Andijon mashinasozlik instituti I. M. Sirojiddinova o. X. Pulatova «kasbiy psixologiya»

1.4. Psixika va ong rivojlanishining nazariy va kontseptual asoslari. 
Qomusiy lugʻatlarda berilishicha, psixikaning fiziologik funksional 
holatlarga bogʻliqligi va oʻzaro aloqadorligi toʻgʻrisidagi voqelikni oʻzida 
mujassamlashtiruvchi qonunlar boʻlsa, uning boshqasi esa ijtimoiy-psixologik 
munosabatlarni aniqlashga xizmat qiluvchi qonunlar turkumini tashkil kiladi.
Psixologiyaning mukammal manbalarida mujassamlashgan psixikaning 
qonunlari quyidagi koʻrinishga ega:
1. Harakat ta‘siriga munosib psixik aks ettirishning adekvatligi.
2. Jamiyat va inson maqsadi, ehtiyojlari, tashqi va ichki sharoitlarga 
mutanosib tarzda faollikning amalga oshishi, echimning optimalligi. 
3. Sistema sifatida psixik aks ettirishning tanlovchanligi. 
4. Psixik aks ettirish shaklining sub‘ektivligi.
5. Psixik aks ettirishning betakrorligi va noyobligi.
6. Psixik hodisalar shakllanishi va rivojlanishining muayyan izchillikka ega 
ekanligi.
7. Alohida shaxslarning, ijtimoiy birlashmalar va guruhlar psixikasi 
rivojlanishi- ning xilma-xilligi.
8. Psixikaning ontogenetik rivojlanishida davrlarga asoslanib aks ettirish.
9.Psixikaning rivojlanishida fenomenal psixik holatlarining sistema 
yaratuvchanlik roli.
10. Psixikaning ijtimoiylik va individuallik birligi.
11. SHaxs psixikasining shakllanishida ijtimoiy munosabatlarning ustuvorligi 
roli.

---

17 
12. Inson faoliyati bilan psixikasi funksiyasiga ta‘sir etuvchi qonunning 
uygʻunligi.
Psixologiya fanida umumiy va xususiy qonunlar mavjud ekanligi ta‘kidlab 
oʻtiladi, chunonchi:
1. Qonunning tarixiy shartlanganligi.
2. Ijtimoiy psixikaning rivojlanishida vorislik qonuni.
3. Ijtimoiy rivojlanishda psixika rolini ortib borish qonuni. 
Psixikaning ayrim umumiy qonunlari toʻgʻrisida tasavvur hosil qilish bilan 
birga, ba‘zi eng muhim qonuniyatlar yuzasidan shaxsiy mulohazalarimizni 
bildiramiz, chunki ular psixikani bundan keyin tadqiq etishga negiz boʻlib xizmat 
qiladi.
1. Optimal qaror qabul qilishda, axborotlarni ishlab chiqishda, ularni 
egallashdapsixikjarayonlar, fiziologik organlar imkoniyatining kuchayishi.
2. Psixikaning ijtimoiylashuvi ortishi.
3. Yaxlit psixik faoliyatda konstruktorlik va ilmiy tadqiqot faoliyatlari 
vaznining koʻpayishi.
4. Bolalarda psixik rivojlanishning tezlashuvi va uning negizida ularda ijtimoi 
yetuklikning jadallashuvi.
5. Inson ontogenezida yakka shaxs psixikasida dinamik oʻzgarishlarning 
vazni, koʻlami kengayishi. 
6. Ijtimoiy turmush sharoiti madaniy va moddiy jihatlar yaxshilanishi 
natijasida aholining ruhiy umrboqiyligi va faoliyat faolligi koʻtarilishi.
7. Ijtimoiy tizimda inson rivojlanishining sistema yaratuvchi omil sifatida 
jamoa rolining ortib borishi.
8. Alohida odamlar psixikasi rivojlanish yoʻnalishida ijtimoiy-psixologik 
mexa- nizm sifatida ijtimoiy fikr rolining kuchayishi.
9. Ongning ijtimoiy faolligini ragʻbatlantirishda siyosiy va mafkuraviy 
qadriyatlar rolining ortishi.
10.Rahbarlik faoliyati samaradorligini orttirish maqsadida rahbarga 
jamoaning ijtimoiy-psixologik ta‘sir oʻtkazish rolining mukammallashuvi.

---

18 
11. Qadimgi an‘analar, rasm-rusumlar rolining pasayishi tufayli yangilarining 
roli yuksalishi.
12. Odamlar xulq-atvorini boshqaruvning ijtimoiy-psixologik mexanizmi 
tarzida shaxsiy namuna (ibrat) va avtoritet (obroʻ) rolining kuchayib borishi. 
Yuqoridagi psixikaning qonuniyatlari yaxlit sistema sifatida uning barcha qirralari 
va rang-barangligini tavsiflash imkoniyatiga ega emas. SHuning uchun psixikaning 
qonun va qonuniyatlarini tadqiq etishda eng muhim muammo sifatida uni ta‘sir 
oʻtkazish harakati mexanizmlarini oʻrganishni ta‘kidlash maqsadga muvofiqdir. 
Idealistlar, odamning psixik hayotini odam tanasi bilan qandaydir noma‘lum 
yoʻl bilan qoʻshilib, odamda gavdalangan, jismi yoʻq moddiy boʻlmagan alohida 
bir narsaning ya‘ni ruh yoki jonning zohir boʻlishi deb hisoblaydilar. 
(Soʻzlashganimizda va adabiyotda ham «odamning joni» va «odamning ruhi» 
degan termin ishlatamiz. Ammo bu terminlarni biz moddiy boʻlmagan alohida bir 
narsani ifodalash uchun emas, balki «psixika» soʻzini qay ma‘noda ishlatsak, oʻsha 
ma‘noda ishlatamiz). Idealistik psixologiya namoyondalari psixik jarayonlar bilan 
fiziologik jarayonlarning oʻzaro munosabati haqidagi masalani talqin qilishda yo 
psixofizik parallelizm yoki psixofizik oʻzaro ta‘sir nuqtai nazarida turadilar. Psixo 
fizik parallelizm tarafdorlari fiziologik va psixik hodisalar bir-biriga bogʻliq 
boʻlmagan holda yonma-yon (parallelravishda) voqe‘boʻladi, deb hisoblaganlar. 
Bu qarashga koʻra, odamning hayot faoliyati qoʻshilib ketmaydigan ikki oqim – 
organik hayot bilan psixik hayotning harakatlanishidan iborat emish. 
Psixofizik oʻzaro ta‘sir tarafdorlari ta‘limotiga koʻra, psixik hodisalar bilan 
fiziologik hodisalar oʻz tabiati e‘tibori bilan har hil boʻlsada, bir-biriga oʻzaro ta‘sir 
etadi: fiziologik hodisalar psixik hodisalarni vujudga keltiradi, psixik hodisalar esa 
fiziologik hodisalarga sabab boʻla oladi. Bu qarashga koʻra, odamning hayot 
faoliyati goʻyo harakatdagi zanjir boʻlib, unda fizik zveno bilan psixik zveno 
ketma-ket kelaveradi. Fanga xilof idealistik muhokamalarga qarama-qarshi 
oʻlaroq, dalektik materializm psixik hayot qandaydir alohida, moddiy boʻlmagan 
bir narsani zohir boʻlishi emas, balki materiyaning yuksak darajasidagi mahsuli, 
ya‘ni bosh miyaning hossasidir deb koʻrsatadi. Demak, psixika yuksak darajada 

---

19 
tashkil topgan materiyaning alohida hossasi boʻlib, bu hossa ob‘ektiv voqelikni 
alohida bir yoʻsinda aks ettirish qobiliyatida niboratdir. 
Psixik jarayonlar miyaning alohida hossasi boʻlib, faqat miyaning faoliyatiga 
bogʻliq holda roʻy beradi. Lekin psixikani materiyaning mahsuli deb bilish 
tushunchasini vulgarmaterializm namoyondalari targʻib qilgan soxta (u ham 
mexanistik) tushunchadan farq qilish kerak. Mexanist va vulgarmaterialistlar 
tabiatdagi barcha hodisalarni – kimyoviy, biologik, fiziologik hodisalarni, 
shuningdek, psixologik hodisalarni ham materiya zarrachalarining fazoda faqat 
mexanik suratda siljishdan iborat deb bilar edilar. Ular psixik jarayonlarni 
fiziologik jarayonlardan iborat bir narsa deb tushunar, psixikjarayonlar bilan 
fiziologik protsessning ikkovi bor narsa deb hisoblar edilar. Masalan: 
vulgarmaterializmning namoyondalari (Byuxner, Moleshott, Faxz ) jigardan oʻt 
chiqib turgani singari miyadan ham fikr chiqib turadi, deb bilaredilar. Mexanistlar 
nazarida, psixik hodisa fiziologik hodisaning oʻzi-yu, uni odam faqat ichki, 
sub‘ektiv tomondan idrok etar emish. Dialektik materializm nuqtai nazaridan 
psixika, materiyaning mexanik harakati emas, balki harakatdagi materiyaning 
alohida hossasidir.SHuningdek, psixik protsess moddiy protsessga bogʻliq, degan 
soʻzdan psixika, ong-fiziologik jarayonlardan boshqa bir narsa emas, degan ma‘no 
aslo chiqmaydi.Fikr, ong – voqelikning sifat jihatidan boshqacha, oʻziga xos bir 
hodisasidir. 
Psixik hodisalar haqida soʻzlashganimizda esa sifat jihatdan boshqacha, 
oʻziga xos ravishda aks etishini nazarda tutmogʻimiz kerak. Bu aks ettirish 
sezgilarda, xotirada, tafakkurda va boshqa shu kabilarda oʻz ifodasini topadi. 
Insonning psixik aks ettirish jarayoni oʻz mohiyati va xarakteri jihatidan 2-
bosqichdan iboratdir. 1) Hissiy (aks ettirish) bilish boʻlib, u sezish, hissiy qabul 
qilish, xotira va tasavvurlardan iboratdir. 2) Aqliy bilish bosqichi boʻlib, u 
tafakkurdan iboratdir. Hissiy bilishning boshlangʻich shakli - sezgidir. CHunki 
hissiy bilishning boshqa shakllari – hissiy qabul qilish sezgiga nisbatan ancha 
murakkab boʻlib, u sezish asosida vujudga keladi. Hissiy qabul qilishning 
sezishdan farqi shundaki, unda predmetlarning ayrim hossalarni emas, balki 

---

20 
predmet bir butun holda aks etadi. Hissiy bilishning yana bir shakli tasavvurdir. 
Tashqi ta‘sir natijasida vujudga kelgan nerv va miya qobigʻining ma‘lum 
qismidagi qoʻzgʻalish – sezish, qabul qilish – ma‘lum davrgacha oʻz izini 
qoldiradi, ya‘ni tashqi ta‘sir toʻxtagandan soʻng qoʻzgʻalishning, sezishning izi 
saqlanib qoladi. Oʻsha ta‘sir etgan predmetga aloqador boʻlgan, unga qandaydir 
munosabatda boʻlgan hodisa ta‘siri natijasida izlar yana qayta tiklanishi mumkin. 
Miya qobigʻida saqlanib qolgan shu fiziologik izlarning tiklanishi, qaytadan 
qoʻzgʻalishi tasavvur, xotirani vujudga keltiradi. Insonning bilish jarayoni hissiy 
bilish bilangina cheklanmaydi. Hissiy bilish yoki jonli kuzatish inson bilishining 
pastki bosqichida vujudga keladi, bu bosqich asosida ijtimoiy mehnat jarayonida 
ikkinchi yuqori bosqich – aqliy bilish, tafakkur paydo boʻladi. Hissiy bilish orqali 
ob‘ektiv reallikdan olingan «materiallar»ni qayta ishlash, ularni munosabatlari, 
ichki hususiyatlarini aniqlash, muhim va asosiy tomonlarini nomuhimlaridan 
ajratib olish, ularning qonuniyatlarini ochish aqliy bilish va tafakkurda amalga 
oshiriladi. Odam bilan uning tevarak-atrofidagi olam oʻrtasida doimo oʻzaro bir-
biriga ta‘sir qilish jarayoni boʻlib turadi. Odam bu protsessda dunyoni oʻz psixikasi 
bilan aks ettiradi. Shu bilan birga, voqe‘lik odam ongida koʻzgudagi kabi passiv 
ravishda aks etmay, balki aktiv ravishda aks etadi: odam tevarak-atrofdagi olam 
bilan oʻzaro bir-biriga ta‘sir koʻrsatar ekan, shu jarayonda olamga ta‘sir etadi, uni 
oʻzgartiradi va uni oʻz ehtiyojlariga moslashtiradi. Psixologiya fani psixikani 
oʻrganar ekan, uni yuksak darajada tashkil topgan materiyaning ob‘ektiv voqe‘likni 
aks ettirishdan iborat boʻlgan alohida hossasi deb biladi. Materiyaning bu hossasi 
materiyaning boshqa hossalaridan sifat jihatdan farq qiladi va materiya 
taraqqiyotining faqat muayyan bosqichida vujudga keladi.
Psixik hodisani, idealistlar ta‘lim bergani singari, fiziologik hodisadan ajratib 
qoʻyish yaramaganidek, psixik hodisani, vulgarmaterialistlari ta‘lim bergani 
singari, fizik hodisaga tenglashtirish ham yaramaydi. Psixik hodisa bilan fiziologik 
hodisa bir butun boʻlib bogʻlangandir. Buning ma‘nosi shuki, psixologik va 
fiziologik hodisa sifat jihatidan boshqa-boshqa hodisalardir, ammo fiziologik 
hodisa boʻlmasa, ya‘ni nerv sistemasi ishlamasa, psixologik hodisa boʻlishi 

---

21 
mumkin emas; shunday qilib, psixologik hodisa ikkilamchi hodisa hisoblanadi. 
Psixik hodisalar nechogʻlik murakkab boʻlmasin, ularni moddiy nerv-fiziologik 
negizidan ayirib oʻrganish yaramaydi. Bunday ayirish idealizmga olib borishi 
mumkin, xolos. SHu sababli psixikani oʻrganishda psixik hayotdagi hodisa va 
faktlarni ilmiy asosda tushunib olish uchun psixikaning moddiy negizini, ya‘ni 
bosh miya va uning faoliyatini, psixik jarayonlarning nerv-fiziologik 
mexanizmlarini bilib olish kerak.
1
Odam tevarak-atrofdagi dunyoni qanday idrok etadi, u qanday esida qoldiradi, 
qanday esga tushiradi va fikr yuritadi, u qanday hislarni koʻnglidan kechiradi, 
odam tevarak-atrofdagi dunyoni oʻz ehtiyojlariga moslashtirib, yangi moddiy va 
ma‘naviy boyliklarni vujudga keltirib, qanday ish koʻradi – kasbiy psixologiyani 
oʻrganish bilan shu masalalarni bilib olamiz. 
Kasbiy psixologiyani oʻrganish odamni psixika haqidagi va psixik hayotning 
xilma-xil hodisalari haqidagi bilimlar bilan boyitibgina qolmay, shu bilan birga 
odam aqlini ham oʻstirishga yordam beradi. Odam aqlini oʻstirish, jumladan, 
yangi bilimlar va koʻnikmalarni tezroq egallash, yangi nazariy va amaliy vazifalarn 
itoʻgʻri hal qilish qobiliyatini takomillashtirishda, oʻz fikrlarini nutqda toʻgʻri 
ifodalay bilish va boshqalarning nutqini toʻgʻri tushuna bilishda ham oʻz ifodasini 
topadi. Albatta, har bir fan bilan shugʻullanish odamni kamolga etkazadi. Ammo 
psixologiya bu sohada alohida oʻrin tutadi. Odam psixologiyani oʻrganar ekan, 
avvalo oʻz aql-idrokini, uning jarayonlarini bilib oladi, unga diqqat-e‘tibor beradi, 
aqlning faoliyatini kuchaytiradigan shart-sharoitni bilib oladi va shu bilan oʻz aql-
idrokining koʻproq oʻsishiga yordam beradi. Psixik hayot hodisalari haqidagi ilmiy 
bilimlarni egallash shaxs dunyoqarashini shakllanishida katta ahamiyatga egadir. 
Tushunish kishilar ongidagi eskilik sarqitlariga qarshi kurashda, jumladan, har xil 
diniy taassub va xurofotlarga qarshi kurashda juda kuchli qurol boʻlib xizmat 
qiladi. 
1. T. Melchert. Fondations of Professional psychology. 2011.2-bet. 

---

22 
Odam psixologiyani oʻrganar ekan, oʻzidagi psixik hayotni va boshqa kishilar 
psixikasini bila oladigan boʻlib qoladi. Bu bilim esa boshqa kishilarni va oʻzini 
yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Psixologiyani bilish, ma‘lumot olish uchun 
ahamiyati shulardan iboratdir. SHu bilan birga kasbiy psixologiya (jumladan, 
psixologiya metodlari) kishilar amaliy faoliyatining har xil turlarida - ta‘lim-
tarbiya, ishlab chiqarish, mehnat, meditsina, sud-huquqshunoslik, harbiy-mudofaa, 
san‘at va boshqa sohalarda ham katta ahamiyatga egadir. 
Hozirgi paytda ishlab chiqarish, ishlab chiqarish ta‘limi va mehnatni tashkil 
etishning har xil turlarida psixologiyadan keng foydalanilmoqda. Ishning har bir 
turi, har bir kasb odamdan tegishli bilim va mahorattalab qilish bilan birga mahsus 
psixologik sifatlarni ham talab qiladi. SHu sababli, ixtisosga qarab murakkab va 
ma‘suliyatli mehnat operatsiyalarini bajarishga toʻgʻri keladigan kishilar mahsus 
psixologik tekshirishdan oʻtkaziladi. Masalan, dastlabki kosmonavtlarni tanlashda 
talabgorlar xotirasi juda yaxshi, fahmi oʻtkir, diqqatini bir narsadan ikkinchi 
narsaga tez koʻchira oladigan, aniq uygʻun harakatlarni tez bajara oladigan 
kishilarni ajratib olish maqsadida tekshirib koʻrildi.
2
Kasb psixologiyasining predmetining ta‘rifiga asoslanib, uning quyidagi 
vazifalarini ajratib koʻrsatish maqsadga muvofiq:
1. SHaxsning kasbiy shakllanishi asosiy tushunchalari va tadqiqot 
tamoyillarini, oʻzining faoliyatiga tegishli uslublarini asoslash;
2. Kasb psixologiyasi predmetiga mos boʻlgan tadqiqot uslullarini ishlab 
chiqish va oʻziga xos uslublarini tuzish;
3. Kasblarning tavsifiy tuzilmasini psixologik tahlil qilish, kasblarni 
proektlash uslublari va tamoyillarini ishlab chiqish;
4. SHaxsning kasbiy shakllanishi qonuniyatlari va psixologik mexanizmlarini 
tadqiq etish. Bu jarayon dinamikasini determinantlovchi omillarni aniqlash, kasbiy 
shakllanishdagi inqirozlarni tahlil etish;
2. T. Melchert. Fondations of Professional psychology. 2011.2-bet. 

---

23 
5. 
Mutaxassislikning 
kasbiy 
desturuksiyalarini, 
ya‘ni 
shaxsning 
deformatsiyasi, kasbiy faoliyatga boʻlgan layoqatini pasayishi va boshqalar; 
6. Shaxsning kasbiy rivojlanish monitoringni yuritish, bu borada 
psixodiagnostik vositalarni ishlab chiqish hamda mutaxassislarni attestatsiyadan 
oʻtkazish; 
7. Shaxsning kasbiy shakllanishiga psixologik yordam hamda insonning 
kasbiy hayoti davomida yordam berish, qoʻllab-quvvatlash;
8. Kasbiy maslahat, kasbiy ma‘lumotning shaxsiy rivojlantiruvchi psixologik 
jihatlari, attestatsiyadan oʻtkazish, kasbiy rivojlanish psixotexnikasi, kasbiy 
korreksiya va reabilitatsiya, kasbdan ketishga psixologik tayyorgarlik borasidagi 
bilimlar bilan qurollantirishdan iborat. 
Kasb psixologiyasining metodologik asosi - bu shaxsning kasbiy shakllanish 
konsepsiyasidir. Mazkur konsepsiyaning asosiy mohiyati shundaki, kasb tanlash 
jarayonida shaxs miqdor va sifat jihatidan rivojlanib boradi, ya‘ni ular oʻz 
yoʻnalishini boyitib boradi, shu orqali tajriba va salohiyat shakllanadi. Kasbiy 
shakllanish jarayonida inqirozlar, toʻqnashuvlar, destruktiv oʻzgarishlar boʻlib 
oʻtishi mumkin. Bu jarayonning tezligi biologik va ijtimoiy omillarga, shuningdek 
tasodifiy holatlarga, hayotiy muhim kasbiy voqealarga bogʻliq boʻladi.