Andijon davlat univyersiteti

 
5.8. O’rmon va yong’ingarchiliklar 
O’rmon yog’ingarchiliklarni ko’paytiradi va o’rmonlarni yo’qotish ularning 
kamayishiga olib keladi, degan fikrlar keng tarqalgan. Qo’pincha, qurg’oqchil 
xududlarda daraxtzorlar barpo etilishi yog’ingarchilikning ko’payishiga olib 
keladi, chunki konvektsion oqimlar o’rmonsiz maydonlardagiga qaraganda 
o’rmondan ancha sovuq va nam havoni olib chiqadi, shu sababli yog’ingarchilik 
o’rmonsiz maydonlardagiga qaraganda, o’rmonlik maydonlarda ko’p bo’ladi deb 
hisoblaydilar. Lekin o’rmon yog’ingarchilik ko’p bo’ladigan iqlimning faqat 
sababchisigina emas, balki Shunday iqlimning natijasi ham hisoblanadi. Ayrim 
ma’lumotlarga qaraganda. ochiq yerlarni daraxtzorlarga aylantirish yog’in 
miqdorini bor yo’g’i 6% ga oshiradi. 

---

94 
Lekin o’rmon hosil qilish yoki o’rmonlarni yo’qotishdan regional iqlim 
qanday o’zgaradi, degan savolga javob berish ancha qiyin. Masalan, G. Valь`ter 
(1960) ma’lumotlariga qaraganda Frantsiyada 1680-1860 yillar orasida juda ko’p 
o’rmonlar yo’qotilgan, lekin ana shu yillarda yog’ingarchilikning o’rtacha yillik 
miqdori deyarli o’zgarmagan. O’rta dengiz mamlakatlarida o’rmonlar juda ko’plab 
yo’q qilib yuborilganiga qaramay, bu tarixiy davr mobaynida ham yog’ingarchilik 
miqdori deyarli o’zgarmagan. Lekin o’rmonlarning yo’qotilishi bu yerda 
eroziyaning kuchayishiga, daryolarga oqib keladigan suvlarning kamayishiga va 
buloqlarning qurib qolishiga olib keldi, Boshqa tomondan qaraganda, 
o’rmonlarning yo’qotilishi iqlimning o’zgarishiga so’zsiz ta’sir ko’rsatadi, albatta. 
O’rmondan bug’lanib chiqadigan suv havo namligini kuchli darajada oshiradi. 
Dengizdan esayotgan shamol ma’lum miqdorda suv olib keladi; bunga tuproqdan 
va o’rmondagi daraxtlardan bug’lanib chiqayotgan suvlar ham kelib qo’shiladi. 
Nam havo massasi kontinent (qit’a) ning ichkarisiga tomon borishida bu suvlar 
yog’in-sochin tarzida yerga tushadi. Demak, o’rmon massivlari suvi bug’latish 
bilan bu ulkan siklga o’z hissasini qo’shadi, ya’ni dengiz (okean) dan esadigan 
shamollar yo’lida joylashgan xududlarni go’yo qo’shimcha yog’ingarchilik bilan 
ta’minlaydi. Tog’larda o’rmonlarning yo’qotilishi tog’ xududidan suvlarning 
ko’proq oqib ketishiga sabab bo’ladi, tog’lar ancha quruq bo’lib qoladi, tog’lardagi 
suv manbalari yo’qolib boradi, suv eroziyasi kuchayadi va toshqin xavfi ortadi. 
O’rmon mikroiqlimga va yog’in-sochinning tarqalishiga ham katta ta’sir 
ko’rsatadi. 
O’rmonga yoqqan yog’inning hammasi ham bevosita yerga tushmaydi, uning 
anchagina qismi daraxtlarning shox-shabbasi, barglari, butoqlari, tanasi va 
to’nkalarida ushlannb qoladi. Ushlanib qolgan bu xildagi suvlar bevosita bug’lanib 
ketadi, ya’ni trakspiratsiya jarayonida ishtirok etmaydi. O’rmonda daraxtlar qancha 
qalin bo’lsa, yog’ingarchilikda daraxt organlarining ho’llanishiga suv shuncha ko’p 
sarflanadi. Boshqa tomondan olganda, yomg’ir shivalab yog’gan vaqtda ham uning 
ko’p qismi daraxtlarning’ ho’llanishiga sarflanib, tuproqqa suz shuncha kam 
tushadi. Demak, yomg’ir shivalab yog’ganda o’rmonda daraxtlar ostidagi tuproqqa 

---

95 
yomg’ir suvlari deyarli tushmaydi (yog’in shiddati qancha sust bo’lsa, daraxtlarda 
suv shuncha ko’p ushlanib qoladi). Yomg’ir kuchli yog’ganda uning bir qismi 
daraxt tanasidan oqib tushadi. Demak, yomg’ir ninabarglardan tomchi holida yerga 
tushadi. Lekin bu jarayonlar tarkibi har xil bo’lgan o’rmonlarda, turlicha sodir 
bo’ladi. 
Bargli (qayinli) o’rmonlarda daraxt tanasi orqali suv ko’proq oqib tushadi, 
qoraqarag’ay o’rmonlarida bu miqdor juda kamni tashkil etadi, Buning ustiga, 
ninabargli daraxtlar po’stlog’ining xo’llanuvchanligi bargli daraxtlarnikiga 
qaraganda ikki barobar yuqori bo’ladi. Qoraqarag’ay o’rmonida garchi 40 yoshli. 
daraxtlarning shox-shabbasi yoz vaqtida yog’inniig 55-57% gacha qismini ushlab 
qolishiga qaramay, tuproqqa yog’in suvi ko’proq yetib boradi. Boshqa tomondan 
olganda, qoraqayin o’rmonlarida yog’in suvlarining taqsimlanishi bir tekisda 
bormaydi. Masalan, 60 yoshli qoraqayin o’rmonida daraxt tanasi atrofidagi 
tuproqqa yog’in suvlarining o’rta hisobda 55% qismi tushadi, daraxt tanasidan 
uzoqlashgan sari bu miqdor ortib borib, daraxt shox-shabbasi chegarasiga 
borganda 76% ni tashkil etadi. 
Qishda o’rmonlarga yog’gan qorning ancha qismi daraxtlar shox-shabbasida 
ushlannb qoladi va ma’lum qismi bug’lanib ketadi. SHamol kira olmaydigan 
unchalik katta bo’lmagan o’rmonlarda esa qor qoplami qalin bo’ladi. Ochiq 
joylarda qor tez va notekis, o’rmonlarda esa ancha sust va bir tekis yeriydi. Lekin 
tuprog’i muzlamagan joylarda qor tagidan boshlab yerishi xam mumkin. 
Cho’l xududida joylashgan xududlarda o’simliklar qoplami tufayli yog’in 
suvlari bir tekis taqsimlanmaydi. Yog’in suvlarining eng ko’pi kuruq tuproqlarda 
(qumlarda) ayrim o’simlik yoki o’simlik guruxlari ostidagi tuproqqa singadi. 
Bunday yerlarda o’simliklar ildizi ham suvdan bir tekis foydalanmaydi. Bu ko’p 
jixatdan cho’l xududda o’simliklar qoplamining kompleksligi va aralash 
quralashligiga bog’liq bo’lishi bilan izohlanadi. Yuqorida aytilganidek, o’rmon 
ichkarisida ochiq joylardagiga qaraganda namlik yuqori bo’ladi uning maksimal 
miqdori tuproq yuzasiga yaqin bo’lgan qismida kuzatiladi, ko’tarilib borgan sari 
namlik pasayib boradi. Shuni ham aytish kerakki, o’rmonda yertalab va kechqurun 

---

96 
havoning nisbiy namligi ancha yuqori bo’lib, kunning yarmida ancha pasayadi 
Daraxtlar shox-shabbasi ostidagi namlik bilan o’rmon to’shamasi ustidagi namlik 
deyarli bir xil bo’lgani holda, kunning yarmiga borganda va yarmidan oshganda 
ular orasidagi farq ortadi. 
O’rmonlarning yo’qotilishi birinchi navbatda yerigan qor suvlarining oqishiga 
ta’sir etadi (ular tez oqadi). Yerigan qor suvlarining bu xilda tez oqishi ko’p zarar 
keltiradi: daryolar suvi toshadi, qirg’oqlari eroziyaga uchraydi, yuvilib ketadi, 
o’zanlari kengayib, ularni qum va loyqa bosadi, sizot suvlar sathi pasayib ketadi, 
jarliklar paydo bo’ladi va hokazo. O’rmonlar barpo etish bilan esa eroziyaning, 
tuproq yuvilishining, havo namligi ortishining oldi olinadi; bunda o’rmonning roli 
nihoyatda katta bo’ladi. Yer yuzasida oqadigan suvlarning kamayishi sizot suvlarni 
saqlab qoladi, bu esa tabiyki, daryolar va buloqlar suvi to’la bo’lishiga olib keladi.