Andijon davlat univyersiteti
Tuproqning suv saqlash xususiyati va o’simliklar uchun bu suvning
Download 3.62 Mb. Pdf ko'rish
|
BIOEKOLOGIYA OQUV QOLLANMA
|
5.3. Tuproqning suv saqlash xususiyati va o’simliklar uchun bu suvning
foydaliligi Bir qancha omillarga bog’liq holda tuproq tarkibida turli miqdorda suv saqlaydi. Tuproqning barcha bo’shliqlari suv bilan to’lgandagi eng ko’p suv miqdori tuproqning to’liq, nam sig’imi deyiladi. Odatda, tuproqning sizot suvlar sathidan pastda joylashgan gorizontlari to’liq nam sig’imiga yaqin darajada nam bo’ladi. Shuningdek, tuproqning kapillyar nam sig’imi farq qilinadi, bunda suv tuproqning kapillyar bo’shliqlarini band qilgan bo’ladi. Tuproqnipg kapillyar nam sig’imi sizot suvlar sathidan boshlab yuqoriga tomon kamayib boradi. SHunga ko’ra, tuproqning kapillyar nam sig’imi o’zgaruvchan va sizot suvlar sathidan yuqorida joylashgan qatlamning qalinligiga bog’liq bo’ladi. Tuproq orqali barcha gravitatsion suv oqib chiqib ketgandan keyin o’zida namlikni ushlab qolish xususiyati uning eng muhim xossasi hisoblanadi. Og’irlik kuchiga qarama qarshi o’laroq, tuproqda ushlanib qolgan namlik eng kichik dala nam sig’imi deb ataladi. Uning miqdori tuproqda mayda teshiklar va kapillyarlar mavjudligiga bog’liq bo’lib, 5% dan (qumli tuproqlarda) 30% gacha (og’ir tuproqlarda) o’zgarib turadi. Suvni ushlab qolishda tuproqdagi kapillyar va 72 sorbtsion kuchlar ishtirok etadi. Tuproqning to’liq nam sig’imi bilan eng kichik nam sig’imi o’rtasidagi farq uning maksimal nam sig’imini ifodalaydi. Qishloq xo’jalik o’simliklarining rivojlanishi uchun (sug’oriladigan sharoitda) tuproqning optimal namligi dala nam sig’imiga nisbatan 100-70% orasida o’zgarib turadi. Tuproqning haqiqiy namligi dala nam sig’imiga nisbatan 70-75% dan past bo’lsa, o’simliklar yaxshi rivojlanmaydi va hosildorligi pasayib ketadi. O’simliklarning taqsimlanishida va o’simlik qoplami strukturasida tuproqning nam o’tkazuvchanligi, ya’ni o’zi orqali suv o’tkazish xususiyati ma’lum darajada ahamiyatga ega. Suv o’tkazuvchanlik tunroqning g’ovakligiga to’g’ri proportsional va tuproq zarrachalari yuzasiga teskari proportsionaldir. Mexanik tarkibi jihatidan og’ir tuproqlarning suv o’tkazuvchanligi (boshqa bir xil sharoitda) yengil tuproqlarnikiga qaraganda past bo’ladi. Suv rejimiga nisbatan olganda, o’simliklarning barqaror so’lish namligi tuproqlarnipg muhim xarakteristikasi hisoblanadi. So’lish koeffitsisenti haqidagi tushuncha 1912 yilda L. Brigs va G. SHans tomonidan kiritilgan. Bu miqdor tuproqdagi o’simliklar uchun foydasiz bo’lgan suv zaxiraini xarakterlaydi. So’lish koeffitsienti miqdori tuproqning mexannk tarkibiga, zichligiga, Sho’rlanish darajasi va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Eng kichik so’lish koeffitsienti qumlik, undan keyin qumoq va qumloq tuproqlarni xarakterlaydi va bu ko’rsatkich sog’ tuproqlarda yuqoriligi kuzatiladi. Boshqa qilib aytganda, mexanik tarkibi og’ir bo’lgan tuproqlarda o’simliklar uchun foydasiz bo’lgan suv eng ko’p miqdorda bo’ladi. Torfsimon materiallarga boy bo’lgan tuproqlarda so’lish koeffitsnenti ham eng yuqori bo’ladi. Brigs va SHanslar fikricha, so’lish koeffitsienti o’simliklar turiga bog’liq bo’lmaydi, ya’ni har xil o’simliklar tuproqning bir xil miqdordagi namligida so’lib qolishi mumkin. Lekin hozirgi vaqtda bir turga oid har xil o’simliklar uchun so’lish koeffitsienti bir xilda bo’lmay, o’simliklarning har xil rivojlanish fazalarida tuproq namligining kamayishiga chidamliligi ham har xil bo’lishini ko’rsatmoqda. Bunda o’simliklarning fiziologik tabiati ham katta ahamiyatga ega tuproqda nam kam bo’lsa, qurg’oqchilikka chidamli o’simliklar namsevarlarga qaraganda tez so’lib qoladi. |
