Andijon davlat univyersiteti

5.7. O’simliklar qoplamining taqsimlanishida suvning ahamiyati 
Suv biosferada eng ko’p tarqalgan modda hisoblanadi. Yerdagi suvning (har 
xil shakldagi) umumiy zaxirasi hali ham aniq emas, lekin taxminiy hisoblarga 
qaraganda, u 1,5 mlrd km
3
bo’lsa kerak. Butun dunyodagi suv zaxiraining 97% 
okeanlardagi sho’r suvlarga to’g’ri keladi, shu bilan birga uning ko’p qismi janubiy 
yarim shardadir. Chuchuk suv miqdori butun dunyodagi suv zaxirasining 3% ga 
to’g’ri keladi, shu bilan birga chuchuk suvning 3/1 qismi muzliklardir. Taxminan 
0,6% chuchuk suv sizot suvlarda va chuchuk suvli havzalarda bo’ladi. 

---

90 
Atmosferada suv bug’lari, tuman va bulutlar tarkibida bo’ladigan suv sayoradagi 
umumiy suv zaxiraining juda kam qismini (0,001% ni) tashkil qiladi. Lekin bu suv 
iqlim omillarini belgilashda va energiyani tashib yurishda juda katta ahamiyatga 
ega. Atmosferaga suv bug’lari suv bug’lanishidan (bunga o’simliklar tomonidan 
transpiratsiya qilishda ajratiladigan suv ham kiradi) o’tadi. Atmosferada suv 
bug’larining va suvning asosiy manbai dunyo okeanidir. Atmosferadagi suv asosan 
yomg’ir yoki qor shaklida chiqib ketadi. 
Bug’lanish bilan yog’in-sochinning umumiy balansini, ya’ni yer sharida 
suvning aylanishini baholash uchun quyidagilarni hisobga olish kerak: Yerda 
umuman olganda, bug’lanish bilan yog’ingarchilik muvozanatlashib turadi. Agar 
butun Yer shari bo’yicha (yuzasi 510-106 km
2
) yiliga o’rta hisobda 973 mm yog’in 
(qariyb 496-1012 tonna suv) tushsa, atmosferaga ham xuddi shuncha (973 mm) 
suv bug’lanadi. Lekin okeandan yog’in holatda tushgan suvga qaraganda ko’p suv 
bug’lanadi. Quruqliqda esa buning aksi bo’ladi, ya’ni bug’langan suvga qaraganda 
1,5 barobar ko’p yog’in tushadi. Yil davomida taxminan 40•102 tonna suv, 
quruqdikdan okeanlarga oqib o’tishi tufayli quruqlik bilan okean o’rtasidagi suv 
balansi tenglashib turadi. Chunonchi, sizot suvlar ko’llar va daryolar orqali 
okeanlarga borib tushadi. Bunda yirik daryolar ayniqsa samaralidir. Masalan, 
Janubiy Amerikadagi yirik Amazonka daryosidan okeanga oqib tushadigan suv 
miqdori yiliga dunyo bo’yicha okeanga tushadigan suvning 20% ni tashkil qiladi. 
M. Budiko (1977) ma’lumotiga ko’ra, dunyo okeanidan quruqlikka turli xil 
yog’in-sochin holatida taxminan 40 000 km
2
miqdorda suv o’tadi. Lekin okeandan 
o’tadigan bu qo’shimcha suv quruqlikka tushadigan yog’in-sochiining taxminan 
40% ga teng bo’ladi. Yog’in-sochinning qolgan qismi o’simliklar qoplami hamda 
yer yuzasidan bug’lanadigan suv hisobiga hosil bo’ladi. Lekin quyosh 
radiatsiyasining ko’p qismi suv bug’lanishiga sarflanganligi uchun yirik 
regionlarda iqlim sharoitining tayin bo’lishida energiya almashinuvi, Shuningdek, 
energiyaning okean oqimlari tarqalishi katta ahamiyatga ega. Masalan, Golьfstrim 
oqimi shuncha ko’p energiya tarqatadiki, bu Yevropaning katta territoriyasida 
iqlim sharoitining moslashuvida hal qiluvchi rol` o’ynaydi. SHu bilan u, 

---

91 
bizningcha, bu regiondagi tsivilizatsiyaning rivojlanishiga ham sezilarli darajada 
ta’sir ko’rsatadi. 
Lekin ekologlarni bu “Umumsayora” faktlargina emas, balki rel`ef bilan 
bog’liq holatdagi boshqa omillar, ya’ni yog’in-sochinning taqsimlanishidagi lokal 
o’zgarishlar ham qiziqtiradi. Gap Shundaki, u yoki bu yashash joyiga tushgan 
yog’inning hammasi (bunga qumliklar kirmaydi) yer yuzasi tekis va tuproqning 
suv o’tkazuvchanlik xususiyati yaxshi bo’lgan sharoitda yerga singishi mumkin; 
Nishab joylarda esa suvning bir qismi oqib ketadi, Shuning uchun tuproqqa kam 
suv singadi. Bunday holda nishabliklarning pastki qismi yuqori qismiga qaraganda 
ko’proq namlanadi. Buning natijasida nishablikning yuqori va pastki qismining 
“Mikroiqlimi”, odatda, mazkur joyda tushadigan o’rtacha yog’in-sochin 
yig’indisiga mos kelmaydi. 
Suv oqimi kuchaygan vaqtda, ayniqsa tog’ tuproqli yerlarda, suv yuvib ketishi 
natijasida jarlikdar, daryolar va boshqalar hosil bo’ladi. Bundan tashqari, oqimning 
kuchli kelishi gil tuproqli cho’llarda yog’inning umumiy yig’indisi kichik bo’lgan 
hollarda tuproqning quruqligini yanada kuchaytiradi. Lekin relьef bir tekis 
bo’lmagan hollarda, ya’ni suv to’planib qoladigan joylarda o’simliklar rivojlanadi, 
bu mazkur joyda tushadigan yog’inning umumiy minimal yig’indisiga 
moslashmagan bo’ladi. Bularning hammasi o’simliklarning tarqalishiga, 
kompleksligiga va xilma-xilligiga ham ta’sir ko’rsatadi, binobarin, bu ta’sir 
nishablik ekspozitsiyasiga qarab yanada keskinlashadi. Tekisliklarda tuproqning 
suv o’tkazuvchanligi yaxshi bo’lmagan yoki yog’in sel shaklida tushgan hollarda 
mikrorelf katta rol` o’ynaydi, chunonchi, unchalik katta bo’lmagan pastliklar 
ham suvning qayta taqsimlanishiga, shu bilan o’simliklarning tarqalishiga ta’sir 
ko’rsatadi. Bu hol ayniqsa janubiy dashtlarimizda keskin namoyon bo’ladi. 
Joyning mikrorel`efi shimoliy xududlarda yana ham katta rol o’ynaydi va 
tuproq haddan tashqari namiqishiga olib keladi. Lekin suvning yuza bo’ylab oqish 
qonuniyatlari faqat joyning rel`efiga emas, balki boshqa bir qator sabablarga 
tuproqning muzlashiga, territoriya daraxtlar, butalar bilan qoplanganligiga ham 
bog’liq bo’ladi. Arid xududlar uchun faqat suv oqimi emas, balki tuproqdan suv 

---

92 
bug’lanish miqdori ham katta ahamiyatga ega, chunonchi, bunda suv tuproqqa 
singishi va o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishi yoki tuproqdan bevosita 
bug’lanishi mumkin bo’lib, oqibatda suvga yeriydigan tuzlar tuproqning yuza 
qatlamida to’planadi, bu esa o’z navbatida tuproqning Sho’rlanishiga sabab 
bo’ladi. 
Suvning yer yuzasi bo’ylab oqishi tuproq eroziyasi masalasi bilan bevosita 
bog’liq bo’lib, hozirgi vaqtda bu masala tabiat muhofazasi bo’yicha dunyo 
ahamiyatiga ega hisoblanadi. Tuproq eroziyasi masalasi ayniqsa kishilar 
tomonidan tabiiy o’simlik qoplamlari xo’jalik maqsadlari taqozosi bilan yo’q 
qilinadigan bo’lsa yanada chuqurlashib boradi. Chunki bunda tuproq bilan o’simlik 
qoplami o’rtasidagi o’zaro mutanosiblik buziladi, bu esa o’z navbatida tuproq 
qoplamining buzilishiga olib keladi. 
Mamlakatimiz qadimiy territoriyasiniig daraxtsiz yalang bo’lib qolgan 
qismining tuprog’i eroziyaga eng ko’p duchor bo’lgan. Bizningcha, bu 
xududlardagi ko’p dashtlar daraxtlar yo’qotilishi, o’simlik qoplami nobud bo’lishi 
va xo’jalik ishlari noto’g’ri yuritilishi oqibatida paydo bo’lgan. Nihoyat, eroziya 
iqlimning o’zgarishiga va katta daryolar suvining loyqalanishiga, qum va loyqa 
daryo delьtalariga oqib ketishiga, daryo yo’llarining keskin o’zgarishiga sabab 
bo’ladi (masalan, Amudaryoda Shunday). 
Ustki eroziya eng xavfli hisoblanadi, chunki bunda suv sezilarsiz oqadi, lekin 
katta maydonlarni qamrab oladi. Tekis maydonlarda faqat yerigan qor suvlari yil 
davomida har gektar yerdan 2 tonnagacha tuproqni yuvib ketishi mumkin. Qumli 
yalang tuproqlarda yerning nishabi 3-4% bo’lgani holda har yili 50 tonnagacha 
tuproq yuvilib ketadi, nishabi 5-6% bo’lgan yengil qumoq tuproqlarda bu miqdor 
100 tonnagacha yetishi mumkin. Bunda Shuni nazarda tutish kerakki, agar har yili 
gektaridan 20 tonnadan tuproq yuvilib ketadigan bo’lsa, 1 mm qalinlikda tuproq 
yo’qotilgan bo’ladi. Buni 100 yil bo’yicha oladigan bo’lsak, u 10 sm ni tashkil 
etadi. Mayda zarrachalarining, oziq moddalari va chirindisining yuvilib ketishi 
natijasida tuproq oriqlab, unumdorligi pasayib ketadi. Tuproqdan oziq moddalarnig 

---

93 
yo’qolishi yil davomida gektar boshiga azot bo’yicha 9-90 kg, fosfor bo’yicha 4-40 
kg va kaliy bo’yicha 46-460 kg ni tashkil etadi. 
Eroziyaga uchragan tuproqlarda o’simliklar quruq modda hosil qilishi uchun 
suvni ko’p sarflaydi, trakspiratsiya koeffitsienti keskin ortadi. Boshqacha qilib 
aytganda, eroziya o’simliklarning suvga bo’lgan talabini oshiradi. Eroziyaga 
uchragan tuproqlar o’simliklar uchun nisbatan quruq va tarkibida oziq moddalar 
ancha kam bo’ladi. Bu ikki omil esa o’simlik qoplamining siyraklashib qolishiga 
va mahsuldorligi pasayishiga sabab bo’ladi. Jarlik hosil qiladigan chuqur eroziya 
ham ancha muhim hisoblanadi. Bu xildagi eroziya tuproqning chuqur qatlamlariga, 
ba’zan ona jinsga ham ta’sir qiladi. Bundan tashqari, bu xildagi eroziya tuproq 
qatlamlarining jarlik tomon surilishiga va ular yangi joyda to’planishiga sabab 
bo’ladi. Eroziyaga qarshi kurashda uning oldini olish va melioratsiya tadbirlarini 
amalga oshirish eng samarali usuldir. Inson eroziya omili bo’lgan yog’ingarchilik 
kuchini, eroziyalanish tezligini o’zgartira olmaydi, lekin tuproqning donador 
strukturasini hosil qilish, yonbag’irlarni tez pasayishi, muhofaza sifatida xizmat 
qiladigan o’simliklar qoplamini yo’qotmasligi, ya’ni eroziyaning oldini olish 
uchun barcha choralarni muvaffaqiyatli amalga oshirishi mumkin.