Andijon davlat univyersiteti

3- jadval 
Zupturumda kserofitlikning kamayishi (Yu. S. Grigor`ev) 
Turlar 
Tomirlarnining 
zichligi (sm 
2
) 
mm) 
1 mm 2 dagi 
og’izchalar soni 
Transpiratsiya 
(%) 
R1 antago maritima
R1 antago stepposa 
R1 antago mayor 
883 
601 
405 
384 
264 
207 
100 
56 
34 

---

83 
Bir turkumga mansub turlarning anatomik-morfologik belgilari va 
transpiratsiyasi bo’yicha farqlanishi aniq bo’lib qolmoqda. Yuqorida qayd qilib 
o’tilganidek, transpiratsiya jarayoni fotosintez bilan uzviy ravishda bog’liq bo’ladi. 
SHunga ko’ra, o’simliklar karbonat angidrid gazini o’zlashtirishi uchun fotosintez 
jarayoni borishida og’izchalar ochiq holatda bo’lishi kerak, bu esa o’z navbatida, 
transpiratsiya jarayonining kuchayishiga olib keladi. Qurg’oqchilik boshlangan 
vaqtda o’simliklar transpiratsiyaii tartibga solib turish uchun og’izchalarini 
yopishga majbur bo’ladi, ma’lumki, bunda gazlar almashinuvi va fotosintez 
jarayoni o’z-o’zidan keskin qisqaradi, oqibat natijada suv tanqisligi vujudga keladi. 
Shunday qilib, transpiratsiya inteksivligi kserofitlarda «foydali» oqibatlarga olib 
keladi, transpiratsiyaning pasayishi plastik moddalar hosil bo’lishini kamaytiradi. 
Bizningcha, barglarning kserofillik xususiyati Shundan iboratki ular suv bilan 
yaxshi ta’minlangan sharoitda yuqori transpiratsiya intensivligiga, demak, yuqori 
fotosintetik xossaga ega bo’ladi. 
Suv bilan ta’minlanish qiyinlashgan vaqtlarda kserofitlar og’izchalari yopilib 
qolgandan keyin suvni kutikulasi orqali bug’latish (kutikulyar transpiratsiya) dan 
mahrum bo’ladi. Ko’rinib turibdiki, namgarchilik yetishmay qolgan paytlarda 
transpiratsiyaning pasayishi kserofitlar uchun juda muhim hisoblanadi, suv bilan 
yaxshi ta’miilangan sharoitda transpiratsiya yuqori tezlikda boradi va qisqa 
muddatli qulay sharoitda katta miqdordagi assimilyantlar zaxirasini hosil qilishga 
ulgurish uchun moddalar almashinuvini yuqori tezlikda saqlash imkoniyatiga ega 
bo’ladi. 
Nihoyat, kserofitlarning yana bir tipik xususiyati ustida to’xtalib o’tamiz. 
Modomiki, yuqori intensivlikdagi transpiratsiya kserofitlarga xos xususiyat ekan, 
ular o’zi uchun zarur bo’ladigan suvai tuproqdan olishga majbur bo’ladi. 
Ko’pchilik 
kserofitlar 
(sukkulentlardan 
tashqari) 
suvni 
zaxira 
holda 
to’plamaydigan o’simlik bo’lganligi uchun ularning ildiz tizimi qurg’oqchilik davri 
boshlanishi bilan yetarli miqdorda suv bilan ta’minlanishi uchun yer ustki 
organlarnga mos kelishn kerak. Havo qancha quruq kelsa, ya’ni atmosferaiing 
bug’latish kuchi qancha yuqori bo’lsa, o’simliklarda gidraturani optimal darajada 

---

84 
saqlab turish uchun barglarga qaraganda ildiz tizimi yaxshi rivojlangan bo’lishi 
kerak, bu xususiyat tuproqning quruqligiga ham xosdir. SHunga ko’ra, odatda, 
kserofitlarning (sukkulentlardan tashqari) ildiz tizimi yer ustki qismiga qaraganda 
bir necha marta kuchli rivojlangan bo’ladi, ya’ni ularning o’lchami yer ustki 
qismiga nisbatan kamida birdan yuqori bo’ladi. 
Turkmanistonning shimoli-g’arbiy cho’llarida cho’l guruhlari fitomassasining 
65-79% gacha qismini ildizlar tashkil etishi aniqlangan (Rustamov, 1969). Qumli 
cho’llarda, sinuziyalarda, masalan, bahorgi efemerlardan cho’l qiyog’ining ildiz 
tizimi yer ustki fitomassasiga nisbatan 20-40 marta ko’p bo’ladi. Butalar va yarim 
butalar sinuziyasida esa yer osti fitomassasi yer ustki massasiga yaqin keladi yoki 
unga qaraganda kamida ikki barobar ko’p bo’ladi. Bu nisbat, xususan, 
domintantlarning yoshiga va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi. Qizig’i Shundaki, 
o’simliklar yer ustki massasining ildiz massasiga yaqinlashishini Ternar azot bilan 
oziqlanishining o’zgarishiga bog’lab tushuntiradi. Azot bilan oziqlanish yetarli 
darajada bo’lmaganda, azot asosan, ildizlar orqali o’zlashtiriladi, u yerga 
barglardan assimilyantlar oqib keladi, bu esa ildiz tizimining yaxshi rivojlanishini 
ta’minlaydi. 
Kserofitlarning yuqorida aytib o’tilgan barcha xususiyatlari ularniig 
qurg’oqchilikka chidamliligini oshiradi, ya’ni suv bilan ta’minlanish noqulay 
bo’lgan sharoitda ular yanada kuchli konkurent bo’la oladi. Demak, kserofitlar 
kseromorfizmi (belgilarniig barchasi kiritilganda) ularning konkurentlarni yengish 
uchun kuchli moslashuvidir. Shuning uchun kserofitlarki “Quruqlikni sevuvchilar” 
deb atash qisman to’g’ri keladi. SHunga ko’ra, ba’zi mualliflar kserofitlarni 
“Quruqlikni sevuvchi” emas, balki “Quruqlikka chidamli” deb atash to’g’ri 
bo’ladi, degan fikrni taklif etadilar.