Andijon davlat univyersiteti

Psixrofitlar va kriofitlar. A. P. Shennikov psixrofitlarga shimoliy kenglik va 
baland tog’li xududlarning sernam va sovuq iqlim sharoitiga moslashgan turlarni, 
kriofitlarga esa baland tog’larning quruq, va sovuq iqlim sharoitiga moslashgan 
turlarni kiritadi. Lekin bu guruhlar orasida keskin chegara yo’q. Bu guruhga 
mansub turlarning kseromorf strukturasi ko’pincha sovuq tuproqlarning 

---

85 
“Fiziologik quruqligi” bilan izohlanadi. Lekin bu xilda izohlash faktlar bilan 
tasdiqlanmagan. Ammo sovuq joylarda (sernam sharoitdagi tundra va baland tog’li 
quruq iqlimda) o’sadigan turlarda haqiqatdan ham kseromorf struktura aniq 
namoyon bo’ladi. 
Baland tog’li sharoitda psixrofitlar ancha nam, lekin sovuq (masalan, Kavkaz) 
mintaqalari bilan, kriofitlar esa baland tog’larning juda quruq va ancha sovuq 
(masalan, Pomir, Tyanьshan va O’rta Osiyodagi boshqa tog’lar) mintaqalari bilan 
bog’liqdir. Shunday qilib, psixrofitlar va kriofitlar guruhlari juda geterogen va bir-
biriga zid bo’lgan guruhlar bo’lib, ularning bo’linishini ko’pchilik ekologlar 
ma’qullamaydilar. 
Mezofitlar modomiki, mezofitlar suv rejimi bo’yicha kserofitlar bilan 
gigrofitlar o’rtasida oraliq o’rinda turar ekan, ular barglarining tuzilishida 
gigromorf va kseromorf tuzilish xususiyatlari mujassamlashgan bo’ladi. Bu 
guruhga birinchi navbatda bizda o’sadigan bargli daraxtlar turlarini, ko’p o’tloq va 
o’rmon o’tlarini, begona o’tlarni, madaniy o’simliklarniig ko’nchiligini kiritish 
mumkin. 
Mezofitlar juda xilma-xil ekologik guruxdan iborat bo’lganligi uchun A. P. 
SHennikov ularni quyidagi variantlarga bo’ladi: tipik mezofitlar, kseromezofitlar 
(kserofitlarga yaqin turadi), gigromezofitlar (gigromorf tuzilish xususiyatlari 
bo’lgan), psixromezofitlar va hokazo. Bu variantlar yashash joyining namligi 
xarakteri bo’yicha ham farq qiladi. Yaylovga ekiladigan o’tlardan ajriqbosh, qizil 
sebarga, oqso’xta, o’tloq betagasi va boshqalarni tipik mezofitlarga misol qilib 
ko’rsatish mumkin. Birmuncha quruq yerlarda kseromezofitlar, masalan, 
qo’ng’irbosh, o’roqsimon beda va boshqalar o’sadi. Nihoyat, o’tloq 
gigromezofitlariga o’tloq tulkiquyrug’ini misol qilib keltirish mumkin. 
Mezofitlarda osmotik bosim gigrofitlarnikiga qaraganda yuqori, kserofitlarnikiga 
qaraganda past bo’ladi. 
Mezofitlar har xil iqlim xududlarida keng tarqalganini hisobga olib, A.P. 
Shennikov ularni 5 ta guruxchaga ajratadi. Nam tropik o’rmonlarning doim yashil 
mezofitlari asosan daraxt va butalardan iborat, tropik o’rmonlarning epifitlari 

---

86 
kseromezofitlar yoki giromezofitlar guruxchasiga kiradi, chunki ular daraxtlarning 
shox shabbasi holatiga bog’liq holda juda o’zgaruvchan sharoitda yashaydi; 
Qishki yashil daraxt mezofitlar ham asosan tropik va subtropik xududlarga 
mansub turlardir; ular yozgi quruq vaqtda barglarini to’kib, tinim holatiga o’tadi 
(savannalarda) SHimper (1898) ularni “Tropofitlar”, ya’ni o’zgaruvchan namlik 
o’simliklari deb atagan yozgi yashil daraxt mezofitlar mo’’tadil xududning daraxt 
va butalari bo’lib, ular yilning sovuq davrida barglarini to’kib, tinim holatiga 
o’tadi. Albatta, ular orasida o’xshashlik yo’q, masalan, eman jo’kaga qaraganda 
ko’proq kseromezofit bo’ladi. Shuni qayd qilish kerak-ki, barg to’kishni qishda suv 
bug’latishdan to’liq himoyalanish usuli deb bo’lmaydi, chunki daraxtlar qishda 
ham suv bug’latadi. Janubiy yozgi yashil o’simlik turlaridan normushk, grab va 
boshqalar qishki suv bug’latishdan yanada kamroq himoyalangan bo’ladi; mana 
shu xususiyatlari ularni shimol tomonga tarqalishini cheklab tursa kerak; yozgi 
yashil ko’p yillik o’t mezofitlar o’rmonlarimiz, yaylov va shimoliy 
dashtlarimizning o’t o’simliklari hisoblanadi, ularning himoyalangan kurtaklaridan 
tashqari, barcha yer ustki qismi nobud bo’ladi (xamefitlar, gemikriptofitlar); 
efemerlar va efemeroidlar arid sharoitda qisqa muddat davom etadigan 
namgarchilik davridan foydalanadi va ko’pchilik hollarda o’ziiing vegetatsiya 
davrini yozgi issiq mavsumda tugallaydi. Dashtlarimiz efemerlar va 
efemeroidlarga nihoyatda boy bo’ladi. Kseromorfoz belgilari bo’lmasligi bu 
xildagi o’simliklar uchun tipik hol bo’ladi, lekin ularning urug’i kuchli darajadagi 
qurg’oqchilik va yuqori temperaturaga bemalol chidaydi. Ularning barglari uncha 
qalin emas, fotosintez intensivligi yuqori bo’ladi va Shuning uchun ham qisqa 
muddat 
davom 
etadigan 
namgarchilik 
sharoitida 
bunday 
o’simliklar 
assimilyantlarni tez to’plash xususiyatiga ega.