Andijon mashinasozlik instituti I. M. Sirojiddinova o. X. Pulatova «kasbiy psixologiya»

Kasbiy psixologiya fanining predmeti. Kasbiy psixologiya, oʻz mohiyatiga 
koʻra, ijtimoiy psixologiya fanlar tarkibiga kiradi. Shu nuqtai nazardan qaraganda 
kasbiy psixologiya oʻziga xos predmet boʻlib, odam-texnika oʻrtasida 
funktsiyalarni taqsimlash va muvofiqlashtirishning xususiyatlarining nozik 
tomonlarini qamrab oladi. Insonning xulq-atvorini, xatti-harakatlari bilan bogʻliq 
jarayonlarni oʻrganadi. Psixologiya esa muayyan shaxs, uning jamiyatdagi xulq-
atvori va turli faoliyatlarining oʻziga xos tomonlarini oʻrganadi. Bundan 
koʻrinadiki, har ikkala fanning ob‘ekti va sub‘ekti shaxs, inson hisoblanadi. 
Yuqorida ta‘kidlab oʻtganimizdek, kasbiy psixologiya ijtimoiy psixologiya 
tarkibida yuzaga kelgan boʻlib, aniq faoliyat, ya‘ni soxaviy, masalan, texnik 
muxandis kadrlarning faoliyatidagi psixologik jihatlarning muhim tomonlarini 
oʻrganishga bagʻishlangan fan hisoblanadi. 
Kasbiy psixologiya ilmiy-amaliy fan boʻlib, umumiy psixologiyaning 
qonuniyatlarini oʻrganadi va bu faoliyat samaradorligini oshirish uchun tavsiyalar 
ishlab chiqadi. 
Kasbiy psixologiya fani texnik muxandis kadrlarining munosabatlari, 
odamlarning psixik faoliyatini texnik boshqarish mexanizmlari va qonuniyatlarini 
oʻrganuvchi fandir. Bunda texnik muxandislik faoliyatining psixologik asoslarini 

---

9 
oʻrganish maqsad qilib qoʻyilgan. 
Kasbiy psixologiya fanining maqsadi – texnik muxandis kadrlar faoliyatining 
taraqqiyot qonuniyatlari, turli toifadagi shaxslar bilan oʻzaro munosabatlar 
jarayonida psixologikbilimlardan foydalana olish koʻnikma va malakalarini 
shakllantirishdan iboratdir.
Kasbiy psixologiya fanining predmeti quyidagilardan iborat: 
– 
texnik muxandis kadrlarining psixikasini har tomonlama oʻrganishdan 
hosil boʻlganbilimlar; 
– 
texnik muxandiskadrlarining ongi, ruhiyati, onglilik va ongsizlik holatidan 
hosil boʻlgan xulosalar; 
– 
texnik muxandis kadrlarining shaxsining tuzilishi, uning faoliyati va 
faolligini oʻrganish orqali olingan nazariy va amaliyxulosalar. 
Barcha fanlar singari kasbiy psixologiya fanining ham oʻz ob‘ekti mavjud, 
ular quyidagilardan iborat: 
– 
texnik muxandis idoralar kadrlariningpsixologiyasi; 
– 
texnika inson munosabatlarida inson omili vapsixologiyasi; 
– 
fuqarolarning onglilik va ongsizlikholatlari; 
– 
shaxsning tuzilishi; 
– 
shaxsning faoliyati; 
– 
shaxsning faolligi va uningshakllari. 
Kasbiy psixologiyaning mustaqil fan sifatida rivojlanishining 3 bosqichi 
mavjud: 
1-bosqich - XIX asrning oxirida mehnatni ilmiy tashkil etishning psixologik 
masalalarini hal qiladigan psixotexnika yoʻnalishlarini paydo boʻlishi, shuningdek 
psixotexnika taraqqiyotning asosiy masalalari bu mehnat sharoitlari va usullari, 
ratsionalizatsiya qilish jarayonlarni kamaytirish, ishlab chiqarish talimining 
shakllantirishi masalalariga etiborni ortishi. 
2-bosqich - XX asrning boshlarida mustaqil ilmiy soha mehnat 
psixologiyasining rivojlanishi va bu boradagi kasbiy tadqiqot masalalari, inson 

---

10 
psixologiyasining mehnatda namoyon boʻlishi va shakllanishi, shuningdek kasbiy 
tanlov, kasbiy maslahat va mehnat ekspertizasi masalalariga doir bilimlarni yuzaga 
kelishi. 
3-bosqich - XX asrning 70 yillarida inson va kasb hamkorligi 
muammolarning 
xal 
qiluvchi 
mehnat 
psixologiyasi 
va 
muhandislik 
psixologiyadagi vazifalarni paydo boʻlishi mehnat psixologiyasining bu sohasi 
kasblar psixologiyasi deb nomlana boshlandi. Kasbiy psixologiya doirasida kasbiy 
maslahat, kasb tanlash boʻyicha tadqiqotlar birlashtirilgan. Mustaqil fan sifatida 
kasbiy psixologiya yuzaga keldi va birinchilardan boʻlib AQShda olimlar J.Kritets 
va R Super ishlarida koʻzga tashlangan. 
Rus psixologi E.A Klimov tadqiqotlarida ―Kasb tanlash‖, ―kasbga 
yoʻnaltirish‖ kabi masalalarga etiborni qaratib, bu borada tadqiqot ishlarini olib 
borgan. Xususan,―Differentsial diagnostik soʻrovnoma‖ (DDS) metodikasini ishlab 
chiqqan. Kasbiy psixologiyaning ajralib chiqishi xozirgi kunda shaxsning kasbiy 
mehnatga oʻrganib ketishi emas,balki alohida kasbiy bilim, koʻnikma va malakalar 
hamda umuman kasblar olamiga kirib borishga asoslanadi. Kasb psixologiyasi 
masalalarini oʻrganish boʻyicha G.V.Kudryavtsev, E.A.Klimov, B.F.Lomov, 
K.K.Platonov, K.M.Gurevich va boshqalar shugʻllanganlar.
Shunday qilib, kasbiy psixologiya fani texnik muxandis kadrlarining 
faoliyatidagi psixika, ong, ongsizlik kabi fenomenlarning kelib chiqishi, rivojlanish 
qonuniyatlarini oʻrganuvchi fandir. 
Respublikamiz aholisini, ayniqsa yoshlarni turli tarmoqlarda mutaxassislar 
qilib tayyorlash uchun kasbning psixologik xususiyatlari, mehnat koʻnikmalari va 
malakalari bilan boʻlgʻusi ixtisos egalarini qurollantirish muhim ijtimoiy 
vazifalardan biridir. Boʻlgʻusi mutaxassislarni kasbiy tayyorlash, kasb-hunar oldiga 
qoʻyiladigan talablarga mutanosib insonlar qilib shakllantirish davlat ahamiyatiga 
molik muammo boʻlib hisoblanadi. Oʻzbekistonning issiq iqlim sharoitining 
biologik-tibbiy 
jihatlari 
birmuncha 
oʻrganilganligiga qaramay, ularning 
mexanizmlari, akseleratsiya hodisasi, qishloq aholisining jismoniy rivojlanishi, 
mehnatkashlarning issiq sharoitga moslashishlari, mehnatni tashkil qilishning 

---

11 
oqilona 
yoʻllari, 
mehnat 
unumdorligini 
oshirishning 
samarali 
usullari, 
ekologiyaning oʻzgarishiga oʻxshash muammolar qariyb oʻrganilmagan. Quyidagi 
mavzular yuqoridagi muammolarning aksariyatiga javob berishga xizmat qiladi.
Inson-tabiat munosabatini oʻzida aks ettiradi, shaxs omili va uni hozirgi 
davrda ishlab chiqarishda hisobga olish mehnat samaradorligini oshirish, kasb 
mahoratini takomillashtirish uchun negiz boʻlib hisoblanadi. Kasb-hunar 
mohiyatini ochib beruvchi professiogramma, professiografiya, psixogramma 
asosida mutaxassislarni tayyorlash uchun texnik oliy oʻquv yurtlari intilmoqlari 
lozim. 
Inson psixologiyasi tabiatini tushuntirish va psixik jarayonlarini taqozo qiladi 
va olimlar fe‘l atvor uchun xulq atvorni oʻzgartirishda xavfli qiyinchiiklar 
boʻlishini isbotlagan. Koʻpgina psixologik jarayonlarni izohlash uchun qayta 
qidirishni ishonchni ta‘minlaydi ammo inson psixologiyasining boshqa 
nazariyalari muammolarining yechimi oʻta murakkab boʻladi va buni tushunish 
judayam e‘tiborga molik. Bu koʻpgina murakkab jarayonlar uchun toʻgʻri ya‘ni tez 
tez psixoterapiyaning manbasi sifatida qayd etiladi. Koʻpgina asosiy psixologik 
fenomenlarning tafsilotlarini tavsiflash katta hajmda qabul qilingan, lekin bu yerda 
postdoctoral psixologiya assosatsiyasi hamda hamkorlik markaziga doir talab 
qilingan soha savollari boʻyicha qatiy pozitsiyasida qoldi va psixologik markazga 
hujjat taqdim etish jarayonida ularning nazariy orientatsiyasini hamda qay darajada 
uning konsepsiyasi va amaliyotida ta‘sirini soraydi. Talabalarning bu judayam 
muhim tanlov haqida tajribalari yyetarli emas.