Andijon davlat univyersiteti

5.6. Suv rejimiga munosabatiga ko’ra o’simliklarning ekologik guruhlari 
O’tgan asrning oxirida A. Shimper va Ye. Varming suv rejimiga 
munosabatiga ko’ra, o’simliklarni 3 ta ekologik guruhga gigrofitlar, mezofitlar va 
kserofitlarga bo’lishni taklif etganlar. Biz yuqorida aytib o’tgan quruq iqlim 
sharoitida o’sadigan o’simliklar uchun tipik bo’lgan morfologik belgilar bu 
guruhlarning har qaysisi uchun u yoki bu darajada xosdir. Quyida bu guruhlarga 
mansub o’simliklarning gigromorf, mezomorf va kseromorf tuzilishi haqida fikr 
yuritamiz. 

---

78 
A.P. Shennikov (1950) SHimper va Varmingdan keynn o’simliklarni 
quyidagi guruhlarga bo’ladi: 
1. Gigrofitlar soya va yorug’da o’sadigan;
2. Kserofitlar bular sukkulentlarga - suv zaxira qiladigan to’qimalari bo’lgan 
seret, sersuv o’simliklarga va sklerofitlarga quruqroq, ingichka, qattiq 
o’simliklarga bo’linadi;
3. Psixrofitlar- shimolda yoki baland tog’li xududda nam va sovuq joylarda 
o’sadigan o’simliklar;
4. Kriofitlar - shimolda yoki baland tog’li xududda quruq va sovuq joylarda 
o’sadigan o’simliklar; 
5. Mezofitlar-namgarchilik o’rtacha bo’ladigan sharoitda o’sadigan, 
gigrofitlar bilan kserofitlar orasidagi o’simliklar. Ushbu klassifikatsiyaga 
asoslanib, o’simliklarning quyidagi asosiy tiplari bilan tanishamiz. 
Gigrofitlar. Gigrofitlarga quruqlikda o’sadigan o’simliklar kiradi, ularning 
ontogenezi suv bilan yaxshi ta’minlangan va havo namligi yetarli bo’lgan sharoitda 
o’tadi. Shuning uchun ular quruqlikda yashash uchun hech qanday alohida 
anatomik-morfologik yoki fiziologik moslashuvga ega emas. Tropik o’rmonlarning 
nam va issiq sharoitida o’sadigan, Shuningdek, bizdagi salqin o’rmonlarda 
tarqalgan o’simliklar gigrofitlarning tipik vakillari hisoblanadi. “Gigrofitlar” degan 
nomning o’zi ular suv bug’i bilan to’yingan havo sharoitida o’sishini ko’rsatadi. 
Mo’tadil xududdagi gigrofitlarni 2 guruhga bo’lish mumkin: a) soya o’rmonlarda 
o’sadigan yupqa bargli gigrofitlar (adoksa, cho’pxina va boshqalar) havoning 
yerga yaqin qatlamidagi namni saqlaydi. Havo quruq bo’lsa, ular tez so’lib qoladi; 
b) ochiq joylarda o’sadigan yorug’sevar gigrofitlar uchun tuproq va havo doim 
nam bo’lishi kerak (kalujnitsa, boltiriq va boshqalar). Ular suv rejimining o’zgarib 
turishiga kam moslashgan bo’lib, tez so’lib qoladi va suv bilan yaxshi 
ta’minlanmagan sharoitda ularning hayot faoliyati keskin pasayib ketadi. Bu 
o’simliklariing kam shoxlanadigan ildizi va barglari parenxima bilan ta’minlangan 
bo’ladi. Barglaridagi ustunsimon parenxima va sklerenxima kuchsiz rivojlangan, 
kutikulasi esa bilinmaydi. Og’izchalari ko’pincha barglarining har ikkala tomonida 

---

79 
joylashadi, lekin ular orqali transpiratsiyaning tartibga solinishi kuchsiz 
ifodalangan. Bularning hammasi barglarning va butun o’simlikning gigromorf 
tuzilish belgilaridir. 
Kserofitlar. Bu ekologik guruhning xossalari gigrofitlarnikiga qarama-qarshi 
bo’ladi. Kserofitlar havo va tuproqning uzoq davom etadigan va anchagina kuchli 
quruqligiga faol holatda chidaydi. Ular quruq issiq iqlim xududlari (adirlar, 
cho’llar, O’rta dengiz xududlari va boshqalar) uchun tipik hisoblanadi. Issiqsevar 
kserofitlar (termokserofitlar) nam iqlim xududlarida ham, lekin, odatda kuchli 
issiydigan janubiy yonbag’irlarda, ya’ni mezofitlar va gigrofitlar uchun noqulay 
bo’lgan joylarda uchraydi. Kserofitlarning noqulay namlik sharoitiga chidamliligi 
ularning ayrim anatomik-morfologik belgilariga bog’liq. Ana shu belgilariga ko’ra, 
kserofitlar 2 guruhga: sukkulentlar va sklerofitlarga bo’linadi. 
Sukkulentlar barglarida yoki poyasida suv zaxirasi hosil qidadigan, 
parenximasi kuchli rivojlangan (agava, aloe, kaktus va boshqalar) ko’p yillik 
sersuv, seret o’simlik. Iddiz sukkulentlari ham bo’lishi mumkin. 
Floramizda sukkulentlar, odatda, kam bo’lib, ular asosan bargli 
sukkulentlardan iborat bo’ladi. Bularga Sedum, Sempyervirum, Cotyledon 
avlodining vakillarini kiritish mumkin. Lekin sukkulentlar Markaziy Amerika 
(kaktuslar) va qisman Janubiy Amerika (sutlama) cho’llarining asosiy landshaft 
o’simliklari hisoblanadi. Bu turlar yil davomida vaqt-vaqti bilan namgarchilik 
bo’lib turadigan va qattiq qish bo’lmaydigan arid xududlar o’simliklaridir. 
Bu xildagi o’simliklarning sukkulentligi parenxima hujayralarining o’sishi 
bilan bir vaqtda vakuolasining kattalashishi va hujayralararo bo’shliqlar 
o’lchamining keskin ravishda kichrayishiga bog’liq. Sukkulentlarning ko’p 
miqdorda suv to’plashi va uni saqlashi hamda tejab-tergab sarflashi farq qiladigan 
asosiy xossasidir. Mak Dugoll kolonnasimon ko’rinishdagi kaktus (sereus) (bo’yi 
10 m) tarkibidagi suv zaxirasini hisoblab ko’rganda 3 ming litrni tashkil qilgan. 
Uning bu xususiyatini o’ziga xos moddalar almashinuvi natijasida tanasida hujayra 
shirasining suv saqlash kuchini oshiradigan pentoza tipdagi uglevodlar ko’plab 
hosil bo’lishiga bog’laydilar. Bulardan tashqari, sukkulentlarda traksdiratsiya 

---

80 
intensivligi juda nast bo’ladi, chunki kunduzi, odatda, ustьitsa (og’izcha)lari berk 
holatda bo’ladi, bu esa suv sarflashni cheklash imkonini beradi. 
Shuni ham ta’kidlash kerakki, sukkulentlar, odatda, unchalik katta bo’lmagan 
yuza joylashgan ildiz tizimiga ega. Ular tuproqning yuza qatlamidagi namlikdan 
foydalangani uchun boshqa turdagi o’simliklarning potentsial konkurenti 
hisoblanadi. Cho’l sukkulentlarida ildiz tizimining so’ruvchi qismi qurg’oqchilik 
vaqtida, odatda, nobud bo’ladi, natijada tuproqdan suv o’zlashtirish xususiyatini 
yo’qotib, o’zidagi suv zaxirai hisobiga yashaydi. Namgarchilik davri boshlanishi 
bilan o’simlik tezda qaytadan so’ruvchi ildizlar chiqaradi. SHunga ko’ra va o’zida 
yuqori osmotik bosimni rivojlantirish xususiyati yo’qligidan sukkulentlar faqat 
vaqt-vaqti bilan yog’ingarchilik bo’lib turadigan cho’llarda yashaydi. Suvdan 
samarali foydalanish sukkulentlarga xos xususiyatdir. Ular ko’proq toshloq singari 
dag’al tuproqlarda uchraydi. Qishi nisbatan sovuq va yog’in-sochin kamroq 
bo’ladigan, yog’inning asosiy qismi kuzda va bahorda yog’adigan janubiy 
cho’llarimizda sukkulentlar, odatda, kam bo’ladi. Mo’’tadil o’rmon xududida esa 
sukkulentlar sekin o’sishi va qish qattiq bo’lishi tufayli ularning konkurentligi 
pasayib ketadi. SHunga ko’ra, ular ko’pincha o’simlik qoplami siyrak bo’lgan yoki 
umuman bo’lmagan maydonlarda o’sadi.