatning muayyan bosqichdagi ehtiyojlari bilan belgilanadi. Joy nomlari tarixini bilmasdan turib toponimika bilan shug'ullanish kutilgan natijani bermaydi. Ana shuning uchun ham toponimika tarix fanlari qatoridan o‘rin oladi. Demak, toponimika uchta katta soha: tilshunoslik, geografiya, tarix oralig‘idagi fandir. Shu bois toponimikaning talaygina faktlari xarakter jihatdan xilma-xil boigan lingvistik, tarixiy va geografik material jalb qilingandagina to‘g‘ri izohlab berilishi mumkin. Ko‘rinib turibdiki, biron-bir geografik yoki bir guruh nomning kelib chiqishi va tarixini mumkin qadar aniqroq tushuntirib berishni maqsad qilib olgan toponimik tadqiqot oson ish emas, balki talay vaqt hamda katta kuch talab qiladi.
Toponimlar til lug‘at fondining bir qismidir. Shu bilan birgalikda joy nomlari tilning boshqa leksik qatlamlaridan anchagina farq qiladi. Bu farq toponimlaming uzoq yashashida, ularning polikomponentli, ya’ni ko‘p komponentlardan — tarkibiy qismlardan iborat boiishida, har bir tilning ichki qonuniyatlariga ko‘ra, toponimlar yasashda turdosh otlar (apellyativlar) ishtirok eta olishida o‘z aksini topadi.
Toponimlarni yasashda shu til uchun xos bo'lgan lingvistik vositalardan (modellardan) foydalaniladi. Lekin shu bilan birgalikda har bir tilda toponim yasovchi o'ziga xos vositalar paydo bo'ladi, ya’ni muayyan suffikslar (affikslar) va so'zlar faqat yoki aksari toponimlar yaratishga ixtisoslashib qoladi. Toponimikani o'rganish til tarixi va nazariyasi uchun katta ahamiyatga ega. Ko'pgina joy nomlari juda qadimiydir. Ibtidoiy yozma yodgorliklarda qayd qilingan geografik nomlami keyinroq uchraydigan shakllari va hozirgi talaffuzi bilan solishtirib, tilning lug'at tarkibida, so'zlaming dastlabki shaklida ro‘y bergan o'zgarishlami bilib olishimiz mumkin. Masalan, hozirgi Nurota nomini ba’zi birovlar mo'g'ulcha nuru va o'zbekcha tov so'zlaridan tarkib topgan bo'lib, har ikkala so'z ham «tog'» degan ma’noni bildiradi deyishadi, Holbuki, bu nom bundan ming yildan ham ko‘proq oldin qayd qilingan. Buxoro tarixchisi Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy o‘zining «Buxoro tarixi» asarida (934-944 yillarda yozilgan) Nur degan joy nomini tilgan oladi. Uni boshqa viloyatlarda Nuri Buxoro deb ataydilar, deb yozadi Narshaxiy. Nuri Buxoro, ya’ni Buxoro Nuridan boshqa Nurlar ham bo'lgan. Masalan, Zarafshonning ikkita tarmog'i — Qoradaryo bilan Oqdaryo oralig'idagi Miyonkol orolida ham Nur degan qishloq bo'lgan. Uni boshqalardan farq qilish uchun Nuri Miyonkol deb atashgan. Shunday qilib, Nur bora-bora Nurota bo'lib ketgan: nur so'zi (arabcha) «yorug'lik», ota esa geografik nomlar tarkibida «aziz avliyolarning qadarryosi» degan ma’noni bildiradi. , _ Samarqand shahri Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqarnayn) yilnomalarida Marokanda, sug'd yozuvlarida Smarakans, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg'ariy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Mirxond (XV asr), Amir Temur saroyiga kelgan ispan elchisi Ryui Gondales de Klavixo (XV asr) asarlarida Semizkent, Chingizxon haqidagi mo'g'ul hikoyasida Semizgen kabi bir qancha variantlarda uchraydiki, bulaming hammasi Samarqand nomi juda qadimiy ekanligini va uning kelib chiqishi (etimologiyasi) hamon uzil-kesil hal bo'lmaganligini ko'rsatadi. Bunday misollarni ko'plab keltirish mumkin.
Toponimikaning tilshunoslik, til tarixi hamda dialektologiya uchun ahamiyati juda katta va xilma-xil. Biz bu masalalarning hammasiga alohida to‘xtalib o‘tish imkoniyatiga ega emasmiz. Shu sababli bu o‘rinda kitobxonning e’tiborini faqat bir narsaga — O‘zbekiston toponimiyasida ko‘plik kategoriyasi masalasiga jalb qilmoqchimiz. Chunki toponimiyada ko‘plik masalasi tilshunosligimizning tesha tegmagan va muhim masalalaridan biri sanaladi. Nemis tilshunosi V.Shperberg, rus toponimisti V.A.Nikonov tadqiqotlari roman va slavyan toponimlarida ko‘plik shakli juda keng tarqalganligini ko‘rsatadi. Haqiqatan ham rus toponimlarida ko‘plik affiksi ko'plab ishlatiladi. Masalan, ko‘prik so‘zining bir o‘zi o'zbek tilida hech vaqt toponimga aylanmaydi, buning uchun ko‘prik so‘ziga biron sifat qo‘shilishi kerak, chunonchi Beshko‘prik, G‘ishtko‘prik, Taxtako‘prik, Ko‘prikboshi va hokazo. Rus tilida esa most (ko‘prik) so‘ziga ko‘prik qo'shimchasi qo'shilsa bas, Mosto shaklida toponim yasaladi. Bunda ko‘prikning ko‘p boiishi shart emas. Mosto toponimi o‘zbekcha ko‘prikli ma’nosini beradi. Qarshi, Mari kabi joy nomlarini ham ruslar ko‘plik shaklidagi so'zlar kabi tushunadi va shunday turlaydi. Bulaming hammasi rus tilining xususiyatidan kelib chiqadi. Rus tilida ko‘pgina so‘zlar faqat ko‘plik shaklida ishlatiladi (chaso‘, nojnitso1 va boshqalar). Turkiy tillarda, jumladan o‘zbek tilida toponimlarda ko‘plik qo‘shimchalari u qadar keng tarqalgan emas, o'zbek toponimlari tarkibida bir necha ko'plik affiksini uchratish mumkin. Biz ulardan har biriga to'xtalib o‘tamiz.
Toponimika — onomastika joy nomlari (geografik atoqli nomlar)ni, ularning paydo boʻlishi yoki yaratilish qonuniyatlarini, rivojlanish va oʻzgarishini, tarixiyetimologik manbalari va grammatik xususiyatlarini, ularning tuzilishini, tarqalish hududlari hamda atalish sabablarini oʻrganuvchi boʻlimi. Muayyan bir hududdagi joy nomlari majmui — toponimiya, alohida olingan joy nomi esa toponim deb ataladi. Toponimlar ham, til leksikasining bir qismi sifatida boshqa hamma soʻzlar singari til qonuniyatlariga boʻysunadi, lekin oʻzining paydo boʻlishi va baʼzi ichki xususiyatlari jihatidan jamiyatning kundalik moddiy va maʼnaviy holati, iqtisodiy turmushi, orzu va intilishlariga aloqador boʻlib, maʼlum darajada boshqa guruh soʻzlardan farq qiladi. Shu bilan birga, toponimlarda milliy tilimizga xos boʻlgan qadimiy fonetik, leksik va morfologik elementlar koʻproq saklangan boʻladi. Joyning tabiiy geografik sharoiti (relyef), aholining etnik tarkibi, kishilarning kasbi va mashgʻuloti, qazilma. boyliklar, tarixiy shaxslar va voqealar toponimlar vujudga kelishining asosiy manbalari hisoblanadi.
Toponimiya til tarixi (tarixiy leksikologiya, dialektologiya, etimologiya va boshqalar)ni tadqiq etishda muhim manba hisoblanadi, chunki baʼzi toponimlar (ayniqsa, gidronimlar) arxaizm va dialektizmlarni oʻzgartirmasdan barqaror saqlab qoladi, koʻpincha muayyan hududda yashagan xalklarning substrat tillariga borib taqaladi. T. xalklarning tarixiy oʻtmishi xususiyatlarini jonlantirishga, ularning joylashish chegaralarini belgilashga, tillarning oʻtmishdagi tarqalish hududlarini, madaniy va iqtisodiy markazlar, savdo yoʻllari va sh. k. geografiyasini tavsiflashga yordam beradi. Toponimlarning amaliy transkripsiyasi, ularning dastlabki asosga koʻra hamda bir xil yozilishi, boshqa tillarda berilishi T.ning amaliy jihati hisoblanadi.
Toponimlar yirik yoki mayda obʼyektlarning nomlari ekanligiga qarab makrotoponimlar va mikrotoponimlarga ajratiladi: makrotoponimlar — keng hududlar, katta obʼyektlar (materiklar, okeanlar, togʻlar, choʻllar, daryolar, shaharlar, qishloqlar va shu kabi)ning atokli otlari; mikrotoponimlar — kichik obʼyektlar (jarliklar, tepaliklar, quduqlar, koʻchalar, qoʻrgʻonlar va shu kabi) ning atokli otlari. Lekin toponimlarni bunday tasnif qilish shartli, chunki koʻpincha makrotoponim bilan mikrotoponimni farqlash qiyin.
Turli xil geografik obʼyektlarni atovchi nomlarning kategoriyalariga muvofiq ravishda T.ning quyidagi boʻlimlari ajratiladi: gidronimika — suv havzalari: daryo, kanal, soy, ariq, buloq, koʻl kabilarning nomlarini oʻrganuvchi soha; oykonimika — aholi yashash maskanlari va ularning qismlari: qishloq, mahalla, guzar, koʻcha, ovul, qoʻrgʻon nomlarini oʻrganuvchi soha; oronimika — yer yuzasining relyef shakllari: tof, choʻqqi, qoya, qir, tepa, qiya nomlarini tekshiradigan soha; urbanonimika — shahar ichidagi har qanday obʼyektlar nomlarini oʻrganuvchi soha; kosmonimika — Yerdan tashqaridagi obʼyektlar (osmon jismlari) nomlarini oʻrganuvchi soha va boshqa
Soʻnggi 40—45-yil ichida T.ning nazariy va amaliy asoslari ishlab chiqildi, T. sohasida bir qancha tadqiqotlar maydonga keldi. Bunda rus olimlaridan V. A. Nikonov, A. V. Superanskaya, A. P. Dulzon, E. M. Murzayev, V. N. Toporov, O. N. Trubachev, oʻzbek nomshunoslaridan H. Hasanov, E. Begmatov, T. Nafasov, S. Qorayev, 3. Doʻsimov va boshqalarning xizmatlari katta boʻldi. Oʻzbekiston toponimiyasi 20-asrning 60-yillaridan ilmiy asosda oʻrganila boshlandi: Qashqadaryo, Xorazm, Toshkent, Surxondaryo, Samarqand, Margilon, Qoʻqon, Buxoro, Boysun, Mirzachoʻl, Shahrisabz, Nurota hududlaridagi joy nomlari tadqiq etildi, T.ga oid bir necha lugʻatlar, risola va monografiyalar nashr etildi. H. Hasanovning "Yer tili" (1977), S. Qorayevning "Geografik nomlar maʼnosi" (1978), 3. Doʻsimovning "Xorazm toponimlari" (1985), T. Nafasovning "Oʻzbekiston toponimlarining izohli lugʻati" (1988), N. Oxunovning "Joy nomlari taʼbiri" (1994) va boshqa shular jumlasidandir.
Hozirgi kunda iqtisodiyotni rivojlantirishni asosiy masalalaridan biri bu , turizmni rivojlantirish masalasidir. Shunga ko’ra yurtimizda turizmni rivojlantirishda jadal ishlar olib borilmoqda. Buning asosida Prezidentimizni bugungi kunda turizm sohasiga oid chiqarayotgan qaror va farmonlarini ko’rishimiz mumkin. Misol tariqasida, Prezidentimizning “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni , O'zbekiston Prezidentining «O'zbekiston Respublikasida o'rta istiqbolda turizmni rivojlantirish bo'yicha Kontseptsiyasini hayotga tatbiq etish choralari to'g'risida»gi qarorini hamda Prezidentimizning 2017 yil 16 avgustdagi «2018–2019 yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo'yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to'g'risida»gi qarori bu boradagi ishlarni yangi bosqichga ko'tardi. Qarorga ko'ra, 2018–2019 yillarda soha oldida turgan muhim masalalar yechimiga bag'ishlangan alohida dastur tasdiqlandi va uning to'liq ijrosini ta`minlash va sohada olib borilayotgan ishlarni idoralararo muvofiqlashtirish maqsadida Turizmni rivojlantirish bo'yicha muvofiqlashtirish kengashi tuzildi.Ushbu qarorlarga muvofiq boy o‘tmishimizdan dalolat beradigan qadimiy yodgorliklarni asrab-avaylash, Samarqand, Buxoro, Toshkent, Xiva, Shahrisabz, Marg‘ilon, Farg’ona,Urganch shaharlaridagi zamonaviy binolar, joylarda faoliyat ko‘rsatayotgan milliy hunarmandchilik markazlari ushbu hududlarda nafaqat xalqaro, balki ichki turizmni ham rivojlantirishga oid ishlar olib borilishiga sabab bo’lmoqda. Andijon Buxaro Samarqand shaharlarini o’zaro turizmni yo’lga qo’yilishi ham turizm sohasini rivojlanishiga sabab bo’ladi.
Ichki sayyohlik xizmatini rivojlantirish borasida Andijon viloyatida keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Viloyatdagi sayyohlik obyektlarini rekonstruksiya qilish va obodonlashtirish, xizmat ko‘rsatishning sifati va samaradorligini bugungi kun talablari darajasiga ko‘tarishga qaratilgan aniq chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Andijonda turistlarni jalb qiluvchi O‘lkashunoslik, Adabiyot va san’at muzeylari, Andijon shahridagi Bog‘i Bobur, Buloqboshi tumanidagi “Shirmonbuloq”, Xonoboddagi “Xontog‘” dam olish maskanlari, Andijon shahridagi Mirpo‘stin ota, Jalaquduq tumanidagi Qutayba ibn Muslim, Qo‘rg‘ontepa tumanidagi Bibiseshanba, Xonoboddagi Fozilmonota, Xo‘jaobod tumanidagi Imomota, Baliqchi tumanidagi Uch buloq, Tuzluqmomo, Andijon tumanidagi Mehmoni Valiy ziyoratgohlari, Jalaquduq tumanidagi Sarvontepa, Chordona, Buloqboshi tumanidagi Toshtepa, Marhamat tumanidagi Mingtepa singari arxeologik yodgorliklar, ayniqsa, sayyohatchilar bilan gavjum bo‘ladigan maskanlardir. Samarqand “Yer yuzining sayqali”, “Sharq gavhari” deb ataladigan qadimiy va hamisha navqiron ushbu shahar azaldan ilm-fan, savdo va hunarmandchilik markazi bo‘lib kelgan. O‘tgan yillar mobaynida bu yerda davlatimiz rahbari tashabbusi bilan Registon, Amir Temur, Ruhobod maqbaralari, Shohi Zinda yodgorligi, Hazrati Xizr va Bibixonim masjidlari, Mirzo Ulug‘bek observatoriyasini ta’mirlash hamda rekonstruksiya qilish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. Ular atrofida chiroyli bog‘ va xiyobonlar barpo etildi.
Nafaqat xalqimiz, balki butun insoniyat boyligi hisoblangan ushbu yodgorliklar 2001-yili YUNESKOning Jahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritildi. Aholi bandligini ta’minlash va shahar iqtisodiyotini mustahkamlashda Samarqandning boy sayyohlik imkoniyatlaridan samarali foydalanilmoqda. Bugungi kunda bu yerda qariyb ikki yuzta sayyohlik firmasi va mehmonxona faoliyat ko‘rsatadi. Samarqand shahridagi taksilarga ham chet el davlatlarida bor imkoniyat Wi-Fi xizmati joriy qilingan. Bu ham turizm sohasini rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shadi. Turizm sohasini rivojlantirish kishilarni ish bilan ta’minlanishiga ham sabab bo’ladi. Bu ham davlatimizni iqtisodiy sohada rivojlanish darajasini yaxshilaydi. Sayyohlarni jalb qilishda Xorazmni ham o’rni katta, bu borada O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev «2017−2021 yillarda Xiva shahri va Xorazm viloyati sayyohlik salohiyatini kompleks rivojlantirish Dasturi to‘g‘risida"gi qarorni ko’rinshimiz mumkin. Xorazmda sayyohlarni muntazam qabul qilish uchun zamonaviy talablar va qo‘shimcha qulay sharoitlarni hisobga olgan holda Xiva hamda Xorazm viloyati turizm infratuzilmalarini rivojlantirish, sayyohlar oqimini oshirish hamda ularning hududda ko‘proq vaqt bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiluvchi sayyohlik yo‘nalishlari va ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini takomillashtirish ko’zda tutilgan.
Andijon viloyatini o’zida turizmlarni jalb qiluvchi joylarni judayam ko’p jumladan shaharni o’zidan misol qilib oladigan bo’lsak , “O’zbegim” Super Marketini olishimiz mumkin. Shu yerni o’zini misol qilib oladigan bo’lsak, Andijonda ichki turizmni rivojlantirishga o’zini hissasini qo’shmoqda. Andijon shahari, Andijon tumani va boshqa viloyatlarida yashovchilar shu yerga kelib ma’naviy xordik olib ketishmoqda.
Bu ham ichki turizmni rivojlanishiga sabab bo’ladi. Asosiy muammo shundaki, Andijonda, tumanlarni o’zida ham qadamjo joylar judayam ko’p faqat bu yerga turistlarni jalb qiluvchi omil yetishmaydi. Bu nima ? misol qilib aytadigan bo’lsak, Samarqandni o’zida dunyoga mashxur joylar ko’p turistlar ham bunga qiziqishadi. Viloyatlarimizdagi bunday joylarni hech kim bilmasligi ham mumkin. Viloyatda “Kontinent trevl”, “Sayohat”, “Andijonturist”, “Xolis sayohat” kabi 20 dan ziyod turistik tashkilotlar faoliyat yuritmoqda. Ular asosan yurtdoshlarimizni Samarqand, Buxoro, Xiva, Urganch singari tarixiy shaharlarga sayohatga olib borish bilan shug‘ullanadi. Shuningdek, sayyohlik firmalari yurtimiz va xorijdagi 100 dan ziyod sayyohlik tashkiloti bilan hamkorlik qilmoqda.Ammo 20 dan ortiq tashkilotlar mavjud bo’lsada, afsuski, aholini aksariyati bu tashkilotlar haqida ma’lumotlarga ega emas. Buni natijasida tumanlarimizdagi ayrim ziyoratgohlar e’tibordan chetda qolib ketmoqdadir, balki.
Misol tariqasida Prezidentimiz e’tibor qaratgan Honoboddagi “Hontog” dam olish maskaniga qaytadan e’tibor berilgan holda hammaga ma’qul keluvchi dam olish maskani tashkil qilinishi. Bu yerga turistlarni turistik tashkilotlar jalb qilish kerak. Shundagina biz o’ylagan maqsadlarga erishamiz. Bundan tashqari viloyatimizdagi oliy ta’lim muassalarini hech birida turizm soxasini rivojlantirish uchun xizmat qiluvchi yo’nalishlar yo’qligi ham bu katta muammo bo’lib kelmoqda. Mehmonxonalarga xizmat ko’rsatish borasida malakali kadrlarni o’zimizda o’qitilmasligini ham misol qilib olinsa bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentini 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari bo’yicha Harakatlar Strategiyasini “Iqtisodning Rivojlantirish Va Liberallashtirish” 3-bo’limi 3.6-bandida ham turizm sohasiga alohida e’tibor berilgan. Jumladan,
- Turizm sohasini rivojlantirish;
- Turizm tarmog’ini jadal rivojlantirish, turizm sohasini boshqarish tizimini takomillashtirish;
- Turizm sohasida viza,litsenziya berish va ruxsat olish tartib-tamoyillarini soddalashtirish;
- Xorijiy investitsiyalar,jahon brendlarini faol jalb qilish, turizm sohasida biznes yuritishuchun qulay shart sharoitlar yaratish;
- Yangi turizm yo’nalishlarini yaratish turizmning zamonaviy turlarini rivojlantirish, ularning jozibadorligini oshirish haqida ta’kidlab o’tilgan.
Andijon viloyatining Xonobod shahrida zamonaviy texnologiya asosida ma'danli ichimlik suvi ishlab chiqarish, eksport geografiyasini kengaytirish va tarmoqqa investitsiyalarni keng jalb etish hamda zamonaviy dam olish majmuasini tashkil etish maqsad qilingan.
Prezident Andijon viloyati Xonobod shahrida Life Khonobod loyihasini amalga oshirish to‘g‘risidagi qarorni imzoladi. Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi va Andijon viloyati hokimligining «Water life mineral» mas'uliyati cheklangan jamiyatiga quyidagilarni nazarda tutuvchi loyihani amalga oshirish uchun Andijon viloyati, Xonobod shahri, Yangi hayot mahalla fuqarolar yig‘ini, Xonobod dahasi hududidagi zaxiradagi qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar hisobidan investorning asoslangan talabiga muvofiq bosqichma-bosqich 10 gektargacha bo‘lgan yer uchastkasini doimiy foydalanish huquqi asosida ajratish to‘g‘risidagi taklifi ma'qullandi:
I bosqichda — «Life Khonobod» brendi ostida ma'danli suv ishlab chiqarish, aholi va turistlar uchun ichimliklar galereyasi (byuvet), esdalik buyumlari (suvenir) do‘koni va o‘zi ishlab chiqargan mahsulotlar namoyish etiladigan shourumlarni;
II bosqichda — zamonaviy dam olish maskani (mehmonxona majmuasi) tashkil etishni.
Belgilanishicha, loyihani amalga oshirish doirasida investor quyidagi majburiyatlarni bajarishni o‘z zimmasiga oladi:
I bosqichda (2020-2021 yillar) — o‘z mablag‘lari va xorijiy kreditlarni jalb qilish hisobiga 14,3 mln yevro miqdorida investitsiya kiritish va kamida 200 ta yangi ish o‘rnini yaratish;
II bosqichda (2022-2023 yillar) — o‘z mablag‘lari va bank kreditini jalb qilish orqali 20,0 mlrd so‘m investitsiya kiritish hisobiga zamonaviy 150 o‘rinli dam olish maskani (mehmonxona majmuasi)ni qurish va kamida 30 ta yangi ish o‘rnini yaratish.
Andijon viloyat hokimligi:
Davlat soliq qo‘mitasi huzuridagi Kadastr agentligi bilan birgalikda loyihani amalga oshirish uchun zarur yer uchastkasi qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligi ishlab chiqarishi nobudgarchiliklari o‘rnini loyihani ishga tushirish muddatiga qadar qoplash sharti bilan investorga ajratib berilishini;
Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi bilan birgalikda belgilangan shartlar asosida investor bilan to‘rt tomonlama investitsiya shartnomasi tuzilishini hamda investor tomonidan qabul qilingan majburiyatlarning bajarilishi yuzasidan monitoring yuritilishini ta'minlaydi.
Bunda, investor tomonidan investitsiya loyihalari, shuningdek, belgilangan ijtimoiy majburiyatlar lozim darajada bajarilmagan taqdirda, yer uchastkasiga bo‘lgan huquqni bekor qilib, ushbu yer maydonida avval belgilangan investitsiya va ijtimoiy majburiyatlar parametrlaridan kam bo‘lmagan yangi investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun ajratib berilishini ta'minlaydi.

II.2. “Andijon” leksemasini ifodalovchi birliklarning o’zbek va ingliz tillarida ma’lumotlar bazasini yaratish

Qanday qilib a ma'lumotlar bazasi. Yaqinda sizning xo'jayiningiz ma'lumotlar bazasida hamma narsani tartibga solishingizni so'rab, sizga katta hajmdagi ma'lumotlarni ishonib topshirishga qaror qildi. Biroz izlanishlar olib borganingizdan keyin va barchasi qanday ishlashini nazariy jihatdan tushunganingizdan so'ng, oxir-oqibat olingan bilimlarni amalda qo'llashga qaror qildingiz. Biroq, u hech qanday tasavvurga ega emasligini biladi ma'lumotlar bazasini qanday yaratish kerak oddiy usulda, buyruq satrlari, murakkab dasturlar va g'alati tizim konfiguratsiyalari o'rtasidagi hayotni qiyinlashtirmasdan.
Ushbu o'quv qo'llanmada ma'lumotlaringizni yaratish va boshqarish uchun sichqoncha va klaviatura va yodlash uchun o'nlab va o'nlab matnli buyruqlardan foydalanmasdan.
Xavotir olmang: agar siz ushbu mavzu bo'yicha ko'p bilimga ega bo'lmasangiz ham, asoslarni o'rganganingizdan so'ng, ozgina sabr-toqat va bir oz mashq vaqtni unumli qilish uchun kerak bo'ladigan tezlikni olish uchun etarli bo'ladi.