Andijon davlat univyersiteti

Issiqqa chidamlilik. Ko’pchilik o’simliklar yuqori temperatura ular uchun 
tipik bo’lgan iqlim sharoitida o’sadi. Ana Shunday muhit sharoitida o’sishga 
moslashganligi uchun yuqori temperaturada zararlanmaydi. Tajribalardan ma’lum 
bo’lishicha, yorug’, quruq va issiq joylarda o’sadigan o’simliklar salqin joyda 
o’sadigan o’simliklarga qaraganda issiqqa ancha chidamli bo’ladi. Mo’tadil iqlim 
sharoitida, odatda, seret va sersuv mevalar (uzum, olma va boshqalar) yuqori 
temperatura ta’sirida zararlanadi, bir qator xollarda ularni oftob uradi. Mo’tadil 
xududda o’sadigan daraxtlarning’ ba’zan urug’ ko’chatlari zararlanadi, ba’zan 
po’stlog’ini oftob urishi ham kuzatiladi (ayniqsa bahorda). Issiqdan zararlanishni 
cho’llarda ham kuzatish mumkin. Lekin bu hodisa mazkur yerlarda har xil 
o’simliklarda turlicha namoyon bo’ladi. Yuqori temperatura ta’sirida o’simliklar 
qurib qoladi va assimilyatsiya balansi izdan chiqadi, ya’ni u nafas olishni 
jadallashgiradi va fotosintezni susaytiradi. Bundai tashqari, yuqori temperatura 
ta’sirida hujayralar zararlanishi va hatto sitoplazma nobud bo’lishi mumknn. 
Temperatura maksimal darajadan yuqoriga ko’tarilgan hollarda o’simliklar 
o’sishdan to’xtab, tinim holatiga o’tadi (masalan, jazirama cho’llarda) yana ham 
ko’tarilaversa, ular butunlay nobud bo’ladi. Shuni qayd qilish kerakki, 
o’simliklarni nobud qiladigan darajadagi yuqori temperatura o’sish nuqtasining 
optimal temperaturasidan hamma vaqt yuqori bo’ladi. Mo’tadil xududda o’sadigan 
o’simliklarning organlar, odatda, havo temperaturasi 40° dan 55° oralig’ida 
bo’lgandagi issiqlikdan zararlanadi. Lekin barg to’qimalarining termalь nobud 
bo’lishi bu iqlim xududidagi real xodisalar, chunki qandaydir sabablarga ko’ra 
transpiratsiya pasayib ketsa, barglar ancha tezda qizib ketadi. Ko’pincha yong’in 

---

61 
chiqqan vaqtda, ayniqsa kishilar tomonidan ongli ravishda o’t qo’yilgan 
savannalarda o’simliklar issiqdan kuyadi. 
O’simliklarning issiqqa chidamliligi ko’p jihatdan uzoq davom etadigan 
yuqori temperatura ta’siriga bog’liq bo’ladi. Bu xildagi temperaturaning qisqa 
muddatli ta’siri xuddi uzoq davom ztadigan nnsbatan past temperaturaniki 
singaridir. Issiqqa chidamlilikning namoyon bo’lishiga ko’ra, o’simliklar uch 
guruhga bo’linadi: 1) Issiqqa chidamsiz o’simliklar - transpiratsiya hisobiga o’z 
temperaturasini samarali pasaytira oladigan o’simliklar (bularga asosan yumshoq 
bargli o’simliklar kiradi); 2) Issiqqa bardoshli o’simliklar quruq va serquyosh 
joylarda o’sadigan o’simliklar (bular ba’zan 60° gacha yetadigan qisqa muddatli 
issiqqa chidaydi); 3) Issiqqa chidamli o’simliklar asosan tuban o’simliklar, 
masalan, termofil` bakteriyalar va ko’k yashil suvo’tlar. Biroq bir-biriga yaqin 
bo’lgan turlar ham ana shu xususiyatiga ko’ra ko’pincha xilma-xil bo’ladi. Bundan 
tashqari, issiqqa chidamlilik ham sovuqqa chidamlilik singari suv tanqisligiga 
bevosita bog’liqdir, chunki, o’simlik suv bilan qancha ko’p ta’minlangan bo’lsa 
(yoki o’simlik qanchalik ko’p suv tanqisligiga uchrasa) issiqqa (yoki sovuqqa) 
chidamliligi shuncha yuqori bo’ladi. 
O’simliklarni issiqdan zararlanishdan, qizib ketishdan saqlaydigan 
moslamalar quyidagilardan iborat. CHunonchi, yuqori transpiratsiya xususiyatiga 
ega bo’lgan barg plastinkasining yupqa bo’lishi (bargning qizishini ancha 
pasaytiradi); barglarning quyosh nuri tushishiga nisbatan vertikal holatda 
joylashuvi; barglar yuzasining oqish bo’lishi - insolyatsiyani qaytarishda ekran 
vazifasini bajaradi; chuqur joylashgan to’qimalarni qizishdan saqlaydigan tuklar 
yoki tangachalar mavjudligi; floema bilan kambiyni himoyalaydigan po’kak 
to’qimaning yupqa qatlami bo’lishi; sitoplazmada uglevodlar ko’p va suv kam 
bo’lishi, transpiratsion sovish intensivligining yuqoriligi, to’qimalarning (masalan, 
kambiyning) boshqa to’qima qatlami bilan ajralib turishi va boshqalar shular 
jumlasidandir. O’simliklarning ana shu xususiyatlari bilan keyinchalik, 
qurg’oqchilikka chidamlilikni o’rganishda batafsil tanishamiz.