Andijon mashinasozlik instituti I. M. Sirojiddinova o. X. Pulatova «kasbiy psixologiya»

1.3. Kasbiy psixologiyaning tabiiy ilmiy asoslari. 

---

14 
Psixologiya fani bundan 2500 yilcha ilgari Qadimgi Gretsiyada vujudga 
kelgan. Aristoteloʻzining ―Jon‖ haqidagi kitobida ―Insonning ruhi uning tanasini 
boshqarib turadi, ya‘ni tana bizning ruhimizga boʻsunadi‖ degan gʻoyalari bilan 
psixologiya faning mavjudligini va fan sifatida falsafadan ajratib oʻrganish 
kerakligini asoslab bergan. 
Ibn Sino oʻzining ―Tib qonunlari‖ asarida kishilarning mijoziga qarab 
muomala qilishda, bemorga nisbatan ham uning individual tipologik 
xususiyatlarini bilgan holda kasalini qaysi koʻrinishda ekanligini aytishda 
psixologik bilimlarning ahamiyati haqida gapirilgan. 
Kasbiy psixologiyaning asosiy vazifasi mutaxassisning psixik faoliyati 
qonuniyatlarini oʻrganishdir. 
Kasbiy psixologiya psixik hodisalarning odam hayoti va faoliyatining 
ob‘ektiv shart-sharoitlariga bogʻliq ekanligini: masalan, hayot va tarbiya 
sharoitlarining ta‘siri bilan oʻsmir xarakterining qanday vujudga kelishini, unda 
mehnatsevarlik , oʻqishga vijdonan yondoshish va shu kabilarning qanday tarkib 
topishini oʻrganib boradi. 
Hozirgi zamon psixologiyasi etishib kelayotgan yosh avlodda keng 
dunyoqarashni va milliy qadriyatlarimizni tashkil topishini va ularni psixologik 
bilimlar bilan mustahkamlashni ta‘minlaydi. 
Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davrida inson psixikasi oʻzgarib, takomillashib 
boradi, buning natijasida uning bilan bogʻliq qonun va qonuniyatlar ham zamon 
talabi, taqozosi tufayli oʻziga xos ma‘no, mohiyat kasb etadi. Ijtimoiy 
munosabatlar koʻlamining kengayishi, shaxslararo muomala maromining yangi 
muloqot shakllari paydo boʻlishi, tabiatga, jamiyatga nisbatan insoniyatning 
yaqinlashuvi darajasi kuchayishi yangicha qarashlarini vujudga keltiradi. Ijtimoiy 
ong darajasining yuksalishi, mukammallashuvi narsa va hodisalarga boʻlgan kishi 
munosabatining yangilanishiga olib keladi, qolaversa mezonlar, munosabatlar, 
ularningbaholanishi asta-sekin sifat jihatdan, oʻzgarib boradi. Bu ijtimoiy va 
ijtimoiy- psixologik jarayonga mafkura oʻz ta‘sirini oʻtkazadi, buning oqibatida 
ichki (sub‘ektiv) vatashqi (ob‘ektiv) omillarning ijobiy yoki salbiy ta‘siri ortadi. 

---

15 
SHuning uchun muayyan davr oʻtishi bilan psixikaning oldingi qonun va 
qonuniyatlari oʻz ahamiyatini yoʻqota boradi. Ijtimoiy taraqqiyot bu asnoda etakchi 
vazifani bajaradi, yangilanishlarning ustuvor negizini tashkil kiladi. XXI asrga 
kelib, psixikaning ob‘ektiv qonuniyatlarining kompleks masalalarini yaxlit holda 
tadqiq etishni taqozo etadi va quyidagilarni talab qiladi: a) ularning metodologik, 
nazariy, eksperimental jihatdan oʻrganish; b) ularga oid nazariy-tadbiqiy 
jabhalarini amaliyotda sinab koʻrish; v) natijalarning ishonchliligi, validliligi va 
reprezentativligini tekshirish. SHuning uchun psixologiya fanining markaziy 
masalasi psixikaning ob‘ektiv qonunlari mohiyatini chuqur va atroflicha 
ochishdan, tavsiflashdan iborat. Ushbu muammo bilan shugʻullangan 
B.F.Lomovning fikricha, qonun moddiy hodisalar, sifatlar, munosabatlar oʻrtasida 
barqaror aloqani (bogʻliqlikni) oʻzida gavdalantiradi. Qonunni bunday tushunish 
inson psixikasidagi, jamiyatdagi, tabiatdagi barcha ob‘ektiv qonunlarga bevosita 
daxldordir. B.F.Lomovning ta‘biricha, qonunni bilish hodisalar mohiyatini 
yaxshiroq tushunishga imkon yaratadi, uning mohiyatini tadqiq qilish esa qonun 
harakatini bilishga, uni toʻgʻriroq ochishga, tavsiflashga imkoniyat beradi. 
B.F.Lomovning bayon qilishicha, sistemali yondashduv qonun tabiatini ochishga, 
toʻlaroq tushunishga sharoit tugʻdiradi, undan foydalanish esa uning mohiyatini 
tushunishga imkonni vujudga keltiradi. Uning ta‘biricha, qonun har qanday 
sistemaning ob‘ektiv tavsifi sifatida mujassamlashadi. Qonunda boshqa sistemalar 
boshqariluvining oʻzaro ta‘siri va oʻzini oʻzi boshqariluvining imkoniyatlari aks 
ettiriladi. Qonun oʻz ehtiyojlariga muvofiq tarzda oʻzaro munosabat va oʻzaro 
ta‘sirning boshqacha shakllarida namoyon boʻladi hamda oʻzaro harakatni amalga 
oshiradi. Agar ehtiyojlar qondirilmasa, unda qonun oʻz funksiyasini va nimaga 
yoʻnaltirilganini bajarmagan boʻladi. SHuni ta‘kidlab oʻtish joizki, odatda psixika 
oʻzida oʻziga xos sistemani mujassamlashtiradi. SHuning uchun psixika tadqiq 
etishning oʻta qiyin, murakkab, dinamik xususiyatga ega boʻlgan sistemasi 
hisoblanadi. Psixikaning mustaqil hukm surishi boshqa sistemalarni mutlaqo 
alohida yashashini bildirmaydi, chunki u sistemalararo munosabatlar ichida 
mavjuddir. Psixologiya fanida metodolog psixologlarining aksariyati "qonun" va 

---

16 
"qonuniyat" tushunchalarini farqlashga harakat qiladilar, bizningcha, bunday 
tabaqalanish ma‘lum ma‘noda shartli hisoblanadi. Umumlashma ta‘kid va 
tavsiflarga koʻra, "qonun" sistemaning barqarorligi daqiqalarini aks ettiradi, 
"qonuniyat" atamasi esa sistemaning dinamikligini, uni rivojlanish davrini, uning 
qaytatan yangilanishi hamda oʻzgarishini oʻzida aks ettiradi. Holbuki shunday 
ekan, qonuniyatning vujudga kelishi, kechishi, rivojlanishi, barqarorlashuvi, 
takomillashuvi toʻgʻrisida mulohaza yuritish mumkin.